პატარა ამბავი

შემოდგომამ ზამთრისაკენ პირი ჰქმნა. ჩვენი ტფილისი, ზაფხულის სიცხისაგან
დაოსებული, ეხლა ცოტა არ იყოს სიცივითა ჰთრთის. ღამღამობით ისე აღარა კაშკაშებს
მთვარე, ისე აღარა ციმციმებენ მხიარულნი ვარსკვლავნი, რადგანაც ეხლა შავი,
ტყვიასავით მძიმე ღრუბლები ხშირია ცაზედ. ხშირია წვიმებიც, და თუმცა სულის
შემხუთავ მტვერის მაგიერ ქუჩებში ტალახია, მაგრამ ხომ არც ტალახია სასიამოვნო
სანახავი. გარდა ამისა ღარიბისათვის ისევ მტვერი სჯობია ტალახსა. მტვერს
ჩამოიბღერტავს კაცი და ტალახს კი ჩამობანა უნდა, ჩამობანას წყალი და წყალს სყიდვა.
წადი და გაუძელ!
დიდი ხანია, რაც ქალაქის ფარნები აანთეს, და თუმცა ბნელს ღამეს არაფერსა
შველიან, მაგრამ ის უნარი მაინცა აქვთ – გვაჩვენონ, რომ ქალაქის გამგეებს გულში
ჰქონიათ ქალაქის განათება. ამ მხრით ეს ფარნები დიდს სამსახურს უწევენ ქალაქსა...
უკაცრაოდ, ქალაქის გამგეებსა. რატომ? ეგ ფარნები უტყვი და მოუსყიდველნი მოწამენი
არიან მისი, რომ აზრად განათება ჰქონიათ, თუმცა კი ვერ გაუნათებიათ. ამ ფარნებს
მარტო მაშინ შეამცნევთ, როცა ზედ ფარნის ბოძს მიაწყდებით, და საწყალი ძლივ-ძლივ

მბჟუტავი ფარანი მაშინვე შემოგჩივლებთ ხოლმე: ღმერთი-რჯული, ჩემი ბრალი არ არის,
მე მსურს და ღონე არ მომდევსო.
დაიკეტა ზოგიერთი დუქნებიცა. ხოლო ერთგან, ერთს მიყრუებულ კუთხეში, შუა
ბაზარში, დარაბებაფარებულ დუქნიდამ სინათლე გამოდის. ერთი დარაბაღაა თავის
ადგილას დაუმაგრებელი და ორ სხვა დარაბას შუა გადახიდული. აქედამ შევიხედე შიგ
და დავინახე ერთი ხნიერი კაცი, ქლიბი ეჭირა და რაღაცას აფხაკუნებდა. უშველებელი
ძველებური სათვალეები ცხვირზედ უნაგირსავით ედგა და ისე მოჭერილი ჰქონდა, რომ
საბრალო ცხვირით აღარა სუნთქავდა და მხოლოდ ღია პირით იბრუნებდა სულსა. ტანთ
ეცვა შავი მაუდის ჩოხა, ან უკეთ ვსთქვათ, ერთს დროს ყოფილი მაუდად; ისე
ჰაოგაცვივნული და გაგლესილი იყო, რომ კაცი ძლივსღა იცნობდა, რისაა. თავზედ
ძველებური მაღალი ქუდი ეხურა კალმუხისა. ესეც ვაივაგლახს გამოვლილი ქუდი იყო
და, ეტყობოდა, დიდის ხნის ნამსახურია. მე მგონია, ეს ქუდი იმდროინდელი უნდა
ყოფილიყო, როცა ამისი ეხლანდელი პატრონი ოცისა და ან ოცდახუთის წლისა იქნებოდა.
ამას იმიტომ ვამბობ, რომ ქუდი ჩათუქესნურად რა კოხტად ჩატეხილი ჰქონდა, როგორც
თავმომწონე ყმაწვილკაცობამ იცოდა ხოლმე უწინ...
[1890 წლის შემდეგ]

დედის ანდერძი
ეს ერთი წელიწადია, რაც ანტონა მწყერიაშვილის ჯალაბი ბაბალე ქვეშაგებად არის
ჩავარდნილი. არ იქნა, ვერ მორჩა და ვერ – და, სწორედ რომ ვსთქვათ, არც არა იმედია
მორჩენისა. კაცმა რომ ჰნახოს, იტყოდა: ეს ამ ქვეყნისა აღარ არის, პირი იმ ქვეყნისაკენ აქვს
მიბრუნებულიო. სულ ოცდაათის წლის დედაკაცია, მაგრამ ბედმა ჰლამის გამოასალმოს
ამ წუთისსოფელს. თვითონ საცოდავ დედაკაცსაც გულმა შეუტყო, რომ დღენი მისნი
დათვლილია. თითქო შეეჩვია კიდეც ამ წყეულ, შეჩვენებულ ფიქრს და არც არავის
უჩივის, არც არავის ემდურება, არც არავის ესაყვედურება.
– აღსრულდეს, ღმერთო, ნება შენიო, რაკი ასე ინებე, რომ ჩემი ორი ობოლი
უპატრონოდ უნდა დარჩეს ამ ტრიალ ქვეყანაზედაო, – იტყოდა ხოლმე უნუგეშო სნეული
და გულში რა ტკივილი აუვარდებოდა ამის თქმაზე, ეგ იცის ღმერთმა, რომელსაც ასე
უდრტვინველად,
ასე
მოთმინებით
ემორჩილებოდა
სასოწარკვეთილი,
იმედგადაწყვეტილი საწყალი ბაბალე.
მისი ქმარი ანტონი, კაი პატიოსანი გლეხკაცი, ჰხედავდა ამ ყოფას თავის საყვარელ
და ერთგულ მეუღლისას, სწუხდა და თავში იცემდა. ამანაც იცოდა, რომ ყოველი ღონე
ადამიანისა უქმია საყვარელი ჯალაბი კვლავ ამ ქვეყნისათვის გამოუბრუნოს. რა არ
იმოქმედა, რა არ იცა თავში, სხვისა სიტყვით და სწავლებით, რა ხარჯი არ გასწია: ეს ხატი
რამდენჯერმე არ ალოცვინა, ეს ექიმი არ მოიყვანა ქალაქიდამ, ეს ათასნაირი წამლები არ
გაუკეთა, ეს ათსნაირ ბალახებში არ ჩააწვინა, ეს სოფლები არ მისძრა-მოსძრა კითხვითა
და ექიმების ძებნითა, ეს ვის არ დაადებინა ხელი, ვის არ ეხვეწა და ემუდარა ჩოქვითა, –
თქვენი ჭირიმე, ცოცხალს ნუ გამომასალმებთ ტოლ-ამხანაგსა და ეს ჩემი ერთსული და

ერთხორცი დედაკაცი შემარჩინეთ, ამაზე შავებს ნუ ჩამაცმევთო, – მაგრამ არსაიდამ არა
ეშველა რა. ბაბალე, როგორც სანთელი, დღედადღე თვალწინ უდნებოდა.
საცოდავი ანტონი, ამისი მნახველი და მაყურებელი, გარეტებულსავით დადიოდა.
იმისთვის აღარც სადმე ლხინი იყო, აღარც სადმე ჭირი, აღარც სადმე ერი, აღარც სადმე
ბერი, აღარც მეზობელი ვინმე ეხალისებოდა, აღარც მახლობელი. ამ, ლხინში პირველ
მოლხინარს, ჭირში პირველ მომჭირნეს კაცს. დღეს თავისთავი მეტხორცად მიაჩნდა
ქვეყანაზედ. ქვეყანა მისთვის შეიქმნა უცხო და იგი ქვეყნისათვის, თითქო მარტო ბაბალე
ანათესავებდა ქვეყანას და ანტონს ერთმანეთთან.
ღვთის განგებას ანტონი ისე მოთმინებით არ ემორჩილებოდა, როგორც საწყალი
ბაბალე. ამის სიტყვებში ჩივილი და სამდურავი ისმოდა.
– დაილოცა, ღმერთო, შენი სამართალიო! – იტოდა ხოლმე, როცა
დაუფიქრდებოდა თავის უბედურებას: – შე დალოცვილო, რა დააკლდებოდა ქვეყანას,
რომ ამ ახალგაზრდა დედაკაცსაც თავისი პატარა ადგილი სჭეროდა ჩემს პატარა ქოხშიო.
ვის რას ართმევდა, ვის რას აკლებდა, ვის რას უშავებდა, რომ აგრე ადრე და მალე დღე
მოუსწრაფეო და სიცოცხლემოუჭარბელს ადამიანს, ჩემს ერთსულად და ერთხორცად
შენგანვე ნაკურთხს, ჩემის ხელითვე შავს მიწაში მამარხვინებო. ან რა იყო შენი წყალობა,
რომ მაგ დედაკაცს შემყარე, ან რა არის შენი რისხვა, რო ეხლა მყრიო.
ზაფხული იყო, პაპანაქება. საცოდავი ბაბალე იწვა ქვეშაგებში და წინ ხის კუნძზედ
უჯდა თავისი უფროსი შვილი გიტო, თორმეტ-ცამეტი წლისა, და ფოთლით ბუზს
უნიავებდა. იქავ ახლოს დაცუცუნებდა პატარა გოგო ბაბალესი – თაფლო, ხუთისა თუ
ოთხის წლის ბაშვი, დღეს ბაბალე უფრო მიხრწნილი და ღონეგამოლეული სჩანდა.
რამდენსაც დასუსტებული დედა თვალს აახელდა და ამ ორ ბაშვს დაინახავდა, ცრემლი
მოერევოდა ხოლმე და ეს ცრემლი მით უფრო ემწარებოდა, რომ ჰცდილობდა შვილებს არ
დაენახათ. ნამეტნავად პატარა თაფლომ იცოდა ხოლმე გამოკითხვა: დედილო, რა
გატირებს, რომ სტირიო, და ხშირად გულამომჯდარი დედა ვერა პასუხს ვერ ეტყოდა
ხოლმე. გიტო კი, რაკი თვალს შეასწრობდა დედის ცრემლსა, თვითონაც მაშინვე
თვალებიდამ ცრემლს წამოჰყრიდა ხმაამოუღებლივ და გული ისე ამოჯდომით
დაუწყებდა ძვრასა, თითქო ბუდიდამ ამოვარდნას ჰლამისო. დედას მეტად ემძიმებოდა
ამ ყოფაში ჩაგდება შვილებისა და იმათ დანახვაზე თვალში მოსულს ცრემლს, – რომ
იტყვიან, – ჰყლაპავდა, ჰმალავდა.
თაფლომ იცუცუნა, იცუცუნა და ბოლოს მიწის იატაკზე რაღაც საქმე აიჩინა და
ჩიჩქვნა დაუწყო მიწასა. დედამ შეჰნიშნა, რომ მისი საყვარელი თაფლო ძალიან გულით
გაერთო თავის საქმეს და უთხრა გიტოს:
– შვილო, ახლო მოდი ჩემთან, ქვეშაგებზედ შემოჯეგი.
გიტო მიუჯდა დედას, გადაწვა, პირქვე დაემხო და ცხვირპირი დამალა დედის
გულზე. ბაბალემ ორივე ხელი მოჰხვია თავს, მაგრა გულს მიიკრა და ქოჩორზედ ზედ
დაეკონა კოცნითა.
– შვილო, ჩემო კარგო, – უთხრა დედამ, – არვინ იცის ხვალინდელი დღე რას
მოიტანს. ყველა ღვთის ნებაზეა, ვენაცვალე იმის მადლს, სიკვდილი და სიცოცხლე ორივ
იმის ხელშია. უიმისნებოდ არა მოხდება რა ქვეყანაზედ. შენი პატრონიც და მფარველიც
ის არის. ერთი ბეწვიც თმისა არ მოგაკლდება, თუ ღვთის ნება არ არის, და თუ მისი ნებაა –

წინ ვერავინ დაუდგება. თუნდ ეგეც არ იყოს, ქვეყანას ვერავინ ვერ შეაბერდება. წესია
ქვეყნისა, დედ-მამა...
[1890 წლის შემდეგ]

ვარიანტები და შენიშვნები
მგზავრის წერილები (გვ. 9 – 32)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფები U, № 150, 4 გვ. (B); U, № 149, 6 გვ. (C); K, № 1046, 8 გვ. (D)1.
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: ჟურნ. ”კრებული”, 1871, № 2, გვ. 191 – 212; № 5, გვ. 1 – 16 (E); თხზულებანი,
1892, ტ. II, გვ. 1 – 36 (A).
ს ა თ ა უ რ ი: ”ვლადიკავკასიდამ ქალაქამდე” B, “მგზავრის წერილებიდამ” CDE.
თ ა რ ი ღ ი: – BCDE.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: – BD, *** CE.
BCD ავტოგრაფები არასრულია: BD ბოლონაკლულია, წარმოდგენილია I–II თავი
სრულად და III თავის ნაწილი, C ავტოგრაფი კი თხზულების V – VIII თავებს მოიცავს.
BD ავტოგრაფები უთარიღოა, C-ს კი ბოლო გვერდზე აქვს ცენზორის მინაწერი:
“Дозволено цензурою 23 июня 1871 года”.
C ავტოგრაფის დასაწყისში ილიას მიუწერია: “16 ფურცელი “კრებულისა”, ხოლო
ბოლოში, ცენზორის ნებართვის ქვეშ, მიუწერია: “ცენზორს სუნის აღება ჰსცოდნია”,
შემდეგ ეს მინაწერი გადაუხაზავს; ცენზორის მიერ გადახაზული ადგილების გასწვრივ
არეზე კი აღდგენის ნიშნად მიუწერია: “უნდა”.
B ავტოგრაფის I თავის ბოლოს ოთხკუთხა ფრჩხილებში ილიას გვიანდელი
მინაწერია: “მერე დაბეჭდილიდამ V თავამდე და V თავიდამ ამ ხელნაწერიდამ”.
სამივე ავტოგრაფი 1871 წლით უნდა დათარიღდეს; ამათგან D ავტოგრაფი ილიას
1871 წ. ჟურნ. “კრებულში” დასაბეჭდად გაუმზადებია (დაცულია ქუთაისის
ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში კირილე ლორთქიფანიძის არქივში) და იმავე
წელს ჟურნალის № 2-ში დაბეჭდილა კიდეც (სათაურით “მგზავრის წერილებიდამ”),
მაგრამ ცენზურისაგან დამახინჯებული. სახელდობრ, I თავი საერთოდ არ დაბეჭდილა
(იგი D ავტოგრაფშიც ირიბი ხაზით არის გადახაზული), შეცვლილი და ამოღებულია
ზოგი სხვა ადგილიც (დაწვრილებით იხ. ვარიანტებში).
1871 წ. ჟურნ. “კრებულის” № 5-ში დაბეჭდილია ნაწარმოების V – VIII თავები
სათაურით “მგზავრის წერილებიდამ”. ყველა ის ადგილი, რომელიც თხზულების ამ
ნაწილში ცენზორის მიერ არის ამოღებული და მის ნაცვლად მრავალწერტილია
დაბეჭდილი, C ავტოგრაფში გადახაზულია. აქედან ჩანს, რომ ჟურნ. “კრებულში”
1

U ლიტერით ყველგან აღნიშნული გვაქვს აკად. კ. კეკელიძის სახ. ხელნაწერთა ინსტიტუტში ი. ჭავჭავაძის
ფონდში
დაცული
ხელნაწერი,
K
ლიტერით
–
ქუთაისის
ნ.
ბერძენიშვილის
სახ.
ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში კ. ლორთქიფანიძის არქივში დაცული ხელნაწერი.

ნაწარმოების V – VIII თავები C ავტოგრაფიდან არის დაბეჭდილი (ამასვე ადასტურებს
ცენზურის ნებართვის თარიღიც). ძირითადად C ავტოგრაფს თანხვდება ჟურნ.
“კრებულში” დაბეჭდილი V – VIII თავების ტექსტი, თუმცა ზოგიერთი სიტყვის ფორმა
იძლევა სხვაობასაც (დაწვრილებით იხ. ვარიანტებში).
ავტოგრაფებიდან ადრეულია B ხელნაწერი, რაზედაც მიგვანიშნებს ნაწარმოების
პირვანდელი სათაურიც – “ვლადიკავკასიდამ ქალაქამდე”.
B-სთან შედარებით ცოტა უფრო გვიანდელია D ავტოგრაფი, რომელიც ავტორის
ბოლო ნებას გამოხატავს, მაგრამ B ავტოგრაფის I თავის ბოლოს ოთხკუთხა ფრჩხილებში
მოგვიანებით ავტორის მინაწერი – “მერე დაბეჭდილიდამ V თავამდე და V თავიდამ ამ
ხელნაწერიდამ” 2 – გვაფიქრებინებს, რომ ილია 90-იან წლებში კვლავ ადრინდელ B
ავტოგრაფს დაბრუნებია, ვინაიდან D ავტოგრაფი დაკარგულად მიაჩნდა, “კრებულში” კი
ტექსტი დამახინჯებული იყო ცენზურის მიერ. ამიტომ ავტორს ზემომოტანილი
მინაწერი გაუკეთებია და მომავალი გამოცემისათვის ასე გაუთვალისწინებია: “მგზავრის
წერილების” I თავის ტექსტი დაბეჭდილიყო B ავტოგრაფიდან, II თავიდან V თავამდე –
უკვე დაბეჭდილი, ე. ი. ჟურნ. “კრებულში” გამოქვეყნებული ტექსტიდან და V – VIII
თავები – ხელნაწერიდან, ცენზურის მიერ ამოღებული ადგილების აღდგენით 3.
1892 წელს, როცა “ქართველთა ამხანაგობამ” ილიას უშუალო მეთვალყურეობით
გამოსცა მისი თხზულებათა ტომეულები, ამ გამოცემის II ტომში დაბეჭდილი “მგზავრის
წერილების” I თავს D ავტოგრაფთან შედარებით მეტი მსგავსება B ავტოგრაფთან აქვს.
მიუხედავად ზემოთქმულისა, ჩვენც, ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა სრული
კრებულის წინა გამომცემლის პ. ინგოროყვას მსგავსად, უპირატესობა D ავტოგრაფის I
თავს მივანიჭეთ, ვინაიდან აქ უფრო მკვეთრად არის გამოხატული ავტორის
პოლიტიკური მრწამსი და შეხედულება.
ჩვენი გამოცემის ძირითად წყაროდ ავიღეთ მწერლის სიცოცხლეში უკანასკნელად
გამოქვეყნებული სრული ტექსტი, წარმოდგენილი 1892 წლის “ქართველთა ამხანაგობის”
გამოცემაში, მაგრამ ამ თხზულების I თავს და ცენზურის მიერ დამახინჯებულ ადგილებს
ვასწორებთ D ავტოგრაფის მიხედვით.
E ნაბეჭდ წყაროში VIII თავი ცალკე არ არის გამოყოფილი.
1892 წ. “ქართველთა ამხანაგობის” გამოცემაში (ე. ი. A წყაროში) “მგზავრის
წერილები” 1861 წლით არის დათარიღებული (თარიღები წარმოდგენილია წიგნის
ბოლოს დართულ სარჩევში, რომელსაც პ. ინგოროყვა “ქრონოლოგიურ ნუსხას” უწოდებს).
როგორც ვიცით, ი. ჭავჭავაძე უშუალოდ მონაწილეობდა 1892 წლის გამოცემის
მომზადებაში და, ცხადია, “მგზავრის წერილებიც” მის მიერ არის დათარიღებული 1861
წლით. მაგრამ, სამწუხაროდ, ეს ნაწარმოები პირველად მხოლოდ 1871 წ. გამოქვეყნდა,
ადრინდელი ავტოგრაფები კი არ შემონახულა. ამიტომ ჩვენ მოკლებული ვართ
საშუალებას, შევამოწმოთ, რა ხასიათის შესწორებანი შეიტანა ავტორმა მოთხრობაში 1871
წელს. ამგვარი შესწორების შედეგი უნდა იყოს ტექსტში რუს ოფიცერთან საუბრის ის
ადგილი, სადაც აღნიშნულია, რომ “იქნება ასე სამოცდაათი წელიწადი”, რაც საქართველო
რუსეთს შეუერთდაო. ამის მიხედვით გამოდის, რომ საუბარი შედგა არა 1861 წელს,
არამედ 1871 წელს.
2
3

”ამ ხელნაწერიდამ” – იგულისხმება C ავტოგრაფი.
ამას ადასტურებს ცენზურის მიერ ამოღებული ადგილების გასწვრივ არეზე ილიას მინაწერი: ”უნდა”.

თუკი გვეცოდინებოდა, რომ 1871 წელს ავტორმა ტექსტში მნიშვნელოვანი
რედაქციული შესწორებანი შეიტანა, შეიძლებოდა ნაწარმოებისათვის მიგვეცა ფართო
თარიღი (1861 – 1871 წწ.), მაგრამ რაკი ამგვარი ანალიზის საშუალებას მოკლებული ვართ,
ავტორისეული დათარიღება (1861 წ.) რჩება უცვლელად.
9. 4 სასტუმროს+კარების B; 7 ეს იყო ვლადიკავკასში – D; 10 იმისი ოყრაყული
სანახაობა – AB; 13 – 20 სიტკბოებაზედ... ვხედავთ] სიტკბოებისა კი რა მოგახსენოთ და
სიამოვნებისას კი ამას გეტყვით, რომ კვამლი ფრიად სასიამოვნოა, ნამეტნავად მაშინ,
როცა თვალებიდამ ცრემლებს გვაყრევინებს ხოლმე AB; 21 ბოხჩის ოდენა+ცალთვალა AB.
10. 2 ფრანსიელს] ფრანციელს D; B-ში ჯერ დაუწერია “ფრანციელს”, შემდეგ
გადაუხაზავს და ზევით წაუწერია “ფრანგს”, შემდეგ ისიც გადაუხაზავს და გვერდით
მიუწერია “ფრანსიელს”; 3 ეგ] ეს A; 5 უგემურად] უგემურადა B, უგემურათა D; სთვლემდა]
ჰსთვლემდა D; 7 მგონი... შეეცილოს – D; რომ] მე AB; 8 თქვენ+რომ AB;
გაალაყებინოთ+თქვენი AB; გაადღვებინოთ+თქვენი AB; 10 – 11 არა უშავს-რა...
დამიშავდეს რამე] რა ვქნათ, თუ მთელი რუსეთი მაგით დადის მე რაღა დამიშავდება? AB;
12 მაგით დადის?! – AB; შორს+არ AB; 13 მშვიდობის] მშვიდობით BD; მოგცეთ] მოქცეთ
BD; 14 ჩავმჯდარიყავ] ჩავმჯდარვიყავ BD; 18 ხელი+ხელს D; 20 ჩავჯექ] ჩავჯეგ BD; 21 – 22
პოვოსკა... დამიწყო] “იამშჩიკმა” ერთი შემომიბღვირა AB; 22 აკრიბა] აკრიფა D; სადავეები]
აღვირის ტოტები D; 23 უჭმელობისაგან... ყურებჩამოყრილს] მჭლე AB; 24 – 25 ცხენები...
არ დაიძრნენ] მჭლე ცხენებმა ყურიც არ შიებერტყეს AB; (B-ში “შეიბერტყეს” ნაცვლად
წერია “შეიბღერტეს”); 26 დაიყვირა “იამშჩიკმა”] დაუყვირა ცხენებს AB; სადავენი]
აღვირის ტოტები D; 27 მომიკვდე] მამიკვდე B; ყურიც არ გაიბღერტეს] ფეხი არ შესძრეს
AB; 28 ფრანსიელი] ფრანციელი D; 31 მაგით დადის] მთელი რუსეთი მაგით დადის განა?
AB; ხითხითებდა] ქვითინებდა AB; 33 მჭირდა-რა] B-ში ჯერ დაუწერია “მქონდა-რა”,
შემდეგ გადაუხაზავს და ზევით დაუწერია “მჭირდა-რა”.
11. 1 მოაბრუნა] მოიბრუნა D; ისე მრისხანედ... ეგრეო] პირუტყვულად ბღვერა
დამიწყო AB; შემომიბღვირა] შემომიღვერა D; 2 – 3 ცხენებს... თითო] ცხენებისაკენ
მიიგრიხა სქელი კისერი და ორიოდე AB; 3 “გადაუჭირა”ს შემდეგ B-ში გადახაზულია
“თითო-თითო შოლტი”; ამის პასუხად] შეიტყვეს რა, რომ მეტი გზა არ არის, ყოველს
დაკვრაზედ AB; 4 ტლინკი აყარეს] ტლინკები ჰყარეს AB; 4 – 5 როგორც იყო... პოვოსკა]
დაიძრნენ როგორც იყო ადგილიდამ AB; 7 აქეთ] აქედ A; 9 ამ ყოფით – B; ვლადიკავკასს]
ვლადიკავკავს B; 10 ვქენი] ვქმენი BD; ხიდი] ხიდზედ BDE; არამც თუ+მისი B; 11
რომ+ჩვენებურებმა B; “რომ”-ს შემდეგ გადახაზულია “ჩვენმა დიდებულმა ქართველმა”
და ზევით აწერია “ჩვენებურებმა” B; 12 – 20 თერგდალეულები... ქართველობას] თუმცა
ჩვენში კი დარჩეს ის თერგდალეულები მე და შენ, დაობებულო ქართველო, ერთი ათასად
გვჯობიან B; 14 აქვთ] აქვსთ D; 16 მეორედაც] მეორეთაც DE; 18 მესამედაც] მესამეთაც E; 22
უქნია] უქმნია BDE; 23 და გაუვაკნია – B; ჩასწყვეტია] ჩაჰსწვეტია B; 24 ჩვენი...
ვლადიკავკასთან] ვლადიკავკასთან ჩვენი დამთხვეული თერგი B; ვლადიკავკასთან]
ვლადიკავკაზთან E; 25 აღარ] არ E; 25 – 27 რომელზედაც... კლდენი] რომლის “ღრიალსაც”
მთანი B; 28 მიმკვდარა] დადუმებულა B; 29 – 12. 4 მაგრამ... “ემუქრებიან”] იქნება
იმიტომაც არის ეგრე თერგი, რომ იქ მობანე მთანი აღარა ყვანან? ვინ იცის? B.
12. 2 შავადა] შავათა DE; დასწოლიან] დაჰსწოლიან E; 5 ჩემო] ჩვენო [პირველ
შემთხვევაში – ე. შ.] D; 6 ზოგიერთ კაცსავით – B; 8 ზარიანი... ფოთვა] ძლიერი ბღავილი B;

10 საწოლში] საწყლეში B; B-ში ჯერ დაუწერია “საწოლში”, გადაუხაზავს და ზევით
დაუწერია “საწყლეში”; 12 დენაშია] დენაში B; მიმრჩვალხარ] მიმხჩვალხარ E; 13 ცოდვა]
ცოდო DE; 13 – 14 ცოდვა... შვრები – B; 18 მიიღო-რა] მიიღო B; 19 რამოდენადაც]
რამოდენათაც DE; ვუახლოვდებოდი] ვუახლოვდები B; 20 ჩემის] ჩემი BDE; 21 ღელვა]
ჭექა-ქუხილი B; B-ში ჯერ დაუწერია “ღელვა”, გადაუხაზავს და გვერდით მიუწერია
“ჭექა-ქუხილი”; 22 ოთახში] ოთახშია DE; 23 შევუკვეთე] შეუკვეთე B; ერთს] ერთ BD; 27
ვიმყოფებოდი] ვიყავი B; 28 მკითხველო+რომ B; ეს] ეგ B; 29 რა ოთხი... რომ – B; 30 – 31
მეორე... წელიწადი] მერე იცი, რომ ეგ ოთხი წელიწადი რა ოთხი წელიწადია მისთვის,
ვინც რუსეთში წასულა, რათა მაგ ოთხის წლის მეოხებით ჭაბუკობიდამ ყმაწვილ
კაცობაში გადავიდეს B; 33 – 13. 2 მაგრამ ...აადგმევინოს] ნეტა იმას, ვისაც ეგ ბეწვის ხიდი
ფეხთა ქვეშ არ ჩასწყდომია B; 33 ყველასთვის] ყველასათვის DE;
13. 1 ტვინსა] ტვინში E; ჭკუა] ჭკვა D; 6 ძაღლყურძენაცა+ადამიანობის,
ავკარგიანობის სათავე მაგ ოთხ წელიწადშია B; ოო] ჰოი BE; 7 – 8 ნეტავი იმას...
ჩასწყდომია – B; 7 ნეტავი] ნეტა BDE; 8 ჩასწყდომია] ჩაჰსწყდომია D; იმას] მას BD; 10
გამოვედი] გამოველ BDE; 11 გულმა+სულ BDE; სხვარიგად] სხვარიგათ E; 11 – 12
ქვებზედ... ფიქრთა] უკეთესთა ფიქრთა ქვებზე ხათქა-ხუთქი ADE; 13 სტანციის ოთახის –
B; 15 ყოველიფერი] ყველაფერი E; 17 მეცადნა] მეცადა B; უცხოეთშია AE; 18 მრავალნაირი]
სხვადასხვანაირი B; რეულად+ და რთულად B; 19 წარმომიდგნენ მაგრამ] გამირბოდა B;
ერთი . . . მეორეზედ] ფიქრი ფიქრზედ B; 20. ერთდაიგივე] ერთსადაიმავე B; 22. ტვინში]
ტვინსა და გულში B; მილაგებულნი] მილაგებული B; 23 მაღლა მოექცნენ] ზევით
მოეგცნენ B; მაღლა დალაგებულნი] ზევით მილაგებულნი B; 23 – 24 და მერე...
ერთმანეთში – B; 24 – 27 სიტყვამ... ქვეყანაზედ – AE; 25 – 27 იმისთვის... ქვეყანაზედ]
დაწყნარების სათავეა. ესეა ყოველიფერი ამ ქვეყანაზედ: ღვინო ჯერ უნდა ადუღდეს,
დაირიოს და მერე დაწმნდება ხოლმე B; 29 თვითვეულად – D; 32 ბოლოს... განუწყვეტელ]
და უეცრად ერთმა ფიქრმა თავიდან ფეხამდინ ელვასავით დამირბინა. პირველ ფიქრს
მოჰყვა მეორე, მეორეს მესამე და ბოლოს ულეველ ზედმიყოლილ B; ბოლოს+სულ
ყოველნი ერთად D; სულ ყოველნი E; განუწყვეტელ] რთულ და ზედმიყოლილ DE;
14. 4 უცხო] სხვა A; 5 აღზრდილსა] აღზდილსა D; იქნება... შემომაქციოს – A;
შემომაქციოს] შემაქციოს E; 6 კიდეცა] კიდეც D; 8 – 9 თავის... იმედი და] თავისი დარდი,
წუხილი, მხიარულება, იმედი თუ B; გულისტკივილი... უიმედობა] ამბავი AE; 11 თავისი
– B; 14 გულისტკივილი... აღვადგინო] დავრდომილს აღდგომის იმედი მოვფინო B;
გულისტკივილი... აღვადგინო – AE; 15 ნუგეში მოვფინო] ნუგეშინი ვცე B; 16 – 18 იმ
სიტყვით... მცხოვრებნი – AE; “იმ სიტყვით მცხოვრებნი” – გადახაზულია B; 18
თვითოეული] თვითვეული DE; 18 – 22 და ის... გადავწყვიტე რომ – B; 19 არა] არ B; 20
ერთ... ცეცხლად] ერთად E; 20 – 21 ერთ... გასათბობლად] ერთად შევიგროვო A; ჩემის...
გასათბობლად – E; 22 ღვიძლის – A; თქმასა] თქმას B; 23 კიდეც – B; 24 სიტყვასაც] სიტყვას
BDE; 25 რომ+მამულის სიტყვას D; 26 რომლისთვისაც] რომლისათვისაც BE; 28 – 29 ამას...
საქმეშია] სიტყვა სიტყვაა B; 29 საქმე რომ - B; 30 მე – B; და გავჩერდი] შევდეგ B; 31
შესწყვიტა] შეჰსწყვიტა BDE; 32 ჩემი... გრეხილი] ფერადი გრეხილი ჩემის ფიქრებისა B; 33
ვქნა] ვქმნა D.
15. 1 მიირთოვო] მიირთოთო B; რომელმაც+ სწორედ B; 4 ჩაი] ჩაიო D; ჩაიო, არა
ჩემო ძმაო B; “ძმაო”ს შემდეგ “გაგიგონია, თევზს ვითომცა ეთქვას იმიტომ არ ვლაპარაკობ,

რომ პირში წყალი მიდგაო. გაგიგონია” გადახაზულია B; 5 სამოვარი... მიბრძანეთ] ნება
თქვენი იყოს B; მიბრძანეთ] მიბძანეთ DE; 6 გარეთ] გარედ ABD; 7 – 8 გაიღო... თავი] გაეღო
და ერთი რუსის აფიცერი შემოვიდა ოთახში B; რუსის – AE; შემოჰყო] შემოყო D; 8 იმისი]
მისი B; 9 დაახლოვებით] დაახლოებით BE; იცნობდა] იცნობს BD; 10 წლისას ჰგვანდა]
წლისა იქნებოდა და B; 12 რუსულად – A; გაგაცნოთ] გაგაცნოდ E; 13 N – A; 15 მოხარული
ვარ] ბედნიერი ვარ ამ შემთხვევითა B; წამოვუდეგ ფეხზედ ∼ DE; ფეხზედ] ფეხზე E; 17
მობრძანდებით] მობძანდებით DE; 19 უდაბურსა] უდაბურს D; უდაბურსა და ვერანა]
უდაბურს B; 20 სიამოვნებაღა] სიამოვნება DE; 21 განათლებულის] განათლებულს B;
ქვეყნიდამ] ქვეყნიდამა BDE; სცხოვრობს] ჰსცხოვრობს DE; 25 ესა] ეს BDE; 28 გახლავართ]
გახლავარ D; ერთი] ერთის BD; 30 დიაღ] დიახ BDE; 31 დიდკაცური] დიდკა B [აქ წყდება B
ავტოგრაფი – ე. შ.]; 33 შესცვალა] შეჰსცვალა DE;
16. 3 პეტერბურგიდამ] პეტერბურგიდამა DE; 4 აფიცერმა] აფიცარმა D; 6 სთქვა]
თქვა DE; 12 ჰფიქრობდა] ფიქრობდა DE; მისი] მის E; 13 განვუფანტე] განუფანტე DE; 15
მთელის] მთელი DE; 19 შევატყვე-რა] შევატყე-რა DE; 25 ესე იგი... სომხები – AE; 26 ერთის]
ერთი E; 29 მოგდით] მოგდისთ DE.
17. 5 ჰა+აი D; 7 ვთარგმნოთ] ვსთარგმნოთ D; იმასა] იმას E; ჰნიშნავს] ნიშნავს D; 10
კაცს] კაც E; 14 სიტყვებზედ] სიტყვაზედ E; აფიცერმა] აფიცარმა DE; 16 სდგას] ჰსდგას DE;
22 უკაცრავოდ] უკაცრავოთ E; 28 სჯობიან] ჰსჯობიან DE; პაპიროზები] პაპიროსები D; 29
გექმნებათ] გექნებათ DE; 30 გახლავთ] გახლავსთ E.
18. 2 იქმნება] იქნება DE; 4 ამრიგად] ამრიგათ E; 6 რომ+პატარა DE; 8 ვთქვა] ვჰსთქვა
DE; 9 ვთქვა] ვჰსთქვა DE; 17 ვთქვით] ვჰსთქვით D, ვსთქვით E; 20 დიაღ] დიახ DE; 22
ვთქვათ] ვჰსთქვათ D, ვსთქვათ E; 22 – 23 რა არის] არ არის E; 28 მომივიდა] მამივიდა DE;
33 უეცრად] უეცრათ E; განათდა] განათლდა DE.
19. 3 არა... ვიყიდე – E; ვლადიკავკასში ვიყიდე] ვლადიკავკასისაა D; 12 რამდენი – E;
13 გენერლები] ღენერლები D; 15 წარმოსთქვა] წარმოსჰსთქვა DE; 17 გენერალი]
ღენერალი E; 19 ვთქვათ] ვჰსთქვა D, ვჰსთქვათ E; 20 – 21 გენერლებშია სთვლით]
ღენერლებშია ჰსთვლით DE; 21 ვთქვა] ვჰსთქვა DE; შტაცკის] შტატის D; 22 გენერლებსა]
ღენერლებსა DE; ვთქვა] ვჰსთქვა DE; 23 გენერლებსა] ღენერლებსა DE; ვთქვა] ვჰსთქვა D;
24 გენერლებსაც] ღენერლებსაც DE; გენერლებში] ღენერლებშია DE; სთვლით] ჰსთვლით
DE; 27 გენერლებს] ღენერლებს DE; 28 გენერალი] ღენერალი DE; 28 – 29
მართლმადიდებელ რუსეთს] მართლმადიდებელო რუსეთო D; 29 შესდგამს, დაამყარებს]
შესდგამ, დაამყარებ DE; 31 რუსეთი] ჩვენ D [აქ წყდება D ავტოგრაფი – ე. შ.]; 33 გენერალი]
ღენერალი E [ეს სიტყვა ყველგან ასეა E-ში – ე. შ].
20. 2 შეიქნება] შეიქმნება E; 14 ყველაფერს] ყოველფერ E; 15 ჩავუფიქრდი]
ჩავფიქრდი E; მწუხარებას] მწუხარებაზედ E; 16 ვთქვი] ვჰსთქვი E; 22 – 23 ხან გასაღები...
ხოლმე – A; 30 ვისმე] ვისმეო E; 34 არხეინადა] არხეინათ E.
21. 1 უებარი – A; 3 ოჯახში] ოჯახობაში E; არავისათვის] არავისთვის E; 8 ირჩობიან]
იხჩობიან E; губа не дура – E; 10 ფრანცუცებმაც] ფრანციელებმაც E; 11 იმათის] იმათი E; 12
კი – A; 13 ჰნახეთ] ნახეთ E; 14 ექნება] ექმნება E; 16 აღებ-მიცემობაც] აღებ-მიცემობაცა E; 19
იშოვნის] იშოვის E; 20 მეცნიერის] მეცნიერი E; 25 უნდა-მეთქი] უნდა E; 26 ხანი] ხანს E; 27
ვთქვი] ვჰსთქვი E; 30 მეცნიერის] მეცნიერი E; მთელის] მთელი E; 31 ჰნახავთ] ნახავთ E;
რომ – E; 33 დაიწყებენ] დაიწყობენ E.

22. 2 მდაბიურად] მდაბიურადა E; 3 ვთქვათ] 3 სთქვათ E [ორივე შემთხვევაში – ე.
შ.]; 9 სანახავების] სანახაობის E; 12 გარედ] გარეთ E; 15 სთქვას] ჰსთქვას E; ქუდად]
ქუდათა E; მაქვს] მაქვსო E; ქალამნადაო] ქალამნათაო E; 16 ერთის] ერთი E; 18
შევერცხლილს] შეკვერცხლილს E; 19 დაჰნათიდა] დანათიდა E; 23 ერთის] ერთი E; 26
ერთ] ერთს E.
23. 1 – 2 მიდის და მიბღავის] მოდის და მობღავის E; 6 სჩანს] ჩანს E; 8 უკვდავება]
უკვდაება E; 10 ქვაკუთხედი] ქვაკუთხეთი E; 10 ძირიდამ] დაბლიდამ E; 12 დაწყებულა]
დაწყობილა E; 14 ჰსუსხავს] სუსხავს E; 17 დიდ] დიდებულს E; 27 ქვეყნიერებასა]
ქვეყნიერობასა CE; 28 სჩანს რა] ჩანს-რა CE; 30 – 31 არა მქონდეს] არ მქონოდა E.
24. 3 გარედა] გარეთა E; 5 სდუმობ] ჰსდუმობ CE; 10 სთქვა] ჰსთქვა CE;
14 ”რისთვის” შემდეგ გადახაზულია ”ვერ ვიტყვი მყინვარის მეშინიაო... მითამ?!” C; 18
გუგუნი] ბგერა E; C-ში ჯერ დაუწერია ”ბგერა”, გადაუხაზავს და ზევით
დაუწერია ”გუგუნი”; 19 სჩანს] ჩანს CE; 26 დასცეს] დაჰსცეს CE; 27 აქეთ] აქედ AC; 29
დამფრთხალი] დაფრთხალი ACE; 31 შენის] შენს CE; 34 სჭედავს] ჰსჭედავს CE.
25. 2 თვალთმაქცობას] თვალთმაქციობას C; 3 დამფრთხალს] დაფრთხალს ACE; 5
სიბნელისა+და უმეცრებისა CE; 8 სტანციაში] ჯერ დაუწერია ”იმ დღეს სტანციაში”,
გადაუხაზავს და გვერდით კვლავ დაუწერია ”სტანციაში” C; 9 მიმავალისათვის]
მიმავლისათვის CE; 11 გადავსულიყავ] გადავსულვიყავ C; 17 ჰბღავის] ბღავის CE; 18
სჩანს] ჰსჩანს CE; 22 სძინავს] ჰსძინავს C; 23 ამისთანანი] იმისთანანი E; 25 გარეთ] გარედ C;
28 ძალიან] ძალიანი E; 31 ქვეყნისა] ქვეყანისა E.
26. 1 რომელიცა] რომელიც E; 5 სიმაღლიდამ] სიმაღლიდამა CE; იმ დილით – E; 10
თითონ – E; 12 მთელს გზას] მთელი გზა E; 15 გულაუმღვრევლად] გულაუმღვრელად CE;
21 ღუნიას] ფუნიას E.
27. 5 მოგცემთ] მოქცემთ C; 6 თვის] თავის E; 11 სვამეხის] სვამახის E; 12 ჭამადი]
ჭამიდი E; 14. სჯობნებია] ჰსჯობნებია CE; 16 ჯანი არა აქვნ – E; 19 სჯობია] ჰსჯობია C; 23
გაჭირდის] თუ გაჭირდის E; 26 ვერ] ვეღარ CE; 27 ”გასწორდა”-ს შემდეგ
გადახაზულია ”და” C; 29 გადაწვდიდი და გადაჯდიდი] გადავწვდიდი და გადავჯდიდი
E.
28. 1 მოხევეს] მახევეს CE; 6 დიაღ] დიახ CE; 7 წმიდა] წმინდა CE; 12 ”მცხეთაიდ”-ს
შემდეგ გადახაზულია ”მახვილ ჯერ” C; მცხეთაიდ+მრავალჯერ E; საუნჯეი] საუნჯი E;
მრავალჯერ – E; 21 დასხმიან] დასხმინ CE; 22 ხთისგან] ღთისგან C; ღვთისგან E; 23
სთქმიან] ჰსთქმიან E; გადასჭრიდიან] გადაჰსჭრიდიან E; 28 მომცა] მამცა C; 29 ”მკითხა”ს
შემდეგ გადახაზულია ”მან” C; 33 სახელგანთქმულნი] სახელგანთქმული C.
29. 4 არნა] არნ E; 19 ამის] იმის E; 20 მომეცი] მამეცი C; 21 კვლავ მე] კვლავ E; 25
შეუთქვეს] შეუთქვის E; 30 ”რუსობამ” გადახაზულია C; რუსობამ] ... E.
30. 5 – 6 ”ადრიდა ავად... უკედ” გადახაზულია C; 7 ერთურთს] ერთურთი E; 13 –
23 ”აწინა... მახევე” გადახაზულია C-ში და მრავალწერტილია (. . . . . . .) E-ში.
31. 5 ვშაობდით] ვშოობდით CE; 15 მასცის] მაჰსცის E; 16 მოხოცნეს] მახოცნეს CE;
24 დასცის] დაჰსცის CE; 25 ”ციხე”-ს შემდეგ გადახაზულია ”კახნი” C; 30 ჰღონობს]
ღონობს CE; 31 ამბით] ამბავით E.

32. 1 იგ] იქ E; 6 გაგგვიხდნის] წაგვიხდნის E; 9 ეგა] ეგე CE; 11 იმის] იმისის E; 12
განზრახვაც] განძრახვაც A; 18 – 24 ”მიგიხვდი... პასუხი” გადახაზულია C; 18 ნესტარითა]
ნესტარითაცა E; 19 – 24 ”ჩვენი... პასუხი”-ს ნაცვლად მრავალწერტილია E-ში.
კ ა ც ი ა - ა დ ა მ ი ა ნ ი?! (გვ. 33 – 130)
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: ჟურნ. ”საქართველოს მოამბე”, 1863, № 4, გვ. 3 – 46; № 5, გვ. 3 – 34; № 6, გვ. 1 –
29 (B); “კაცია, ადამიანი”, პეტერბურგი, 1869 წ. (C); “კაცია-ადამიანი?!” 1880 წ. (D);
თხზულებანი, 1892 წ., ტ. II, გვ. 1 – 146 (A).
ს ა თ ა უ რ ი ს ქ ვ ე შ: (მოთხრობა) B.
თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს BCD, 1863 A 4.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: მ. ჯიმშერიძე B.
ავტორის სიცოცხლეში “კაცია – ადამიანი?!” ოთხჯერ დაისტამბა. პირველი
პუბლიკაციისას (ჟურნ. “საქართველოს მოამბე”, №№ 4, 5, 6, 1863 წ.) მოთხრობას
სათაურად აქვს “კაცია, ადამიანი”. პირველად ასეთივე სათაურით გამოიცა იგი ცალკე
წიგნად პეტერბურგში 1869 წელს 5. “საამხანაგო ქართული წიგნის მაღაზიის” გამოცემაში
კი (1880 წ.) სათაური წარმოდგენილია შეცვლილი სასვენი ნიშნებით: “კაცია —
ადამიანი?!” აქ სათაურის შემადგენელ სიტყვებს შორის მძიმის ნაცვლად დასმულია ტირე
(და არა დეფისი), რაც იმის ნიშანია, რომ ეს ორი სიტყვა (“კაცი” და “ადამიანი”) ავტორს
სინონიმური მნიშვნელობით აქვს ნახმარი, ბოლოს დასმული კითხვისა და ძახილის
ნიშნები კი ხაზგასმით გამოხატავს ავტორის გაკვირვებას; ნუთუ ამ მოთხრობის გმირს
შეიძლება “კაცი”, “ადამიანი” ეწოდოსო 6.
ამგვარივე პუნქტუაციით არის წარმოდგენილი მოთხრობის სათაური ილია
ჭავჭავაძის თხზულებათა II ტომში (1892 წ.), მწერლის გარდაცვალების
შემდეგდროინდელ გამოცემებში კი ტირეს ნაცვლად რატომღაც დეფისი დამკვიდრდა.
საერთოდ, “კაცია — ადამიანის” სათაური პირველი პუბლიკაციის დროიდანვე არ
ყოფილა ყველასათვის ერთნაირად გასაგები 7 . კამათი ამ სათაურის გამო, შეიძლება
ითქვას, დღემდე გრძელდება 8. ჩვენ, რასაკვირველია, სათაურის დაწერილობის მხრივაც
ვიცავთ ავტორის ბოლო ნებას.
4

თარიღი მოცემულია წიგნის ბოლოს დართულ სარჩევში.
ამ გამოცემის შესახებ იხ. ი. ლორთქიფანიძის ნარკვევი ”კირილე ლორთქიფანიძე” (”ტექსტოლოგიის
საკითხები”, IV, 1974, გვ. 113 – 115); მისივე, ”უნდა გასწორდეს” (”წიგნის სამყარო”, № 21, 12, XI, 1986).
6
ამ სათაურის გასაღებს წარმოადგენს ავთანდილის სიტყვები ”ვეფხისტყაოსნიდან”: ”კაცი ვარ, ადამიანი”.
7
ამ საკითხს ეხება ისტორიკოს დიმიტრი ბაქრაძის წერილი აკად. მ. ბროსესადმი (იხ. შ. ხანთაძე, მარი
ბროსე, თბ., 1966, გვ. 167).
8
კარპეზ დონდუა, ”კაცია — ადამიანი?!”-ს სათაურისათვის (გარჩევა) “კომუნისტური აღზრდისათვის”,
1938, № 10 — 11; ალ. ჩავლეიშვილი, ილია ჭავჭავაძის ”კაცია-ადამიანის?!” გამო, “სახალხო განათლება”,
1947, № 14; გ. შალამბერიძე, ”კაცია-ადამიანის” სათაურის გაგებისათვის, “სახალხო განათლება”, 1949, №
34; ალ. ბარამიძე, ილია ჭავჭავაძე და ძველი ქართული მწერლობის საკითხები, საიუბ. კრებული “ილია
ჭავჭავაძე”, 1957, გვ. 27 – 57; მისივე, ილია ჭავჭავაძის რუსთველოლოგიური ნააზრევი, “კომუნისტი”,
1962, 17/XI; მისივე, ისევ ”კაცია-ადამიანის?!” სათაურის გაგების თაობაზე, ნარკვევები ქართული
ლიტერატურის ისტორიიდან, V, 1971, გვ. 319 – 320. ა. მირიანაშვილი, როგორ გავიგოთ სათაური
მოთხრობისა ”კაცია-ადამიანი?!” ჟურნ. “სკოლა და ცხოვრება”, 1962, გვ. 79 – 82; ვ. ვახანია, ისევ სათაურის
5

“კაცია — ადამიანის” პირველი ჩანასახი გვხვდება დაუმთავრებელ მოთხრობებში
“კოლა” და “კაკო”, რომლებიც ილიას სტუდენტობის დროს, 1858 – 1859 წლებში,
დაუწერია 9. ამის საფუძველზე ნაწარმოები დავათარიღეთ არა 1863 წლით, როგორც 1892
წლის გამოცემის II ტომის სარჩევშია დათარიღებული, არამედ, პავლე ინგოროყვას
მსგავსად, თხზულებას მივეცით ფართო თარიღი: 1858 – 1863 წწ.
ნაწარმოების ტექსტის დადგენისას ძირითად წყაროდ აღებულია მწერლის
თხზულებათა 1892 წ. გამოცემა (ტ. II), რომელიც ავტორის ბოლო ნებას გამოხატავს.
ამ ნაწარმოების მთლიანი ტექსტის ავტოგრაფს ჩვენამდე არ მოუღწევია. აკად. კ.
კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტში, ილია ჭავჭავაძის პირად არქივში,
დაცულია ავტოგრაფები თხზულების მხოლოდ წინასიტყვაობისა ოთხ ვარიანტად (№№
147, 148); მათ აქვე ვბეჭდავთ მთლიანად. შემდეგ კი წარმოვადგენთ ნაბეჭდი წყაროების
ვარიანტულ წაკითხვებს.

I
წინასიტყვა
სახელი ღვთისა ვახსენე, ავიკიდე ჩემი გუდა-ნაბადი და შევუდეგი მგზავრობასა.
ამბობენ მგზავრობა გონებას უხსნისო. ერთს კარგად მოზდილს, ხავსმოკიდებულს გუბეს
ზედ წავაწყდი. იმ გუბეს გარეშემო მშვენიერად აყუდებულიყვნენ დიდებულნი მთანი,
მაგრამ იმ მთების დიდებულება არ ისახებოდა იმ გუბეშია: მღვრიე ზედაპირი გუბისა ვერ
გარდა მოიცემს დიდებულის სახეს, მაგას ანკარა წყალი უნდა. იმ გუბის ახლო-მახლო
მეტად ცუდი ოშხივარი იყო მოდებული: კაცს სული შეუგუბდებოდა, გონებას და გულს
ობი ეკიდებოდა, მუხლი, წინ წასადგმელად მოცემული, მოეჭროდა და დაეხუთებოდა.
შიგ მრავალი ცხოველი მოჩანდა; მათ შორის ორფეხიანი მხეცნი იყვნენ; ამ
ორფეხიან მხეცებში კაცის სახის მქონენიც იყვნენ, მაგრამ ძალიან ცოტა. ვჰსთქვი
ჩემ-თავად: ეს რა გუბეა ამოდენა? ამ გუბის ხსენება რატომ არსად არის? ამ საძაგელს,
დამყაყებულს და ერთს ალაგს გაჩერებულს წუმპეს რატომ აქამდინ კაცის ყურადღება არ
მიუქცევია? ნეტა ვიცოდე ამ გუბეს სახელად რას ეძახიან?
ამ გუბეს ქართველები ქვეყნის სამასხაროდ ცხოვრებას ეძახიანო, – ვიღაცამ
წამჩურჩულა და ზედაც დაატანა: – ახლო არ მიხვიდეო, თორემ ერთი ბრიყვი ვინმე კუდს
მოიქნევს და ზედ შემოგასხამს ამ გუბის ტალახსა.
“ვისაც ტალახისა ეშინიან, ის გარედ არ გამოვაო”, – ვიღაცამა ჰსთქვა, და ეს
სიტყვები ჩემის გულის გასამაგრებლად სწორედ მაშინ მომაგონდა. თუნდ ეგ არ
ყოფილიყო, ეს ხომ გამეგონა, რომ ტალახისა მარტო დიდყურაანთს გვარს ეშინიანო. მე,
სწორედ მოგახსენოთ, მაგ ბრწყინვალე გვაროვნებაში გარევა არ მოვიწადინე, აბა რა ჩემი

შესახებ, “ქართული ენა და ლიტერატურა სკოლაში”, 1978, № 2. ტ. ჭანტურია, “კაცი ვარ, ადამიანი!” იქვე;
შ. ძიძიგური, ”კაცია-ადამიანის?!” სათაურის გაგებისათვის, “სახალხო განათლება”, 1979, 23/III.
9
იხ. კიტა აბაშიძის წერილი ”ილია ჭავჭავაძე” (კრიტიკული მიმოხილვა), რომელიც ერთვის ი. ჭავჭავაძის
თხზულებათა მ. გედევანიშვილისეულ გამოცემას (1914 წ.), გვ XCII.

საქმე იყო: “არა შეჯდა მწყერი ხესა, არა იყო გვარი მისიო”, ნათქვამია. ამისათვისაც
ტალახის შიშით უკან დახევა ვერ ვიკადრე.
წინ წავდეგი. ჩემი ფეხის წინ წადგომა და იმ გუბის სიმყაყის სუნის ცხვირში
მოხვედრა ერთი იყო: ჯერ შევტოკდი და თავბრუდასხმულმა წავიბარბაცე, მაგრამ მერე,
როცა ყნოსვამან ჩემმან მაგრძნობინა, რომ იგი ცხარე სუნი ჩვენებურია, ძველებურია,
თავი შევიმაგრე. დიახ, ბატონო, იგი სუნი ვიცან, ვცან და განვიცადე.
მე არამც თუ ახლო არ მივედი, შიგ იმ გუბეში შესვლაც მოვიწადინე.
ცნობისმოყვარეობის საღერღელი ამეშალა. მინდოდა შემეტყო: ამ გუბეს ცხოვრების ნიჭი
აქვს, თუ არა? მინდოდა მეცნო, როგორ და რა ფრად ალპობს იგი ყოველს მას, რასაც
ცხოვრება აქვს მინიჭებული.
ამ განზრახვით შევტოპე შიგ. პირველშივე საფლობი ლექი დამხვდა. ათასნაირი
ქვეშემძრომი ზედ მომეხვია. რაც გინდოდათ, ყოველგვარი ქვეშემძრომი აქ იყო,
ნამეტნავად წურბელა. სულ ყველამ, ვისაც კი პირი ჰქონდა, კბენა დამიწყო, მაგრამ
ღმერთმა უშველოთ, არც ერთს კბილი არ უვარგოდა: ზოგს ბევრი მჟავე-მჟუვის ჭამისაგან
კბილი მოჰსჭროდა, ზოგისათვის ღმერთს დაბადებიდგანვე მჭრელი კბილი არ მიეცა,
ზოგ კიდევ კბენის მოხერხების თავიც არ ჰქონდა. კბენასაც, როგორც ვატყობ, ჭკვა
ჰსდომებია. აბა, რასაკვირველია, იმ ჭია-ჭუბეს ყურიც არ ვათხოვე.
ერთი ფეხი კიდე წინ წავდეგი. აქ დამპალ წყლის ქვეშ ამოზდილნი ბალახ-ბულახი
უხილავნი და ხავს-ქვეშ დამალულნი ფეხებზედ მომედვნენ. რის ყოფით ფეხები
განვითავისუფლე და იმ ბალახ-ბულახს თავი დავახწიე.
კიდევ წინ წავდეგი. ფეხი დავაბჯინე თუ არა მოლხობილ გუბის მიწას, იმ გუბემ
ასეთი სუნი ამოუშვა, რომ სული შემიგუბდა. მაშინვე თავი გუბის ზედაპირს ამოვაცილე.
ეგ რომ არ მექმნა, კატასავით შიგ ამოვიხჩვებოდი. კარგია, რომ ცურვა ვიცოდი და
გუბეზედ ნავ-ტიკისავით მოვეტივტივე, თორემ შენი მტერი, ჩემი საქმე იქნებოდა. ჰოი,
წმინდა, ციაგო ჰაერო და ჩემო ცურვავ! თქვენ დამიხსენით, რომ იმ წუმპეში ჩემის
ცოცხალის თავით არ დავიღუპე.
– გაინაპირე, გაინაპირე, – ვუთხარი ჩემს თავსა, – თუმცა ნაპირზედაც ფრთა ვერ
გაიშლება, როგორც რიგია, თუმცა იქაც დამპალს ჰაერში უნდა სული ვიბრუნო, მაგრამ
მაინც იქა ჰსჯობია. იქიდამა ჩანს ის დიდებული მთანი, დაუდგრომელის ბუნების
ცხოვრების ძალით დედამიწის გულიდამ აღმოზდილნი. იქიდამა ჰსჩანს მწვანე
მინდვრები და ზედ კვალი კაცური კაცის დაუდგრომელის შრომისა; იქიდამა ჰსჩანს
ცხოვრება, სიცოცხლე, აქ არის გახრწნილება და სიკვდილი; აქ მზე ალპობს და აობებს, იქ
მზე ათბობს და აცხოვრებს, აქ წყალი ხავსს უკიდებს, იქ აგრილებს და ზრდას ახალისებს.
გაინაპირე, გაინაპირე, ჩემო თავო, აქ ყოველივე დგას, იქ ყოველივე ჩანს, რომ
დაუდგრომელად წინ მიიწევს. გაინაპირე, გაინაპირე, ჩემო თავო! თუ იმ დაუდგრომელს
წინ ლტოლვაში ჩვენ არ გავერევით, შორიდამ ხილვით მაინც დავსტკბეთ, თვალს წყალი
დვალევინოთ, გლეხისა არ იყოს.
II
წინასიტყვაობა

სახელი ღვთისა ვახსენე, ავიკიდე ჩემი გუდა-ნაბადი და შევუდეგი მგზავრობასა.
ამბობენ, მგზავრობა კაცს თვალს უხილებსო, გონებას უხსნისო. ვიარე და ვიარე,
გარდავიარე კლდენი და ღრენი და ერთს მშვენიერს მთათა შორის დაცემულს ტრიალს
მინდორზედ ერთს კარგა მოზდილს ხავსმოკიდებულს გუბეს ზედ წავაწყდი. იმ გუბის
გარეშემო მშვენივრად აყუდებულიყვნენ დიდებულნი მთანი, მაგრამ ამაოდ: იმა მთების
დიდებულება არ ისახებოდა იმ გუბეშია: ხავსმოკიდებული ზედაპირი გუბისა ვერ
გარდამოიცემს დიდებულების სახეს, მაგას სხვა ანკარა წყალი უნდა, დაუდგრომელად
მიმავალი.
იმ გუბის გარეშემოში მეტად ცუდი ოშხივარი იყო მოდებული, გახრწნილების
სუნი ჰაერში ტრიალებდა: კაცს სული შეუგუბდებოდა, გონებას და გულს ობი
ეკიდებოდა, მუხლი მოეჭროდა და დაეხუთებოდა.
შიგ მრავალგვარი ცხოველი ირეოდა, სულ კი, უნდა მოგახსენოთ, ორფეხიანები
იყვნენ, მაგრამ გასაოცარნი: ზოგს მგლის თავი ჰქონდა, ზოგს ფოცხვერისა, ზოგს მელისა,
ზოგს გველისა და ბევრსაც, ასე იფიქრეთ, წურბელისა. საკვირველნი მხეცნი იყვნენ 10 .
ყველას კი ქვეშემძრომის თვისება ჰქონდათ, ეს იყო საყოველთავო, სხვაში კი
გარეგანობით სხვადასხვაობდნენ. რასაკვირველია, მათ მხეცთა შორის ადამიანებიც
ჩანდნენ, მაგრამ ძალიან ცოტა.
ვჰსთქვი ჩემ-თავად: ამ გუბის ხსენება არსად არის? ნეტა რა სახელს ეძახიან?!...
– ამ გუბეს ქართველები, ქვეყნის სამასხაროდ, ცხოვრებას ეძახიან. – წამჩურჩულა
ვიღაცამ. მივიხედე, ვნახე, ეშმაკი იყო. გადავიწერე პირჯვარი და სამჯერ შევაფურთხე და
წარმოვსთქვი სამჯერვე: ფუ, ეშმაკო-მეთქი. ეშმაკი მაშინვე გაქრა.
აბა ეშმაკს რას დავუჯერებდი. მე წინ წავდეგი, გუბესთან ახლო მინდოდა მისვლა.
– ახლო არ მიხვიდეო, თორემ ერთი ბრიყვი ვინმე გუბეში კუდს მოიქნევს და ლაფს
შემოგასხამსო, – მითხრა იმავე ხმამ. მივიხედე, კიდევ იგივე ეშმაკი იყო. რასაკვირველია,
კიდევ სამჯერ შევაფურთხე 11. ფუ, ეშმაკო-მეთქი, და ეშმაკი კიდევ გაქრა.
– ვისაც ტალახისა ეშინიან, ის გარედ არ გამოვაო, – სადღაც წამეკითხა. თუნდ ეგეც
არ იყოს, ტალახისა მარტო დიდყურაანთს გვარს ეშინიან. მე, სწორედ მოგახსენო, მაგ
ბრწყინვალე გვაროვნობაში გარევა არ მოვიწადინე. აბა, რა ჩემი საქმე იყო: არა შეჯდა
მწყერი ხესა, არა იყო გვარი მისიო, – ვინ მე და ვინ დიდყურაანთ გვარი. ამისათვისაც
ტალახის შიშით უკან დახევა ვერ ვიკადრე.
იმ ეშმაკის გამოჯავრებით არამც თუ უკან დავიხივე, შიგ იმ გუბეში შესვლაც
მოვიწადინე. ცნობისმოყვარეობის საღერღელი ამიშალა იმ ეშმაკის სიტყვებმა, თუმცა კი
ის სიტყვები არ ვიწამე. მინდოდა შემეტყო, იმ წყეულმა ეშმაკმა საიდამ მოიგონა, რომ ამ
გუბეს ქართველები ცხოვრებას ეძახიან. ამ განძრახვით შევტოპე შიგ. მოლხობილს გუბის
ლექში ფეხი ჩამეფლო. ათასნაირი ჭია-ჭუა და ქვეშემძრომი მომესია. ის სხვილ-სხვილი
ორფეხიანი ცხოველები აქედ-იქიდ მიიმალნენ. იმ ჭია-ჭუებს ყური არ ვათხოვე. როგორც
იყო ამოვიღე საფლობიდამ ფეხი და წინ გადავადგი. ფეხებზედ მრავალგვარი
ბალახ-ბულახი მომედო. ამასაც რის ყოფით და ამბით მშვიდობით გადურჩი. ერთი ფეხი
კიდევ გადავდგი. მომეხვია უმრავლესი........

10
11

”იყვნენ”-ის შემდეგ გადახაზულია ”მართალია”.
”შევაფურთხე”-ს შემდეგ გადახაზულია ”კიდევ”.

III

კაცია, ადამიანი
“მოყვარეს პირში უძრახე,
მტერს პირს უკანაო”.
(გ ო ნ ი ე რ ი ა ნ დ ა ზ ა)
ზღაპარი, წინასიტყვაობის მაგიერი.
გაეგონა, რომ მგზავრობა გონებას უხსნისო; იმანაც აიღო თავისი გუდა და ნაბადი
და შეუდგა მგზავრობასა. ერთს კარგად მოზდილს, ხავსმოკიდებულს გუბეს ზედ წააწყდა.
ამ გუბიდამ მამაკვდინებელი ოშხივარი ბუღსავით ამოდიოდა: კაცს სული
შეუგუბდებოდა, გონებას და გულს ობი ეკიდებოდა, მუხლი, წინ წასადგომად მოცემული,
ეხუთებოდა. ყველამ იცის, გუბე რა მავნებელია.
შიგ მეტად მრავალი ცხოველი მოჩანდა, ნამეტნავად ორფეხნი, რომელთაც იქ
ადამიანებსა ეძახოდნენ. ამ ადამიანებში ნამდვილნი ადამიანის სახის მქონენიც იყვნენ,
მაგრამ ძალიან ცოტა. “ჰსჯობს, იქნების რაცა ძვირად”, – ეს სიტყვები ამ შემთხვევაში
მისაღებნი არ უნდა ყოფილიყვნენ, მაგრამ იქ მიღებული იყვნენ და დამტკიცებულნიცა.
თქვა მგზავრმა თავის-თავად:
– ამ გუბის ამბავი და ხსენება არსად არის: ჰსჩანს მეტად საძაგელი წუმპე ყოფილა,
არა ღირსი ხსენებისა. ნეტავი მითხრას ვინმემ, რა უნდა ერქვას ამ საძაგელს,
დამყაყებულს და ერთს ალაგს გაჩერებულს გუბესა?
მეორე მგზავრი შეესწრო იქავ და პასუხი მიუგო:
– ამ წუმპეს აქაურები სამასხაროდ ცხოვრებას ეძახიან, როგორც იმ ორფეხა
ცხოველებს, რომელნიც შიგა ლპებიან, ადამიანებსა. აგე იქით რომ ხედავ ხალხსა
ჯგუფათა, ისინი კი, ღვთის წინაშე, ადამიანები არიან: მათ შორის ყმაწვილებიც არიან და
პატიოსანნი, გულმხურვალე მოხუცნიცა, მაგრამ ხომ ხედავ, რომ ისინი ისე ცოტანი არიან,
რომ სხვანი ვერც კი ხედვენ, თუ კარგად გონიერად არ დააკვირდნენ; იმათ, იმ
გულმხურვალეთ, ამ წუმპელებში პატივი არა აქვთ. ახლო რომ მივიდნენ, (მისულან
კიდეც ბევრჯელ, მივლენ კიდენაც), მაშინვე ლაფს შემოასხმენ, თუმცა კი იმათა ლაფისა
თავის დღეში არა შინებიათ და ლაფისაგან უკან არ დაუხევიათ. შენც გირჩევ ახლო ნუ
მიხვალ, თუ შენი თავის სიფაქიზე გინდა, თორემ ის ორფეხა წუმპელები სულ წიხლებს
ისვრიან, სხვა ასონი კი, ნამეტნავად თავი, უძრავათა აქვსთ. ზედ შემოგასხმენ ტალახსა 12.
– მე, ჩემო ძმაო, ერთი კაი სიტყვა მომაგონდა, – უთხრა პირველმა მგზავრმა, –
სადღაც ამოკითხული: “ვისაც ტალახისა ეშინიან, ის გარედ არ გამოვაო”, ესეც კი ვიცი,
რომ მარტო ვირი შედგება ხოლმე, როცა წინ ლაფი დახვდება, შედგება, – რაც უნდა კაი
საქმეზედ მიდიოდეს, შედგება, – თუნდა იმ ლაფის მეტი სხვა გზა არ იყოს. ლაფისა ვირს
ეშინიან, თუ შენთან უკაცრავოდ არ ვიქნები.

12

”ტალახსა” – გადახაზულია “ლაფსა”.

არამც თუ ახლო არ მივიდა პირველი მგზავრი, შიგ შესვლაც მოიწადინა. იმას იქ
საქმე ჰქონდა. უნდოდა შეეტყო: ის გუბე, თუ სამასხაროდ რომ ვსთქვათ, ის ცხოვრება, რა
თვისებისაა? უნდოდა ეცნო, როგორ და რაფრად ალპობს იგი ცხოველსა, მცენარესა, –
ერთის სიტყვით – ყველასფერს, რასაც კი სიცოცხლე აქვს ჩასახული, ზრდა და აღყვავება
მინიჭებული.
ამ განძრახვით შიგ შეტოპა. პირველშივე საფლობი ლექი დახვდა 13 , რომელსაც
რუსები “ტინა”-ს ეძახიან. აქედამ ხომ არ წარმოდგაო აქაური “ტვინიო”, – ფიქრობდა
მგზავრი. იქნებაო, დაატანა ზედ: თუ ხე ნაყოფით იცნობებაო, აქაური “ტვინი” რუსულის
“ტინის” შედეგი უნდა იყოსო”. ფილოლოგიას თავი დაანება 14 , კარგიცა ჰქმნა:
ფილოლოგიაში ბრმა იყო, როგორც ხედავს თითონვე მკითხველი.
ამ ლექსში ათასნაირი ქვეშემძრომი დაძვრებოდა: წურბელა, ჯიანყელა 15 ,
სხვადასხვანაირი გველიცა, ბაყაყებიც იყვნენ.
მგზავრი წინ წადგა.
უჰ, რამდენი მყრალა ბალახ-ბულახი, მალვით იმ დამპალ წუმპის ქვეშ ამოზდილი,
მოედო ფეხებზედ. რის ყოფით, ვაი-ვაგლახით ის დამპალი ბალახები, რომელთაგანაც
მოწამლული იყო გუბე, მოაშორა ფეხებსა და თავი დაახწია.
გადადგა კიდევ წინ ფეხი. იქ კი სული შეუგუბდა, დაეხუთა ასე, რომ თავი იმ
წუმპიდამ არ ამოეღო, კატასავით შიგ ამოიხჩობოდა.
რაც იმ გუბეში ცხოველები იყო, რომ სულერთიანად ანბანს შევადაროთ, გამოვა,
რომ საცა სული შეუგუბდა და დაეხუთა, სწორედ იქ ასომთავრულები ჭყუპალაობდნენ
და ლაფის გუნდების სროლით ოხუნჯობდნენ. კარგია, რომ ცურვა იცოდა და თვის
გადასარჩენად გუბეზედ მოეტივტივა, თორემ იმისი გზა და კვალი პატრონს
ჩაჰბარდებოდა. ერთხელ არ მომხდარა ეგა და ორჯერა.
შორს ვეღარ გაბედა გუბეში შესვლა. რაც აქამდინა ნახა, რომ გითხარ, მკითხველო,
ისიც ხომ გითხრა, რომ ის წუმპელები იმ გუბეს სამასხაროდ ”ცხოვრებას” ეძახიან. რომ
შემიტყონ წუმპელებმა ეს სიტყვები, რამდენს ლანძღვას დამიწყებენ!... იმ წუმპიდამ
რამდენი შემომაჭყაპუნებს ლაფიან წყალსა!... მე ეგ წინადვე ვიცი. იმიტომ ვიცი, რომ
გაგონილი მაქვს, რომ მძოვრი მაშინ უფრო ცუდს სუნს ამოუშვებს, როცა ხელს ახლებ.
მაგრამ ის ერთი მუჭა ხალხი განაპირებული, რომელთ შორის ჭაბუკნიც არიან და
პატიოსანნი მოხუცნიცა, თუ ამ აღწერას ჭეშმარიტებას შეამცნებს, დამლოცამს მე. იმ ერთ
მუჭა ხალხის ”ბარაქალა” (თუ ვეღირსე ამას) იმოდენა წუმპელების ხროვის ”ბარაქალას”
უნდა ერჩივნოს ყოველს იმას, ვინც იცის აზრის ააწონა 16 არა იმითა, რომ ათასმა თქვაო,
არამედ იმითა, რომ ერთმა თქვა და კარგმა თქვაო: ოქრო მცირეა, მაგრამ ძვირია.
– გაინაპირე, ჩემო თავო, გაინაპირე, – დაუძახა თავის თავსა მგზავრმა, როცა სული
ეხუთებოდა, – თუმა ამ გუბის ნაპირზედაც ფრთა ვერ გაიშლება, როგორც რიგია, თუმცა 17
ისევ იმ გუბის ოშხივარით არის მოწამლული ამ ნაპირის ჰაერი, რომელშიაც კვნესით
სული უნდა იბრუნო, მაგრამ მაინც კიდევ იქა ჰსჯობია. თუმცა იქ სიკეთე არ არის,
13

”დახვდა”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ამ ლექსში ათასნაირი ქვეშევრდომი დაძვრებოდა”.
”დაანება”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ფილოლოგ”.
15
”ჯიანყელას”-ს შემდეგ გადახაზულია ”გველებიცა”.
16
”აწონას” შემდეგ გადახაზულია ”არა რიცხვითა, არამედ ღირსებითა. ოქრო მცირეა, მაგრამ ძვირია”.
17
”თუმცა”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ეს ნაპირიც”.
14

იქიდამა ჩანს მაინცა ის სიკეთე. იქიდამ შორს თვალს წარიტყვევს ლურჯი, ციაგნარევი,
სუბუქი, გრილი, გულის და გონების გადამშლელი გუმბათი ცხოვრების მიმნიჭებელის
ჰაერისა. იქ გული ხალვათია, გონების საფრენი ფართოა. იქ სულ ცხოვრების ფერად არის,
და არა სნეულის ფერისა, როგორც აქა. იქ ცხოვრებაა, აქ გახრწნილება; აქ მზე ალპობს, იქა
ჰბადავს და აცხოვრებს; აქ წყალი აობებს, იქ კი აგრილებს და ზრდას ახალისებს.
გაინაპირე, ჩემო თავო! თუმცა ის სიკეთე შენ მოძმეთათვის და თვით შენთვისაც შორს
არის, მაგრამ ისიც კარგია, რომ ხილვით მაინც დაჰსტკბე და შორიდამ თვალს წყალი
დაალევინო, გლეხისა არ იყოს. ვისაც თვალი ისეთი გაწმენდილი აქვს, რომ სიკეთის
ხილვა ეხალისებოდეს, იმას გულიც გაეწმინდება; ის თვითონაც სიკეთეს შეიძლებს.
გაინაპირე, გაინაპირე, ჩემო მოძმევ!...
მაგრამ ხელცარიელი კი არ უნდოდა, რომ გაენაპირნა. ჰსთქვა:
– ერთი ორიოდე ქვეშემძრომი მაინც დავიჭირო, თუნდა წურბელა, თუნდა
ჯიანყელა, რომ წუმპეში სიარულმა ტყუილად არ ჩამიაროს.
ესროლა ბადე და მოხვდა ქვეშემძრომსა. მძიმე რამ იყო და ძლივს გამოათრია
ნაპირზედ “ვაი-ვაის” და “მეტკინას” ძახილითა.
– ვინა ხარ, რა სულიერი ხარ? – ჰკითხა მგზავრმა.
– კაცი ვარ, ადამიანი, – მიუგო იმანაცა.
– რომ არ გეთქო, ღმერთი, რჯული, ვერ მივხდებოდი. მართლა კაცი ხარ, ადამიანი?
– თავი არ მამიკვდება.
– თუ ადამიანი ხარ, მაგ დამპალ გუბეში ბაყაყებთან და ჯიანყელებთან რა გინდა?
– ბიჭოს!... თუ არ აქა, განა სხვაგან სადმე იცხოვრება!!!
– ხალხში, კაცებთან, კარგ ჰაერის ქვეშ და ნაყოფიერ დედამიწის ზემოთა.
– ფიე! კაცები არ არიან 18, რომ აქ არიან?
– სადა?
– ვერა ნახე? ბრმა ყოფილხარ.
– ეგ ღმერთმა იცის, მე ვარ ბრმა, თუ შენა. შენ ეს მითხარ, სად არიან? აი იმ გუბეში?
– გუბეში რას ჰქვიან? გიჟი ხომ არა ხარ? ჩვენი ცხოვრებაა ეგა.
– ზედაც დაგტყობია.
– როგორც ჩემ მოძმეებს დაჰსტყობია ზედა, ისეც მე.
– მართლა?
– თავი არ მამიკვდება. სუყველას ერთნაირი ნიშანი გვაძევს ზედა.
– მაშ კაი ნიმუში მომხვედრიხარ ხელში.
– კარგი, ნუ მასხარაობ, მამა ნუ წაგიწყდება. შენ სიტყვას აგძელებ, მე კი არა
მკითხამ.
– რა უნდა გკითხო?
– ისა, რომ სინათლეზედ დიდხანს დგომა არ შემიძლიან, თავი დამანებე.
– რატომ არ შეგიძლიან?
– ჩვენ ძმაკაცსა სინათლე ეჯავრება.
– რათა?
– იმიტომ, რომ თვალებში ჰსწყინს.
– სინათლე განა საწამლავია, რომ ჰსწყინს?
18

”არიან”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ბრმა ყოფილხარ”.

– იქნება საწამლავიც არ იყოს, მაგრამ პატარაობაში გამიგია და გონებაშია ჩამრჩენია,
რომ “დაუჩვევარს ნუ დამაჩვევ, დაჩვეულს ნუ გადამაჩვევო”, აი რისთვის გვეჯავრება
სინათლე! არა ვართ დაჩვეულნი და არც გვინდა დავეჩვივოთ, იმიტომ რომ დაჩვეულს
გადაგვაჩვევს ეს შენი მოწონებული სინათლე. მამიშენის მზეს – თავი დამანებე.
– შენც არ მამიკვდე.
– თუ გიყვარდე, თუ ჩემი ხათრი გაქვს და პატივი, გამიშვი, საცა დავბადებულვარ,
იქავ მოვკვდე, თორემ თვალებმა სინათლისაგან ტეხა კიდეც დამიწყეს, ლამის მე ჩემი
დამემართოს.
– როგორ არ მოგწყინდა იმ საძაგელ ალაგას ყოფნა, რომ ეგრე გინდა კიდევ იქ
ყოფნა?
– იქნება მომწყინდა კიდეც, მაგრამ ნათქვამია: “ნუ დააგდებ ძველსა გზასაო” და
ეხლა როგორ დავაგდო? არა, გეთაყვა, დამეხსენ, როგორც მიწირავს, ისე ვწირო.
– შენ, ჩემო მეგობარო, იშვიათი ადამიანი ყოფილხარ.
– შენ ისე გგონია. აი იქ ათასია ჩემისთანა და ათასზედ მეტიცა.
– მართლა?
– თავი არ მამიკვდება.
– მაშ ეხლა გაგიშვებ, აი!
– რატომ არ გამიშვებ?
– იმიტომ 19 აღარ 20 გაგიშვებ, რომ ნიმუშად მინდიხარ: შენ ათასსა ჰგვანებიხარ და
ათასი შენა.
– ახლა რა გინდა, ვთქვათ თავი არ დამანებო?
– ქვეყანას მინდა დაგანახვო, რომ “კაცი ხარ, ადამიანი” – გზა და კვალი კი აგრევია.
– რას ამბობ, ადამიანო? – შეჰყვირა გულგახეთქილმა “კაცმა – ადამიანმა”, – ეგრე
ამოტლაპული ვის უნდა დამანახვო? სირცხვილი არ არის?
– ჩემთვის, თუ შენთვის?
– ჩემთვის ხომ რაღა და შენთვის უფრო მეტი.
უფრო მეტი გულის ტკივილი და სიყვარული გამოიცნოს თითონ მკითხველმა.

IV

კაცია, ადამიანი
(მოთხრობა)
“მოყვარეს პირში ძრახვენო,
მტერს პირს უკანაო”.
(გ ო ნ ი ე რ ი ა ნ დ ა ზ ა)
მითამ ესეც წინასიტყვაობაა!!!
19
20

”იმიტომ”-ს შემდეგ გადახაზულია ”თავს”.
”აღარ”-ს შემდეგ გადახაზულია ”დაგანებ”.

სახელი ღვთისა ვახსენე, ავიკიდე გუდა-ნაბადი და შევუდეგი მგზავრობასა.
ამბობენ, მგზავრობა გონებას უხსნისო. ერთს კარგად მოზდილს, ხავსმოკიდებულს გუბეს
ზედ-წავაწყდი. ამ გუბიდამ მეტად ცუდი ოშხივარი ამოდიოდა: კაცს სული
შეუგუბდებოდა, გონებას და გულს ობი მოკიდებოდა, მუხლი, წინ წასადგომად
მოცემული, დაეხუთებოდა. ყველამ იცის, გუბე რა მავნებელია.
შიგ მეტად მრავალი ცხოველი მოჩანდა; მათ შორის ორფეხა ცხოველებიც იყვნენ,
რომელთაც ჩვენში ადამიანებს ეძახიან. ამ ადამიანებში ნამდვილნი კაცებიც მოჩანდნენ,
მაგრამ ძალიან ცოტა “ჰსჯობს, იქმნების რაცა ძვირად”, დიდი ხანია ჩვენ ეს სიტყვები
გვწამს.
ვჰსთქვი ჩემ-თავად:
– ამ გუბის ამბავი და ხსენება არსად არის: ჰსჩანს მეტად საძაგელი წუმპე ყოფილა,
არა ღირსი ხსენებისა. ნეტავი მითხრას ვინმემ, რა უცნდა ერქვას ამ საძაგელს,
დამყაყებულს და ერთს ალაგს გაჩერებულს გუბესა?
– ამ წუმპეს ქართველები სამასხაროდ ცხოვრებას ეძახიან, როგორც იმ ორფეხა
ცხოველებს, რომელნიც შიგა ლპებიან, ადამიანებსა. ქართველი ხომ ოხუნჯია 21, აქაც კი
უოხუნჯნია 22 , როგორც ხედავ – ვიღაცამ წამჩურჩულა და ზედ დაატანა: ახლო არ
მიხვიდეო, თუ შენი თავის სიფაქიზე გინდა, თორემ ის ორფეხა ცხოველები სულ
წიხლებს იქნევენ, სხვა ასონი კი, ნამეტნავად თავი, სულ უძრავი აქვთ. ზედ შემოგასხმენ
ტალახსა.
მაშინ მე ერთი კაი სიტყვა მომაგონდა, სადღაც ამოკითხული: “ვისაც ტალახისა
ეშინიან, ის გარედ არ გამოვაო”; ესეც კი ვიცოდი, რომ მარტო ვირი შედგება ხოლმე, როცა
წინ ლაფი დახვდება, შედგება, – რაც უნდა კაი საქმეზედ მიდიოდეს, შედგება – თუნდა იმ
ლაფის მეტი სხვა გზა არ იყოს. ლაფისა ვირს ეშინიან.
არამც თუ ახლო არ მივედი. შიგ იმ გუბეში შესვლაც კი მოვიწადინე. მე იქ საქმე
მქონდა. მინდოდა შემეტყო: ეს გუბე, თუ ცხოვრება, რა თვისებისაა? მინდოდა მეცნო,
როგორ და რა ფრად ალპობს იგი ცხოველსა, მცენარესა, – ერთის სიტყვით – ყველასფერს,
რასაც კი სიცოცხლე აქვს ჩასახული დ ზრდა და აღყვავება მინიჭებული.
ამ განძრახვით შიგ შევტოპე. პირველშივე საფლობი ლექი დამხვდა, რომელსაც
რუსები “ტინა”-ს ეძახიან. აქედამ ხომ არ წარმოდგა ქართული სიტყვა “ტვინი”? იქნება.
თუ ხე ნაყოფით იცნობება, ქართული “ტვინი” რუსული “ტინი”-ს შედეგი უნდა იყოს.
ფილოლოგიას თავი დავანებოთ: მე იმის არა გამეგება რა.
იმ საფლობს ლექში ათასნაირი ქვეშემძრომი დაძვრებოდა. სულ ყველამ, ვისაც კი
პირი ჰქონდა მარტო ჭამისათვის, ჭამას თავი დაანება და მე დამიწყო კბენა. ღმერთმა
მიფარა, რომ არც ერთს ხეირიანი კბილი არ ჰქონდა: ზოგს ბევრის მჟავე-მჟუვის ჭამისაგან
კბილი მოჰსჭროდა; ზოგისათვის კიდევ თითონ ღმერთს დაბადებითგანვე მჭრელი
კბილი არ ეღირსებინა, ამან მიშველა, თორემ შენი მტერი!...
მე წინ წავდეგი.

21
22

ავტოგრაფში წერია ”უხუჯია”.
ავტოგრაფში წერია ”უოხუჯნია”.

– უჰ, რამდენი მყრალ ბალახ-ბულახი, მალვით იმ დამპალ წუმპის ქვეშ ამოზდილი,
მომედო ფეხებზედ. რის ყოფით, ვაივაგლახით ის დამპალი ბალახები, რომელგანაც
მოწამლული იყო იქაური ჰაერი, მოვაშორე ფეხებსა და თავი დავახწივე.
გადავდგი კიდევ წინ ფეხი. იქ კი სული შემიგუბდა, ასე რომ თავი იმ წუმპიდამ არ
ამომეღო, კატასავით შიგ ამოვიხჩობოდი. რაც იმ გუბეში ცხოველები იყო, რომ ანბანს
შევადარო, გამოვა, რომ საცა სული დამეხუთა, იქ ასომთავრულები ჭყუპალაობდნენ.
კარგია რომ ცურვა ვიცოდი და თავის გადასარჩენად გუბეზედ მოვეტივტივე, თორემ
ადრე და მალე ჩემი გზა და კვალი პატრონს ჩაჰბარდებოდა.
ჰოი, წმინდა, ცხოვრების მომნიჭებელო ჰაერო და ჩემო ცურვავ! თქვენ დამიხსენით,
რომ იქ არ დავიმარხე, თორემ წავხდებოდი კაკალი კაცი.
შორს ვეღარ გავბედე გუბეში შესვლა. რაც აქამდინ ვნახე, ხომ გითხარ, მკითხველო!
ისიც ხომ გითხარ, რომ ქართველები ამ გუბეს სამასხაროდ “ცხოვრებას” ეძახიან.
რამდენი დამიწყებს ლანძღვას!... რამდენი იმ წუმპიდამ შემომასხამს აყროლებულს
წყალსა!... მე ეგ წინადვე ვიცი, იმიტომ რომ გაგონილი მაქვს, რომ მძოვრი მაშინ უფრო
აყროლდება ხოლმე, როცა ხელს ახლებ.
რასაკვირველია, ვისაც თავის-თავი იმ წუმპეში ეგულება, ის გამიგულიანდება,
ვისაც არა – ის ხომ ჩემკენ იქნება. ვაი რომ ეს უკანასკნელნი ძალიან ცოტანი არიან. ეს
დასაღონია, დამაბრკოლებელი კი არა: ოქრო მცირეა, მაგრამ ძვირია.
– გაინაპირე, ჩემო თავო, გაინაპირე! თუმცა ამ გუბის ნაპირზედაც ფრთა ვერ
გაიშლება, როგორც რიგია, თუმცა იქაც დამპალ ჰაერში უნდა სული იბრუნო, მაგრამ
მაინც კიდევ იქა ჰსჯობია, იქიდამა ჩანს სხვა ლურჯი, ციაგ-გაკრული, სუბუქი, გრილი,
გულის და გონების გადამშლელი გუმბათი ცხოვრების მომნიჭებელის ჰაერისა, იქიდამა
ჩანს ჯანმრთელი ცხოვრებით აღბეჭდილი მინდვრები, ფუსტუხად აბიბინებულნი 23, და
არა სნეულის ფერისანი და გადამხმარნი, როგორც აქა. იქიდამ ჩანს მწკვრივად კორდები
მიყოლილნი. ის ნაყოფიერნი კორდები დიდის და სახელოვანის ცხოვრების ნაფეხურია, –
და ის ხიდები, ზედგაბმულნი, წინად მცხოვრებსა გაუდვიათ მომდევართა
მშვიდობისათვის და წინ წადგომისათვის. გაინაპირე 24, ჩემო თავო, გაინაპირე! იქიდამ
ცხოვრება ჩანს, აქ კი გახრწნილებაა. აქ მზე ალპობს, იქიდამ კი ჩანს, რომ მზე ჰბადავს და
აცხოვრებს. აქ წყალი აობებს, იქ კი აგრილებს და ზრდას ახალისებს. გაინაპირე, ჩემო
თავო! თუმცა ის სიკეთე შენ მოძმეთათვის და თვით შენთვისაც შორს არის, მაგრამ ისიც
კარგია, რომ ხილვით დაჰსტკბე და შორიდამ თვალს წყალი დაალევინო, გლეხისა არ
იყოს.
მაგრამ ხელცარიელი კი არ მინდოდა რომ გამოვბრუნებულვიყავი. ვჰსთქვი: ერთი
ორიოდე ქვეშემძრომი მაინც დავიჭირო, თუნდა წურბელა იყოს, ჯიანყელა მაინცა, რომ
წუმპეში სიარულმა ტყუილად არ ჩამიაროს. ამ განძრახვით დავიწყე ნადირობა და ერთს
ასეთს ტახს წავავლე ხელი, რომ უკეთესი აღარ უნდოდა. წავავლე მაშინვე ყურზედ ხელი
და “ვაი-ვაის” ძახილით და “მეტკინას” ძახილით გამოვათრივე ნაპირზედ.
– ვინა ხარ? – ვკითხე მე – რა სულიერი ხარ?
– კაცი ვარ, ადამიანი, – მომიგო იმან.
– რომ არ გეთქო, ღმერთი, რჯული, ვერ მივხვდებოდი. მართლა კაცი ხარ?
23
24

”აბიბინებულნი”-ს შემდეგ გადახაზულია ”მრთელს”.
”გაინაპირე”-ს შემდეგ გადახაზულია ”იქ ცხოვრ.”

– თავი არ მამიკვდება! კაცი ვარ, ადამის ტომისა, ყმისა და მამულის პატრონი;
ლუარსაბ თათქარიძეს მეძახიან.
– თუ ადამიანი ხარ, მაგ დამპალ გუბეში ბაყაყებთან და ჭიანყელებთან რა გინდა?
– ბიჭოს!... მაშ სად უნდა ვიყო?
– კაცებთან, თუ კაცი ხარ.
– კაცები არ არიან, რომ იქ არიან? ათასია ჩემისთანა და ათასზედ მეტიც. ბრმა
ყოფილხარ.
– ეგ ჯერ ვინ იცის, მე ვარ ბრმა, თუ შენა. შენ ერთი ეს მითხარ, მაგ გუბეში არიან
ისინიცა?
– გუბეში რას ჰქვიან, გიჟი ხომ არა ხარ? ჩვენი ცხოვრებაა ეგა.
– ზედაც გეტყობა.
– როგორც სხვას ეტყობა ზედა, ისეც მე.
– მართლა?
– თავი არ მამიკვდება.
– მაშ კი ნიმუში ხარ შენ, ჩემო ლუარსაბ, თუ ეგრეა.
– კარგი ნუ მასხარაობ, მამა ნუ წაგიწყდება! თავი დამანებე, სინათლეზედ ნუ
გამომიყვანე.
– კიდეც იმიტომ მინდა ქვეყანას დაგანახვო, რომ ამოტლაპული ხარ გუბეში,
რომელსაც შენ სამასხაროდ ცხოვრება დაგირქმევია: იქნება შეგრცხვეს ქვეყნისა და
გაირეცხო 25.
– რაღა მე წამავლე, შე უღმერთოვ, ხელი 26, ათასია სხვა ჩემისთანა.
– აბა უფრო მაგისათვის წაგავლე, რომ შენ ათასსა ჰგევხარ და ათასი შენა! რაც
ბევრს ეგვანები, უფრო კარგია. აქედ მობძანდი, აქედ, შენ ძვირფასი მარგალიტი ხარ.
წავავლე ყურზედ ხელი და გამოვსწიე. ლუარსაბი უგემურად დაიღმიჭა ამ ჩემი
ნაზის ალერსისაგან და დამიყვირა:
– რომ მიგყევარ, სად მიგყევარ? 27
– მოთხრობაში, ჩემო კარგო!
– მოთხრობა რა არი?
– პატარა ტილოა, ზედ ადამიანებსა ხატავენ.
– არ მინდა, არ მინდა! – დაიღრიალა საშინელის ხმით ლუარსაბმა: – ძმანო და
ნათესავნო, მიშველეთ! 28
ლუარსაბის ღრიალზედ გამოცვივდა გუბიდამ ადამიანების ხროვა და ერთის ხმით
დამიჭყივლეს:
– შენ ეი! რა გინდა მაგისაგან? გაუშვი ეგ ჩვენი ძმაკაცი, არავინ არ შეასწროს თვალი,
თორემ არ ვიცით რასა გიქთ.
– თქვენ რა, რომ ეს დაინახოს ვინმემ, აბა თქვენ რა?
25

”გაირეცხო”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ესეც უნდა იცოდე, რამოდენათაც ხერხიანად დაგაყენებ, რომ
თავიდამ ფეხამდინ გაშინჯონ, უფრო კარგი იქნება”.
26
”ხელი”-ს შემდეგ გადახაზულია ”და აუწივე”.
27
“მიგყევარ”-ს შემდეგ გადახაზულია “ცოლი მყავს, ცოლსაც წამოგიყვან, რძალიცა მყავს, იმასაც თან
გაახლებ”.
28
”მიშველეთ”-ს შემდეგ გადახაზულია ”უნდა დამხატონ, თქვენც შერცხვებით და მეც, ხარი ხართან
დააბიო, ან ფერს იცვლის, ან ზნესა. ამოდენა ხანი თქვენთან ვიყავ დაბმული, ყველა...”

– როგორ თუ ჩვენ რა? ხარი ხართან დააბიო, ან ფერს იცვლის, ან ზნესაო. ყველამ
იცის, რომ დაბადების დღითვე ეგ ჩვენთან იყო დაბმული, ვინც მაგასა ნახავს – მითამ
ჩვენც უნახვივართ 29. ყველა იტყვის, ვისთან ეს ყოფილა – ყველა ამისთანა იქნებაო. ეს ჩვენ
არ გვინდა, გესმის თუ არა?
– კარგად შემატყობინეთ, არ მესმის.
– აი ღმერთმა ნუ გაგაგონოს! როგორ არ გესმის? ჩვენი ლაფი მაგას აცხია და მაგისი
ჩვენა, გაიგე? რომ მიგყავს, სად მიგყავს? მაგის შერცხვენა ჩვენი შერცხვენაა. ამოდენა ხანია
ვიმალებით ამ ოხერს ადგილას და ჩვენის სახელისათვის გუბიდამ თავი ვერ ამოგვიყვია,
უცხომ არ დაგვძრახოსო, დღეს კი შენ მოსულხარ, ქვეყანას უნდა გაჩვენოთო. სადაურია?
თავი დაგვანებე, თორემ ტირილის სული მოგვდის.
– მეც ეგ მიხარიან, რომ თქვენ ესა გგავთ და მას თქვენა. იმისთვის მეძნელება ამის
თავის დანებება, რომ კაი ნიმუშია.
– ფიე! თავი დაანებე, ქრისტიანულად გეუბნებით, თორემ კიჟინას დაგცემთ.
– რაც გინდა ჰქენით: ძაღლიცა ჰყეფს, მაგრამ ქარვანი კი მიდის ხოლმე.
– ლაფს გესვრით.
– რამდენიც გინდათ.
დამიშინეს საშინელი ლაფის სეტყვა და თან დამყვიროდნენ: გიჟია, გიჟია! მაგრამ
არც ერთხელ მე არ მამხვედრია, სულ საწყალს ლუარსაბსა ხვდებოდა და წებოსავით ზედ
ეკვროდა, ასე რომ იმათი ნიმუში ლუარსაბი ხომ ამოტლაპული იყო, უფრო ამოიტლაპა.
ახლა, მკითხველო, ზიანი ვის მიჰსცეს იმათა? მე, თუ თავიანთ თავსა?
რასაკვირველია, თავიანთ თავსა, იმიტომ რომ თუმცა მე მესროდნენ ლაფსა, მაგრამ ის
ლაფი ჯერ ხომ იმათ უსვრიდა ხელებს, მერე იმათვე პორტრეტს ხვდებოდა და მით უფრო
ტალახის ფერი და ნიშანი ემატებოდა.
ვინც ლუარსაბის სახეში თავის თავს იცნობს 30, იმან ოღონდ კი გამოაჩინოს, რომ მე
მგავსო, და დაე თუნდ საფლავის კარამდინ ასორსლოს გუნდებად ლაფი და “გიჟია”
ეძახოს ამ მოთხრობის დამწერსა.
33. 5 სწერია] ჰსწერია BCD; 9 დაიწყებს] დაიწყობს BCD; 11 ვწერთ] ვჰსწერთ BCD; 12
სთქვას] თქვას BCD; 18 გულს] გულსა CD; სტკივა] ჰსტკივა BCD; 20 ცოდვად...
გულისტკივილსა] გულისტკივილს ცოდვად უთვლიან BC; 21 ვუყოთ] უყოთ CD; იჩენს]
აჩენს CD;
34. 6 ორსართულიანი] ორეტაჟიანი BC; 7 სართულები] ეტაჟები BC; 9
მოაჯრითურთ] მუაჯირითურთ BD, მუაჯრითურთ C; მოაჯარს] მუაჯირს BD, მუაჯარს C;
11 ჰთამაშობდა] თამაშობდა BCD; 20 სიგრძეზედ] სიგძეზედ BC; გაზიდული]
განზიდული BCD; 21 გარშემო] გარეშემო BC; რომელიც] რომელიცა BC; 25 ნახევარი] კარი
BC; 26 გადმოჰკიდებოდა] გადმოჰკიდებია C; გგონია] გონია BCD; 27 საცემლადაო]
საცემლათაო CD; 28 იწყება] იწყობა BCD; დიაღ] დიახ BCD; 29 მოზრდილი] მოზდილი BC;
29 მხრივ+გორასავით B; 30 ნაპირზედ გორასავით] ნაპირზედ B; 29 – 30
მთელ. . . გორასავით] გორასავით მთელ კალოს სამხრეთის ნაპირზედ C.

29
30

”უნახვივართ”-ს შემდეგ გადახაზულია ”ეს ჩვენც არ გვინდა”.
”იცნობს” შემდეგ გადახაზულია ”იმან ლაფი ესროლოს იმ”.

35. 1 გვერდაწეული] გვერდაწევული C; 2 მინახავს] მინახამს BC; 3 ჩემს] ჩემ BC; 6
გგონია] გონია CD; 12 სთქვა] ჰსთქვა BCD; 13 საოხუნჯო] საოხუჯო CD; 15 არის] არი BCD;
16 ძველი] ძველის BCD; 17 იყო+რომ BC; მიგეღწიათ] მიგეხწიათ BD; 21 ფრთხილად]
ფთხილად BC; 24 დარჩენილა] დარჩენილან B; 26 მოსტყდება] მოჰსტყდება BCD; 27
სახლის – BD; 30 თუ – BC; 32 ოთახი მაინც] მაინც კიდევ ოთახი BCD.
36. 1 სჯობია] ჰსჯობია BCD; 2 სჯობია] ჰსჯობია BCD; 3 მინახავს] მინახამს BCD; 4
მინახავს] მინახამს BCD; 9 მოსწყენია] მოჰსწყენია BCD; მოსწოლია] მოჰსწოლია BCD; 14
სჯობიაო] ჰსჯობიაო BCD; 15 ერთმანეთის] ერთი ერთმანეთის BC; 20 კედელზედ]
კედელში BCD; 27 სხვანი და სხვანი] სხვ. და სხვანი C; 29 მკითხველნო] მკითხველო BD; 30
ღარიბს] ღარიბსა BCD; გულშეუტკივარად] გულშეუტკივრად BC; 32 კომლი – BC.
37. 3 მოზრდილი] მოზდილი BCD; 5 დაწყებული] დაწყობილი BCD; 6 რაღად]
რაღათა BCD; სდგას] დგას BC; ჰსდგას D; 7 მკითხავს] მკითხამს BCD; 10 დიაღ] დიახ BCD;
აქ სცხოვრებდა] აქა ცხოვრებდა BCD; 11 აუმღვრევლად] აუმღვრეველად BCD; 15
უკაცრაოდ] უკაცრავოდ BCD; 17 შეხედულება] შეხედულობა BCD; 19 ვაშლსავით]
ვაშლისავით A; 20 აღმგზნები] აღმზნები B; 21 დასისხლიანებულნი] დასისხლებულნი
BCD; 23 დიაღ] დიახ BD; 27 სჩანდა] ჩანდა BCD; 29 გატანილი] გადატანილი B;
38. 2 ჰყვავის] ყვავის CD; ჭლექები+უფროს ერთი BC; უფრო D; 3 არიანო] არიან
ხოლმე B; არიანო ამბობენ] არიან C; ამბობენ ხოლმე – B; 8 ბრძანდებოდა] ბრძანდებოდა
BCD; მისის] მის BC; 10 კიდევ მაინც - BCD; 11 ჰხედავდა] ხედავდა BCD; 12 რომ] რომა B;
უსწავლელადაც] უსწავლელათაც BCD; 16 სკოლები] შკოლები BCD; 18 ჩვენს] ჩვენ CD; 19
სჭამენ] ჰსჭამენ BCD; ვეღარა] არა BC; 20 აღარ] აღარა D; მხურავს] მხურავ B; 21 განა – BC;
22 ხომ – BC; 27 დროს] დროსა BD; 28 დროში] დროშია BCD.
39. 2 სჯობს] ჰსჯობს BCD; ვთქვათ] ვჰსთქვათ BCD; 4 სწუხდა] ჰსწუხდა BCD; 8
სახლში] სახლშია BCD; 9 ქმრის] ქრმის B; 11 საღმრთო] სამღვთო B, სამღთო CD; 14
სცხოვრობდნენ] ცხოვრობდნენ BCD; 17 ნებიერმა] ნებიერ BC; 18 განაზება] დაზანტება
BCD; 18 ის] ისე BCD; 20 რაღაცეებით] რაღაცებით C; 22 ბლომად] ბლომაც D; 24
იმისაგან+არ C; 25 რადა ჰცდილობს] რათა ცდილობს BCD; იმისთვის] იმისთვისა C; 27
აქვთ] აქვსთ BCD; 32 დამწერს] დამწერსა C; 33 იმის] იმისი [პირველ შემთხვევაში – ე. შ.]
BCD; შეჰნატროდა] შენატროდა BCD;
40. 7 ერეკებოდეს+მოდი და ნუ დაიჯერებ, რომ “ცუდად ჯდომას, ცუდად შრომა
ჰსჯობია”, ე. ი. ბუზის რეკა BC; 15 – 16 არ ვწერ] არა ვჰსწერ C, არა ვჰწერ B, არა ვსწერ D; 18
გაუყრელნი] განუყრელნი B; 20 ჩამაფიქრებელია] ჩამაფიქვრელია BC; 21 შესძლო]
შეჰსძლო BCD; 22 არც] არცა BC; 24 სჯობია] ჰსჯობია BCD; ამით] მით B; 27 ზემოთ] ზემოდ
C; ბძანდებოდა] იყო BC.
41. 2 ესე] ისე BCD; ამის] ამისი B; 6 ეწვეოდა] ეწვევოდა BCD; 8 ვწერ] ვჰსწერ BC;
ვჰწერ D; 9 დიდკაცად] დიდი კაცად B; 10 ბძანდებოდა] ბრძანდებოდა BCD; 14 ყოველ]
ყოველმა D; 17 ერთმანეთს] ერთმანერთს BCD; 20 შუბლსაფენსა] შუბსაფენსა ABCD.
[ილიას ტექსტში სწორება შეტანილია რედკოლეგიის გადაწყვეტილებით]; 26
ტყუილ-უბრალოდ] ტყუილუბრალო D; 29 სჩანს] ჩანს BCD; 32 სწმენდდა] ჰსწმენდდა
BCD; 34 თითონ] თითქო A; გამოგილანძღავდა] გამოგილანძღამდა BCD.
42. 2 დაჰქოლავდა] დაქოლავდა BCD; დატუქსავდა] დასტუქსავდა BCD; 4
დაჰხვდებოდა] დახვდებოდა BCD; 11 დარეჯანმა] დარეჯან B; 12 ზემოხსენებულგვარი]

ზემოხსენებული გვარი BCD; 14 ჩამოსდის] ჩამოჰსდის BCD; 15 წითელ] წითურ BCD;
სთქვა] თქვა BCD; 18 სთქვა] თქვა BCD; თავისი] თავის C; უბრყვილო] უბრალო BC;
ლიტონის D; 19 ერთის] ერთი BC; 30 დასტრიალებდე] დაჰსტრიალებდე BCD.
43. 2 ტყუილუბრალოდაც] ტყუილუბრალოთაც CD; დასტუქსო] დაჰსტუქსო BCD;
3 გავლანძღავ] გავლანძღამ BCD; 4 გავუჯავრდები] გაუჯავრდები BC; დავტუქსავ]
დავსტუქსავ B; დავწყევლი] დავჰსწყევლი BCD; 6 ოღონდაც, შენი მტერი] შენი მტერი BCD;
7 შედგა] შადგა C; 8 მისდგე] მიჰსდგე BCD, 13 ვთქვი] ვჰსთქვი BCD; 21 გამოიცანი]
გამოიცან B; 28 სთქვა] თქვა BC; ჰსთქვა D.
44. 1 სთქვი] თქვი BCD; 4 დიაღ] დიახ BCD; 18 სთქვა] თქვა BCD; ნიშნის] ნიშის BD;
დიაღ] დიახ BCD; 21 სთქვა] თქვა BD; 25 სთქვა] თქვა BCD; 27 სთქვა] თქვა BCD; 28
დალახვრა] დალახვროს C.
45. 1 სთქვა] თქვა BCD; 5 რა] რაღა D; 16 გოშიაობაზედ] გოშიობაზედ D; რომ] რო
BCD; სჩანს] ჰსჩანს BCD; გულიც] გული BCD; 18 ტყუილუბრალოდაც] ტყუილ
უბრალოთაცა BCD; 23 სთქვა] თქვა BC; ჰსთქვა D; 26 ამისთანა – D; 33 ვთქვა] ვჰსთქვა BCD;
არ] არა BD.
46. 1 ვთქვი] ვჰსთქვი BCD; 3 მხიარულობის მხიარულების BC; 6 ჩვენს] ჩვენ C; 11
ტახტიდამა] ტახტიდანა D; 14 და – A; ანაბარას] სინაბარას BCD; 15 მუაჯირის] მუაჯრის
BC; 16 გადასძახებდა] გადაჰსძახებდა CD; 20 დიაღ] დიახ BCD; 25 მადლიერი] მადრიელი
B; 31 ჰკითხავდა] ჰკითხამდა BC.
47. 1 სთქვა] თქვა BC; ჰსთქვა D; 13 სთქვა] თქვა BCD; 15 შენს] შენ BCD; 17 სთქვა]
თქვა BC, ჰსთქვა D. 30 აღარ] აღარა BC; 31 ვუჩვენებ] უჩვენებ C; 33 ათის] ათი BCD; 34
შეჰბმია] შებმია CD.
48. 2 დიაღ] დიახ BCD; 5 ჰჩემობდა] ჩემობდა BCD; მოსამსახურეების]
მოსამსახურების C; 8 ბრძენი] დიპლომატი BC; ცისმარა] ცისამარა D; 9 მკბენარსავით]
კბენარსავით BCD; 15 აქვთ] აქვსთ BD; სთქვა] თქვა BC; ჰსთქვი D; 16 მაძღარი] მაძღრები B;
17 აქვთ] აქვსთ BCD; ცოდნისაგან] ცოდნისაგანა BCD; აქვთ] აქვსთ BCD; 24 დალახვროს]
დალახვრას B; 25 დასჭყივლებ] დაჰსჭყივლებ BCD; 26 გასძრავს] გაჰსძრავს BCD; 26
ვყოფილიყავ] ვყოფილვიყავ CD; 29, 30 აქეთ] აქედ A; 32 ნათქვამი] გლეხებზედ – BC.
49. 2 ჰლაპარაკობ] ლაპარაკობ BCD; გგონია] გონია BCD; 10 არის] არისო BC; ასხიაო]
ასხია B; 13 ხომ – BCD; 14 დიაღ] დიახ BCD; 21 შეპარულა] შაპარაულა BD; ჩაუყლაპავს]
ჩაუყლაპამს BCD; 27 დაუწყია] დაუწყვია ABCD; 32 დაგარჩობდნენ] დაგახჩობდნენ BCD;
33 ჩავყლაპავდი] ჩავყლაპამდი BC, 34 ვერ] არ BC.
50. 21 მიწაში+უნდა BCD; 28 გააქრობდა+სად არიან ეხლა ამისთანა პოლიტიკები?
მერე ამისთანა გაჭირებაში რა რიგად ხელს გაგვიმართამდნენ: რამდენი საწერი გვაქვს. აბა
ისინი დაჰსწერდნენ, აი! BC; 34 მსგავსისა] მგზავსისა BD; ზემოხსენებულია]
ზემოხსენებული B.
51. 1 – 2 “ძველებურადა, ჩვენებურადა”] “ძველებურათა, ჩვენებურათა” BCD; 2
დაღლილის] დაღლილ BC; 4 გამოისახავდა] გამოისახამდა BC; 6 თავისის] თავის BC; 9
დიაღ] დიახ BCD; 10 ერთს] ერთი C; 12 რა – BC; ჰნახავდა] ნახავდა CD; 13 დიაღ] დიახ BC;
14 გახლავთ] გახლავსთ B; 17 ესრეთ] ესრედ C; 18 წუთისოფელში] წუთის სოფელშია BCD;
23 ჭკუის გონიერ] გონიერ ჭკვის C; 26 გრძლად] გძლად BCD; 28 დაბრძანდებოდა]
დაბძანდებოდა BCD.

52. 1 ანაბარას] სინაბარას BC; 2 სცემდა] ჰკრავდა BCD; 10 უკაცრავად] უკაცრავოდ
BCD; იკეთებდა] გაიკეთებდა BCD; 11 ვწერ] ვჰსწერ BCD; 13 იუბკების] იუპკების CD; 14
ასკინკილობს] ასკინკილაობს BC; 17 გაეტეოდა] გაეტევოდა BC; 22 ბაბალე] ბაბალევ BC; 26
კამბეჩი] კამეჩი BC; შეპარულა] შაპარულა D.
53. 6 შეგვაძლებინებს] შეგვაძლევინებს B; კიდევაც] კიდენაც BC; ყმანი] ყმა BC; 13
სცემდა] ჰსცემდა BCD; 14 მაცდურის] მაცთურის D; გადმოჰხედა] გადმოხედა BCD; 19
შეჰხედა] შეხედა BC; 29 სთქვა] თქვა BCD.
54. 1, 2 ჰხედავ] ხედამ BCD; 4 გავარდნილი] დავარდნილი B; 5 დავით] დავითი C; 6
მოუწვდებათ] მოჰსწვდებათ BC; 11 მეზობლიანთას] მეზობლიანთსა C; 12 იმათზედ]
იმაზედ BC; 14 მოუთმენლად] მოუთმენელად BC; 16 თავისის] თავის BC; 17 მოგროვილის]
მოგროვილ BC; უნახავს] უნახამს BCD; 18 იკრავს] აკრავს BC; 20 ჰლაპარაკობდა]
ლაპარაკობდა BCD; თქვენის] თქვენი CD; 25 კი – CD; 26 გამოჰყო] გამოყო BC; 29 არა] არ
BC.
55. 9 დედისერთა] დედის ერთი C; დამიმიწდეს] გამიმიწდეს BCD; 14 გვყვანდეს]
გყვანდეს BD; ვუყავი] უყავი BC; 17 მომასწავლეს] მამასწავლეს CD; ვითამც] ვითამ BCD; 22
ჰო] ო B; 27 სტკივა] ჰსტკივა BCD; 30 სცოდნია] ჰსცოდნია BCD; 31 იმისი] ამისი BC; 32
ჰლაპარაკობდა] ლაპარაკობდა BCD; ვითომც] ვითომ B.
56. 2 ეგრეაო] ეგრეა BCD; 5 დარეჯანზედა+ბოლოს შეიტყობთ რაებიც მოუგონია BC;
8 მომავალი] მამავალი C; 10 ჩაჰყო] წაჰყო CD; 18 აქეთ] აქედ A; 20 სთქვა] თქვა B, ჰსთქვა D;
21 დარეჯანის] ქეთევანის ACD; [შეცდომით გაპარულია ავტორის მიერ დარეჯანისათვის
პირველად დარქმეული სახელი “ქეთევანი” – ე. შ.]; 23 ბრძანდებით] ბძანდები BCD; 24
დავითი] დავით BC; 28 სთქვა] თქვა BC, ჰსთქვა D; 29 ნიშნის მოგებით] ნიშით BC; შეჰხედა]
შეხედა BC; 30 სცემდა] ჰსცემდა BCD.
57. 2 ასე] ისე B; 3 დასიცხავს] დაჰსიცხამს BCD; 7 გასჭირებია] გაჰსჭირებია BCD; 8
გლეხობა] გლეხკაცობა BC; 11 გაჭირებულია] გაჭირვებულია D; 19 იმისთვის] იმისათვის
BC; 21 ერთის] ერთი C; 24 ნამდვილის] ნამდვილი C; 25 სწორედაც] სწორეთაც BCD; 27
ბრძანებაა] ბძანებაა BC; 29 ბრძანებას] ბძანებას BCD; 33 საწერელობას] საწერლობას D;
ჰთამაშობდა] თამაშობდა BCD.
58. 5 სთქვა] თქვა BCD; დარეჯანმა] ესა BC; 9 ბალახზედ და] ბალახზედ C; 10
მუცელზედა+და BC; 11 მშვენიერს] მშვენიერ BC; წარმოადგენდა] წარმაადგენდა C;
აღვწერ] აღვსწერ D; 14 ხამის] ხამი CD; 15 გაირჩეოდა] გაირჩევოდა CD; 17 დახეულებიდამ]
დახეულებიდან D; 18 დამპალის] დამპალ BC; 20 სდომებია] ჰსდომებია BCD; 21
გამონაცვალი] ჩამონაცვალი B; 23 უკაცრავად] უკაცრავოდ BC; და – BC; 24 ამოშვეროდა]
ამოშვეროდნენ
BCD;
26
ამგვარი]
იმგვარი
D;
28
გულხელდაკრებილი]
გულხელდაკრეფილი BCD; 32 თვალდაფაციცებით] თვალგაფაციცებით C; 34 სწერსო]
ჰსწერსო BCD.
59. 1 სთქვა] თქვა BCD; 2 სთქვაო] თქვაო BCD; 3 პირზე] პირზედ BD; 4 იბრუნებს]
მიიბრუნებს B; 5 ჰცდილობს] ცდილობს BCD; მიმხვდარა] მიხვედრილა D; ჰმორცხობს]
მორცხობს BCD; 6 აქეთ] აქედ A; 14 ჰღრინავს] ღრინავს CD; უფთხობენ] უფრთხობენ BC;
15 სდგას] დგას BCD; 19 შეჰნატრისო] შენატრისო] CD; 21 ვყოფილიყავი] ვყოფილვიყავი
BCD; 23 ამ] იმ BC; 27 მისცა] მიჰსცა BCD; 28 მოიქეცი-თქო] მოიქეც თქო BCD; 32 გაქვთ]
გაქვსთ BCD.

60. 9 გექნებოდათო] გექნებოდათ CD; 11 თქვენზედ] თქვენზე BD; 13 თუნდ]
თუნდა C; 23 ჰნახავ] ნახამ BCD; 27 კახეთში – A; ნახევარიც] ნახევარი AD; 28 მოუვათ]
მოუვა C; საიდამ] საიდამა BC; 30 არა] არ CD; ხომ – BC; შევირცხვენ 1 შავირცხვენ BD; 31 –
32 რომ ქირაობით ვიცხოვრო, თავადიშვილი ვარ – A.
61. 8 სთქვა] თქვა BCD; 11 სთქვა] თქვა BC; 16 სთქვი] თქვი BCD; 18 სთქვა] თქვა BCD;
22 სცხოვრობს] ცხოვრობს BCD; 25 ცოლმაც] ცოლმაცა CD.
62. 1 სთქვა] თქვა BCD; 2 მაშ] მაშა D; სთქვა] თქვა BCD; 3 სამის] სამი C; 4 გააგძელა]
გააგრძელა B; 7 ქირაზედ ეტარებინა] ექირავებინა BC; 8 ეხლა+აი BC; 13 სთქვა] თქვა BD; 15
წარმოსთქვა] წარმოჰსთქვა BCD; 25 ამდენი] ამდვენი BC; უცემია+ამდვენი უცემია BC;
დაუოსებია] დაუსიებია C; 30 სცემა] ჰსცემა BCD; 31 სცემოს] ჰსცემოს BCD; 32 ვსცემ]
ვჰსცემ BC; სთქვა] თქვა CD; 33 უპასუხა] თქვა BC.
63. 1 სცემოს] ჰსცემოს BCD; ბიჭს] ბიჭსა BC; სცემოს] ჰსცემოს BCD; 7 სთქვა] თქვა D;
9 სცემოს] ჰსცემოს BCD; 10 დასძრახავს] დაჰსძრახავს BCD; 11 ვცემ] ვჰსცემ BCD; 12 სცემოს]
ჰსცემოს BCD; 13 რამდენიც] რამდვენიც D; სცემოს] ჰსცემოს BCD; 20 ჭიქას] სტაქანს C; 22
მოსვა] მოსო BCD; 24 ნიკოლოზს] ნიკოლოოზს C; 25 მოახლისათვის] მუახლისათვის B; 26
წასჩურჩულა] წაჰსჩურჩულა BCD; 31 შესტკივა] შეჰსტკივა BCD.
64. 2 სთქვა] ჰსთქვა -BCD; 8 გაგვშრობია] გაგვშრომია CD; 11 სთქვა] თქვა CD; 16
მომხდარა] მომხვდარა D; 19 არაფრისა] არაფერისა CD; აღარ] აღარა BC; ეშინიათ]
ჰსცხვენიანთ BC; 23 შევიტყე] შევიტყვე D; 24 სთქვა] თქვა BCD; 26 ჰნახა] ნახა BCD; 28
კარგად] კარგათ D; 30 გახსოვთ] გახსომთ CD; 32 დიაღ] დიახ BCD; 33 გველეშაპი]
გველაშაპი B; გამოსდგომოდა] გამოჰსდგომოდა BCD.
65. 1 დიაღ] დიახ [ორივე შემთხვევაში – ე. შ.] BCD; 2 ქმარმა] ქმარმაცა BC; 4
უთქვამთ] უთქმოთ BCD; 5 დაიდაბლა+და უთქომთ B, და უთქომთ რომ D; 8 სთქვი] თქვი
BCD; 9 ჩვენისავე] ჩვენივე D; 12 უნარია+ ქვეყანას შავყრი და სახლკარიანად ამოვბუგავ
BCD; 16 სთქვეს] თქვეს BCD; სდგას] დგას BCD; დედამიწა+რომ C; 17 მოსტეხია]
მოჰსტეხიაო BCD; გადაბრუნდესო] გადმობრუნდესო BC; 19 მოსტეხია] მოჰსტეხია BCD; 20
მომაგონდა] მამაგონდა BC; სთქვა] თქვა BD; 22 ერეკლეს – BCD; 27 სთქვა] თქვა BCD; 31
ბატონებადაო] ბატონებათაო BCD; 32 ბატონადა] ბატონათა BCD; ყმადაო] ყმათაო BCD; 33
ინგლისის] ინგლიზის BC; 34 დიდკაცებსაცაო] დიდკაცებსაო A.
66. 1 მინამ] მანამ A; 2 მანდ] მანდა BC; 5 სთქვა] თქვა BCD; 7 სწერია] ჰსწერია BCD; 14
ჰქმნათ] ქმნათ BC; 18 – 19 უთხრა ქმარს - BC; 19 ელისაბედზე] ელისაბედზედ BCD;
ელისაბედზედ დარეჯანმა - BCD; 20 მოიგონა] მაიგონა C; 23 სთქვაო] თქვაო BCD; 24
მომაგონდა] მამაგონდა BC; ბევრჯერ] ბევრჯელ BCD; 27 მომაგონდა] მამაგონდა BCD; 29
ბრძენი] ბძენი D; 32 მოჰხდეს] მოხდეს BCD; სიფრთხილეს] სიფთხილეს BD.
67. 1 ასტკივდებაო] აჰსტკივაო BC, აჰსტკივდებაო D; 6 დაუყვირა] დაიყვირა BC; 9
შემდეგ – D; შემდეგ] უკან B; 11 იმას] იმასა BCD; ჩამოგვერთმევაო] ჩამოგვერთმევავო D; 13
დავარჩობ] დავახჩობო BCD; 16 ჰფიქრობს] ფიქრობს BCD; 18 იყბედებენ+იყბედებენ BCD;
19 სთქვი] თქვი BCD; 23 დიაღ] დიახ BCD; ბრძანდებით] ბძანდებით BC; 29 გაგება] მიგნება
BC; 30 იყოს] იყოსო BCD; 32 იმათისავე] იმათ BC;
68. 2 დასტუქსავს] დაჰსტუქსავს BCD; 4 ბრძანებაა] ბძანებაა C; 7 თითებზედ]
თითზედ D; 8 იმისთვის] ამისთვის B; 12 სთქვა] თქვა BC; დათომა] დათომ C; 13 მაშ] მაშა

BCD; ეხლა] ახლა D; 19 ჩამოგვერთოს] ჩამოგვართოს C; 25 მაგას] მაგასა BCD; კერძი] კერძო
BCD.
69. 1 უბატონოდ] უბატონოთ BCD; 7 სთქვა] თქვა BCD; 8 ჯანიც] ჯანიმც B; 10 დიაღ]
დიახ BCD; 11 როდი] როდის BC; 24 ვახშმად... გვაქვს] რა გვაქვს ვახშმად BCD; 25
მეუღლეს] ცოლსა BC; 26 მოაღწია] მოახწია BCD; 29 გვაქვს] გვაქს D.
70. 3 მზემ+რომ CD; რადაც] რათაც BCD; ჰღირს] ღირს BCD; 6 გასდის] გაზდის B; 12
მოუთმენლად] მოუთმენელად D; უკან] უკანა D; 13 სცემდა] ჰსცემდა BC; 18 ხვალისთვის
დაიწყებდა] ხვალისათვის დაიწყობდა C; დაიწყებდა] დაიწყობდა D; 22 ვჭამოთ] ვსჭამოთ
D; 23 გამოსარჩევი] გამოსარკვევი BD; 28 თავადმა] კნიაზმა BC; 29-30 სახელმწიფოდა
ჰღირს] სახელმწიფოთა ღირს BCD.
71. 1 სჯობია] ჰსჯობია BCD; 3 ეხლა] ახლა BC; სჯობია] ჰსჯობია BC; 8 კარგად]
კარგად BD; 9 სჯობდეს] ჰსჯობდეს BCD; 11 გაკეთებულს] გაკეთებულ C; 14 ქვაბ] ქვაბს
BCD; 15 შემდეგ] უკან BC; სჯობია] ჰსჯობია BCD; 16 აღარ] აღარა BCD; არა] აღარა BC; აღარ
D; 17 იტყვი+იტყვი BC; ხომ] რომ BC; 19 დაჟინებულ] დაჟინებულს BD; დანიჟებულს C; 21
სთქვას] თქვას BCD; ხვალ] ხვალე BCD; 28 სთქვა] თქვა BCD; 34 სჯობია] ჰსჯობია BCD.
72. 1 მაგონდება] მომაგონდება BC; მომდის] მომივა BC; მშიერიც] მშიერიცა BCD; 2
სჯობნებია] ჰსჯობნებია BCD; 3 წარმოსთქვა] წარმოჰსთქვა BC; 4 გგონია] გონია BCD; 5
ამბობო] ამბობ CD; 6 ჭკუისა] ჭკვისა BCD; 7 ძლიერის] ძლიერ BC; 9 წყალობა+თქვენა BC;
11 სიტყვებზედ] სიტყვაზედ BC; სდგეხარ] ჰსდგეხარ BCD; 13 ვდგევარ] ვჰსდგევარ BCD;
16 პირამდინ] პირთამდინ BC; 24 სტყუი] ტყუი BCD; ნიშნის] ნიშის BC; 25 კნეინამ]
კნეინამა BCD; 26 ცოტა] ცოტად BCD; გაიძრახა] გაიზრახა D; 29 ეხლა] ახლა BCD;
დაიჟინებ] დაინიჟებ B; 32 დასძახა] დაჰსძახა BCD.
73. 3 ეთქვა] ეთქო BC; 4 სწერიაო] ჰსწერია BCD; 5 და – BCD; 7 ჰნახა] ნახა BCD; 10
სთქვი] ჰსთქვი D; სჯობია] ჰსჯობია BCD; 15 ისე] ისევ BD; 21 ჰნახა] ნახა CD; თავისი]
თავის BC; 12 აღიარება] აღვიარება BC; 30 სჯობია] ჰსჯობია BCD.
74. 1 სტყდები] ტყდები BCD; 5 თქვი] ჰსთქვი BCD; იცრუა] იცრუვა BC; 7 ვთქვი]
ვსთქვი B; ვჰსთქვი CD; 8 მოიგონა] მაიგონა B; 10 ამდენი] ამდვენი C; დაბალ] დაბლა BCD;
12 სთქვა] ჰსთქვა BCD; 13 ვთქვი] ვჰსთქვი BCD; ამისა და იმისი] იმისი და ამისი BD; 15
მისძახა] მიჰსძახა BCD; 29 მამიკლავს] მამიკლამს BC; 33 კაცისთვის] კაცისათვის C; გექნა]
გექმნა C.
75. 1 გიქნია] გიქმნია C; სჯობია] ჰსჯობია BCD; 3 დიაღ] დიახ BCD; მისვამს] მისვავს
B; 6 ყოველთვის] ყოველთვინ D; 7 ზეცისა] ზეცის B; შენ] შენც BC; 8 მაგისთვის]
მაგისათვის BC; სცდილხარ] ცდილხარ BCD; 9 სცხოვრობ] ცხოვრობ BCD; შენ+იმისათვის
B; სცხოვრობ] ცხოვრობ BC; 9 – 10 სვა და სჭამო – BCD; 10 იმისთვის+რომ B; სჭამ] ჰსჭამ
BCD; 11 რომ – B; შენც] შენ BCD; 14 კალთას] კალთის BC; 16 ოცი] ოცის BC; 18 შეერთო]
შაერთო BCD; 19 გვარისშვილიც] გვარიშვილი C; 21 გაიზრახა] გაიძრახა BCD; 22 შეიკეროს]
შაიკეროს BCD; ბუზმენტებით] ბუზმეტებით D; 23 მორთული – BCD; თუმანს] თუმანსაც
B; 24 თავი+თავს BCD; ჩავიდეს] ჩასულიყო BC; 25 გავაჭენებ] გავაქანებ BCD; 26 შვილი]
შვილის C; 29 დიაღ] დიახ BCD; პატიოსან] პატიოსანს A. მიყვარდით] შამიყვარდით C.
76. 5 გძელაძისაგან] გძელაძესაგან B; 7 აქეთ] აქედ A; 18 ლუარსაბთანა]
ლუარსაბთან BD; 20 დასცინცლოს] დაჰსცინცლოს BCD; 21 მოჰხდა] მოხდა BCD; 24

სადილის შემდეგ] სადილს უკან BC; 30 უკაცრავადა] უკაცრავოთა B, უკაცრავათა CD;
დაგიფრთხეთ] დაგიფთხეთ BCD.
77. 9 რაღადა] რაღათა BCD; 15 სთქვა] თქვა B; 17დიაღ] დიახ BCD; 19 დაუჯექ]
დაუჯეგ C; 20 იამება+დიახ, ეს მამათქვენის სიტყვებია BCD; ნახვა] ნახვაც C; 22 ყველასგან]
ყველასაგან BCD; 31 ეს] ეგ D; 33 ოცის] ოცი D.
78. 6 ჰფიქრობდა] ფიქრობდა BD; მოახერხოს] მაახერხოს CD; 8, 9 განზრახვით]
განძრახვით BCD; 9 ჰლაპარაკობს] ლაპარაკობს CD; 15 დიდის] დიდი C; 19 ცრემლები]
ცრემლი CD; 22 შევცდები] შევჰსცდები BCD; 26 უნდა] უნდოდა BC; 31 ეშოვნათ] იშოვეს
BCD; 33 შე79. 1 ნაშობი+შვილი BC; 2 თქვენ ხომ – B; 5 მომიკვდა] მამიკვდა C; 6 აქეთ] აქედ A;
შინიდამა] შინიდამ BCD; 7 არის] არი BCD; 10 გავაგრძელო] გავაგძელო BC; 11 სჯობია]
ჰსჯობია BCD; რომ+მე BC, 12 აქეთ] აქედ AB; 14 შევხვდებოდი] შავხვდებოდი CD;
ვკითხავდი] ვკითხამდი BC; 19 შენის გულითადის] შენი გულითადი BD; შენის] შენი C; 21
მუხლებზედ] მუხლზედ BC; მოვეხვიე] მოვეხვიე BC; 22 მუხლებზედ] მუხლზედ C.
80. 2 უბედურის] უბედურ CD; 3 ჰფიქრობთ] ფიქრობთ BCD; 4 ჰდნება] დნება BCD;
5 უნებლიედ] უნებლიეთ BC; 10 არც+კი BC; 11 შენა] შენ BD; 13 შთამომავლობა]
შთამამავლობა A; 16 ნათესაობა] ნათესავობა BC; დიანბეგია] დიამბეგია D; 18 წუხელაც]
წუხელიც CD; 29 მორცხობით] მორცხვსავით BC; სიტყვაზედ] სიტყვებზედ BCD; 30
გინახავს] გინახამს BCD; 31 მინახავს] მინახამს BCD; 32 დამრთავთ] დამრთამთ BCD.
81. 1 სთქვა] თქვა CD; 5 იმისგან] იმისაგან BCD; გათავდებოდა] გათავებული
იქნებოდა BC; 8 სდგას] დგას BCD; 9 სდგასო] დგასო BCD; 10 იმაზედ] იმაზე D; 13 მაშ . . .
რაღა – BC (შეცდომების გასწორებაში აღნიშნულია, რომ გამოშვებულია ფრაზა “მაშ არა
იქს?” C); 16 მაშ] მაშა BC; 21 ჩემს] ჩემ CD; 26 არ] არა BCD; 31 დავულბოთ] დაულბოთ BC; 32
ცხვირპირჩამოშვებულმა+და BC.
82. 1 შესწუხდები] შეჰსწუხდები BCD; 5 ჰნახა] ნახა BCD; 6 ვუთხარიო] უთხარიო
BC; 9 გამოგვართმევენ] გამოგართმევენ B; 10 რამდენს] რამტონს BCD; 11 თუმანზედ]
თუმანზე BCD; 14 რა] რამ BC; 16 მოვუჭიროთ] მოუჭიროთ BC; დავსტყუოთ]
დავჰსტყუოთ BCD; 19 დილაზედ] დილაზე BCD; 20 შენც] შენ BC; 22 ქა – BCD; 23 დავუჭერ]
დაგიჭერ BCD; 24 მომაბადა] მამაბადა BCD; 28 ორჯერ] ორჯელ BCD; 29 და
პურმარილობაში – D; 31 იმის] ამის BC; 32 გვარს] გვარსა B.
83. 3 გაწურთვნილია] გაწურთვნილი BC; 7 ნუღარ მკითხავ] ნუღარა მკითხამ BCD;
9 სიტყვაზედ] სიტყვებზედ BCD; 11 დიაღ] დიახ BCD; 13 გამორჩენა] გამორჩომა BC; 16
იკითხავს] იკითხამს BCD; 23 სთქვა] თქვა BCD; აპირებსო] აპირობსო BCD; 24
გადაგიწყვეტნია] გადაგიწყვეტია BCD; 27 დასტყუოს] დაჰსტყუოს BCD.
84. 5 სთქვი] თქვი BCD; მოიყიდე] მოისყიდე B; 12 არის] არი BCD; 13 იტყუა]
იტყუვა BC; 21 ნეტავი+ეგ BC; ჩემს] ჩემ BCD; 22 მე მაგას ბოლო] მაგას ბოლო მე BCD;
მოვუღო] მოუღო BC; 25 აქეთ] აქედ A; 28 ერთს] ერთ B; 32 მომეცი და+თუნდ BCD.
85. 3 გააგრძელა] გააგძელა BC; 11 დასაწერად] საწერად C, წერის საწერად D;
გადასწერდნენ] გადაჰსწერდნენ BC; 12 მათრევენო] მათრევენ D; 13 გამორჩენა] გამორჩომა
BCD; 17 დაარჩობდა] დაახჩობდა BCD; 20 გამოაშკარავდეს] გამოაშკაროს D, გამოაშკაროს
გულზედ მოსულმა ლუარსაბმა, რომ გამოაშკაროს BC, 22 კიდევ] კიდენ D; 23 მომცა] მამცა

BCD; 24 გავარდეს] გავარდნია B; ერთის] ერთი BCD; 25 სითხილეს] სიფრთხილეს BC; 26
სჯობია] ჰსჯობია BCD; 30 რადა] რათა BCD.
86. 1 მეორე] მეორეს C; 8 ირთავს] ირთამს BCD; 11 მოსწონს] მოჰსწონს BCD; 13, 14 ,
15 უნახავს] უნახამს BCD; 18 ჩემს] ჩემ BCD; 25 აქეთ] აქედ A.
87. 2 ეხლა] ახლა BCD; 6 ნიშნის] ნიშანის BC; 8 სანახავადაც] სანახავათაც BCD; 10
ჩემს] ჩემ BCD; 11 გადავწერ] გადავსწერ D; 17 ჰნახავს] ნახავს BCD; 18 მიჰქარავ] მიჰქარავო
BCD; 22 ჰნახავს] ნახავს BC; 26 ბეედ] ბეთ BCD; 27 მისცა] მიჰსცა BCD.
88. 3. მოვულბობ] მოულბობ BCD; 6 სწუხს] ჰსწუხს BCD; 7 რაო] რა BD; 8
მამიკვდები] მომიკვდები CD; 9 შენის] შენი C; ჩემს] ჩემ CD; უბედურს] უბედურ D; 15
აპირებს] აპირობს BCD; 27 ჰხედავს] ხედავს BC, ხედამს D; 31. სთქვა] ჰსთქვა BCD; 32
ჰფიქრობს] ფიქრობს BCD; 33 სუტ-კნეინამა] სუტ-კნეინამ BCD; 34 მსუქანის] მსუქანი BCD.
89. 5 გამორჩენის] გამორჩომის BC; 7 სთქვა] თქვა BCD; გამორჩენაა] გამორჩომაა
BCD; 16 ჰნახა] ნახა BCD; რომ] რო D; 17 კისერზედ] კისერზე BCD; 19 ლამაზად] ლამაზათ
D; 20 გაგცეს] გაგვცეს BC; 24 – 25 თუ გინდა] თუნდა BC; 27 ვერ] არ BC; 28 ჯერ] ჯერა BC.
90. 1 სთქვი] თქვი BCD; 2 ჩემს] ჩემ CD; 4 შეკერვა] შაკერა B, შაკერვა C; 6
გავსწორდებით] გავჰსწორდებით BC; 7 მოსტყუვდა] მოტყუვდა BCD; 8 გავაგრძელო]
გავაგძელო BCD; 11 აღტაცებულმა ლუარსაბმა – BC; აქაო და] რომ BC, აღტაცებულმა რომ
D; 12 გარიგდაო] გარიგდა BCD; 15 მისწერა] მიჰსწერა BCD; 17 აღმატებულო ბედნიერო –
BC; 19 აღსავსე] აღავსე B; 26 აწ] აქ C; აწ – D; 28 ჩემს] ჩემ C; დიაღ] დიახ BC; 29 ნათესაობა]
ნათესავობა BC; გყავს] გყავთ B; 30 უნათესაო] უნათესავო BCD; როგორათაც+რომ BCD.
91. 2 ნოშრევანისძე] ნოშრევანიძე D; 3 გძელაძე] გძელაძიანთ გვარისა BC; 7 ავად]
ავათ CD; 8 კარგად] კარგათ D; 9 გასინჯოს] გაშინჯოს B; 10 დავითი] დავით D; 11 დავითი]
დავით B; 13 ამასთან] ამასთანა BCD; 20 ავადა] ავათა CD; თასლიბს] თესლიბს D; 21 ისე –
BCD; ავადმყოფი] ავათმყოფი კაცი BC, ავათმყოფი D; 22 იმდენი] იმდვენი B; 23 ნათესაობა]
ნათესავობა BCD; 26 კისერზედ] კისერზე D; 27 ბძანა] ბრძანა D; 28 სჯობიაო] ჰსჯობიაო
BCD; 29 კი – D; ჰნახოს] ნახოს BCD; 30 წამშივე] წამსვე B; მომიკვდება] მამიკვდება BCD; 33
სთქვა] თქვა CD.
92. 2 ტკბილად] ტკბილათ D; ერთმანეთს] ერთმანეთი BCD; 4, 8 სჯობია] ჰსჯობია
BCD; 6 გავაგრძელოთ] გავაგძელოთ BC; 8 ჩემის] ჩემი BC; სთქვა] თქვა D; 9, 11 ჰდნება]
დნება BCD; 14 მიბძანებთ] მიბრძანებთ D; სთხოვა] ჰსთხოვა რჩევა BC, ჰსთხოვა D, 16
გადასწყვიტეს] გადაჰსწყვიტეს BC; 20 დავითი] დავით CD; 24 სთქვა] თქვა BCD;
ღიმილით] ღიმილითა BC; 26 მოვუგდო] მოუგდო BCD; 30 ჰთამაშობდა] თამაშობდა B,
თამაშობდა; რომ სუტკნეინა CD; 33 გავწიე] გავჰსწიე BCD.
93. 5 გგონია] გონია CD; 8 ჰხუმრობ] ხუმრობ BCD; 12 მაშინაც] უწინაცა BCD; 15
სადაც] საცა BC; 21 ცხენსავით] ცხენისავით BD; 26 სოფლიდან სოფლად]
სოფლად-სოფლად BD; 27 თუმნად] თუმნათ B.
94. 4 მოსემ] მოსემა BC; 16 ვთქვი] ვჰსთქვი BCD; 23 ჩამოგარჩო] ჩამოგახჩო BC,
ჩამოგახრჩო D; 24 სიფრთხილეს] სიფთხილეს BD; 27 წყალობა+თქვენა B; 28, 30
ხელსახოცის] ხელცახოცის B; 29 ეხვია] ეხვივა CD; 31 ხელუხლებლად] ხელუხლებელად
CD; ჰნახა] ნახა BCD; 32 მოჰხვდა] მოხვდა BCD; 34 დასტყუვა] დაჰსტყუვა B.
95. 1 თავისი – A; 3 დავანებო] დავანებოო BCD; 5 მივწერ] მივჰსწერ BCD; მზითევს]
მზითებს B; 6 ვუმზადებ] უმზადებ BCD; 11 მზად] მზათა BCD; 12, 24 ეხლა] ახლა BCD; 13

შენის] შენ B, შენი D; 16 დიანბეგს] დიამბეგს BCD; წარვუდგენთ] წარუდგენთ BCD; 22
გასწიოს] გაჰსწიოს BCD; 26 ესტიბარი] ეხტიბარი CD; მომდის] მამდის BCD; 27
თუნდ+რომ გატყუებდე B; 30 მომატყუებ] მამატყუებ BC; დამრჩება] დამჩება B; 33 მოსემ]
მოსემა BCD.
96. 2 ქვეშსაგებიც] ქვეშაგებიც BCD; 3 ჰქნა] ქნათ BC, ქნა D; 6 გაინძრა] გაიძრა BCD; 9
გამოსწია] გამოჰსწია BCD; 12 მოახერხა] მოიხერხა C; 15 ჰგონია] გონია BCD; 21, 23 მისწერა]
მიჰსწერა BCD; 21 მზითევს] მზითებს B; 23 ვუმზადებო] უმზადებო BCD; 24 რთვა]
დართვა BD; 30 რცხვენოდა] ჰსცხვენოდა BCD; 31 გადმოხტა] ჩამოხტა BC.
97. 4 ქალი+ჯერ BCD; 8 მომიკვდები] მამიკვდები CD; 9 შეჰხედა] შეხედა BCD; 11
შეირთავდი] შეირთამდი BCD; 16 – მე CD; 25 გავუყრი] გაუყრი BCD; 30 უგანზრახვოდ]
უგანძრახვო BCD; 31 მხრით+ჯერ BCD.
98. 2 ზრდილობასაც] ზდილობასაც BCD. 4 წაჰსკდა] წაჰსქდა C; სირცხვილით]
საწყალი ცეცხლსავით BCD; 6 უმსგავსო] უმგზგავსო BCD; მღვდელს] ღვდელს BCD; 9
ჯვარს – BC; მღვდელმა] ღვდელმა BCD; 11 ესა] ეგა BCD; 27 რომ ჩემს] რომა ჩემ BC; ჩემს]
ჩემ D.
99. 2 მოსემ] მოსემა BC; 6 წარმოსთქვა] წარმოჰსთქვა BCD; 8 აქეთ-იქით] აქედ-იქით
A; 9 ჰნახეს] ნახეს BCD; ამათი] იმათი CD; კი – B; 11 მოახდენდა] მოაჰხდენდა B; 13 ჩემის]
ჩემი BCD; 14 თავით+მაგას BCD; 20 აქეთ] აქედ A; 24 ირთავ] ირთამ BCD; 26
უპასუხა+დავითმა BC.
100. 2 მისცა] მიჰსცა BCD; 6 მოვუხერხებ] მოუხერხებ BC; 9 საწყალ] საწყალს BCD;
11 მისცა] მიჰსცა BCD; 15 მზეთუნახავის] მზედუნახავის B; 17 ქმარს] ქმარსა BCD; 18 ნიშნი]
ნიშანი BC; მოეგო] მოგეგო BD; 24 მაგრამ+ალბათ BCD; 32 მეორისთვის] მეორისათვის
BCD.
101. 1 დაიწყებს] დაიწყობს BCD; 4 სთქვა] ჰსთქვა BCD; ბევრჯერ] ბევრჯელ BC; 5
თაობას] თავობას BCD; 8 თაობა] თავობა BCD; 10 სჯერდებიან] ჰსჯერდებიან BCD; 20
ბევრჯერ] ბევრჯელ BCD; 25 ჩასცხო] ჩაჰსცხო BCD;
102. 5 პირჯვრისწერით] პირჯვარის წერით BC; 8 სთქვეს] თქვეს BCD; 18 ალბათ]
ალბად D; 19 ღვთისმშობელი] ღვთისშობელი B.
103. 1 ერთ] ერთს BC; 4 თავის+წითელს BC; 6 უამისოდაც] უამისოთაც BCD; 8
წელში გაყრილი – BCD; 12 გრძელფოჩებიანი] გძელფოჩებიანი BCD; 15 ხმლის] ხლმის
BCD; 17 ფეხამდინ] ბოლომდინ D; 21 გამოჰხედა] გამოხედა BCD; 29 არა] არ BCD; 32 სწამს]
ჰსწამს BCD; 33 ჩაჰყლაპავს] ჩაყლაპავს BCD; დასცდისო] დაჰსცდისო BC.
104. 8 დაწანწალებს] დაწაწანებს B; დაწაწალებს CD; 10 მოსჭრიანო] მოჰსჭრიანო CD;
14 სთქვი] თქვი BCD; 22 რუსების] რუსეთის D; 23 შენის] შენი BC; 24 თვალმაქციობას]
თვალმაქცობას D; ჰთამაშობენ] თამაშობენ BCD; 25 გინახავს] გინახამს BCD; 32 ღმერთმა]
ღმერთმან BC.
105. 2 ვთქვი] ვჰსთქვი BCD; 3 თვალთმაქცობაა] თვალთმაქციობაა BCD; 6 სთქვი]
თქვი BCD; 9 რაღაცაებია] რაღაცეებია BC, 11 მოსთვლის] მოჰსთვლის BC; 16 ხვრინვა]
ხვრინა BCD; 21 გაუჩნდებოდათ] გაუჩნდებათ BCD; 21 – 22 ყმაწვილმა . . . თვე – A; 24
ასტკივდა] აჰსტკივდა BCD; 30 კალთაში] კალთაშია CD; 32 მისცა] მიჰსცა BCD.
106. 2 ვინავარდოო] ვინავარდოვო BCD; ჰკლავდა] ჰკლამდა BCD; 3 უყოლობა]
უყოლიობა B; ამისთვის] ამისათვის BCD; 4 უბედურება] უბედურობა BCD; 5 აქეთ] აქედ A;

8 ჰფიქრობდა] ფიქრობდა (ორივე შემთხვევაში) BCD; იმაზედ] იმაზედა C; 16 სთქვა] თქვა
BCD; 20, 21 ჰშობე] შობე BCD; 24 შენ] შე B; 26 წუხელის] წუხელ B; 29 იაკობიო] იაკობო
BCD; მაგიერადაც] მაგიერათაც BCD.
107. 8 ამაების] ამაებისა BCD; 17, 20 ჰშობე] შობე BCD; 21 როგორ] როგორა BC; 27
რომ] რო D; 28 ერთს] ერთ BC; 29 წამომაროშვინებს] წამომაროშინებს BC; 30 იმდენი]
იმდვენი [ორივე შემთხვევაში] BCD.
108. 2 მღვდელსაც] ღვდელსაც BCD; შესცდებაო] შეჰსცდებაო BC; 3 აწყენინო]
აწყინო BCD; 8 ჰნახა] ნახა [ორივე შემთხვევაში] BCD; 9 არის] არი BCD; 11 ვინავარდოო]
ვინავარდოვო BCD; სტკივა] ჰსტკივა BCD; 13 ჰქნას] ქნას C; 15 სალოცავადა] სალოცავათა
BCD; 17 უამისოდაც] უამისოთაც BCD; 18 გამიტეხია] გამიტეხნია BCD; 19, 26 მღვდელსა]
ღვდელსა BCD; 21 მოსთვლის] მოჰსთვლის BCD; 23 მიწაზედ] მიწაზედა BC; ჰხედავს]
ხედავს BCD; 24 იქნება] იქნებ D; 25 სჭამს] ჰსჭამს BC.
109. 1, 2 დასძლევს] დაჰსძლევს BCD; 3 დავუძლევივარ] დაუძლევივარ BCD; 6 ჰნახა]
ნახა BCD; 10 დავითს+კი BC; 11 გასჭრა] გაჰსჭრა BCD; 12 ჯავრით] ჯავრითა B; 15
ლუარსაბს] ლუარსაბსა BC; 16 ავადა] ავათა BCD; 17 ჰხდება] ხდება [ორივე შემთხვევაში]
BCD; ძალიანაც] ძალიანაცა B; 18 რომ+ყველაფერი ესმის და B; 19 სტირის] ტირის BCD;
მოტირალე] მომტირალე B; 21 ჰხტიან] ხტიან BC; 22 ავეჯეულობა] ავეჯულობა B; 25
სიტყვებზედა] სიტყვაზედა BC; 26 სთქვას] თქვას BCD; მისცემთო] მიჰსცემთო BCD; 29
ჰქნას] ქნას BCD; 32 შეხვდი] შეხვდა D; 35 გულმოდგინედ] გულმოდგინეთ BCD; 36
აბეზღებს] აბიზღებს B.
110. 6 მღვდლებიც] ღვდლებიც BCD; ასწიეს] აჰსწიეს BCD; 10 სასაფლაოზედაც]
სასაფლავოზედაც BC; სთქვას] თქვას BCD; დამმარხავთო] დამმარხამთო D; 13 სდგას]
დგას BCD; დიანბეგს] დიამბეგს BCD; 14 ჰბოდავ] ბოდამ BCD; 16 ჰხვნეშის] ხვნეშის BCD;
ჰწვალობს] წვალობს BCD; 17 ჰკანკალებს] კანკალებს BCD; 25 მისწყდა] მიჰსწყდა BCD.
111. 1 ზემოდამ] ზემოდამა. ეხლა კი ვეღარ მოითმინა BCD; 3 ამოსულიყო+და CD; 7
მოიღო] მაიღო CD; 8 ისევ] ისე BC; ასე – BCD; 9 ფილაქვანზედ] ფილაქანზედ B; გაშოტილი]
გაშოტვილი BCD; 15 ჩასძინებოდა] ჩაჰსძინებოდა BCD; 18 გასცა] გაჰსცა BC; 20
აგურებზედ] აგურებზედა BCD; უძრავადა] უძრავათა BCD; ჰგდია] გდია BCD; 27
ჰხედავდა] ხედავდა BD; 28 დიაღ] დიახ BCD; 29 ჩემს] ჩემ BCD; 30 მოჰხდაო] მოხდაო BCD;
33 ჰხედავს] ხედავს BCD.
112. 1 ლუარსაბს] ლუარსაბსა CD; 5 გაუქნივა] დაუქნივა D; 7 სთქვა] თქვა BCD; 10
ცოტაღა] ცოტად ღა BC; 13 სიზმრის] სიზმარის D; 18 ვუყვარდი] უყვარდი ABCD;
დამაცალოს] დამაცადოს BC; 20 ვყოფილიყავ] ვყოფილვიყავ BCD; ვუჩვენებდი]
უჩვენებდი BC; 23 ჰლაპარაკობს] ლაპარაკობს CD; 28 მომაყარე] მამაყარე BCD; 29 მიწაში]
მიწაშია CD; 31 ცარიელი] ცარიელის D.
113. 2 ჩაუკრავს] ჩაუკრამს ABCD; 5 ჰყვიროდა] ყვიროდა D; მოაჯრიდამ]
მუაჯირიდამ BCD; 9 ჰყვიროდა] ყვიროდა CD; 15 კიჟინაზედ+და ვაივაგლახზედ BCD; 18
შეესწარ] შაესწარ C; 19 ჰწიოდა] წივოდა BCD; 20 იმისი] ამ თავის BCD; 21 ჰნახა] ნახა BCD;
ეხლა] ახლა BCD; 23 გადასძახა] გადაჰსძახა BCD; 29 ხანდისხან] ხანდიხან BC; 31
შემომხედე] შამომხედე BCD; 33 სთქვა] თქვა BCD; შეჰხედა] შეხედა BCD; 34
ჰლაპარაკობდი] ლაპარაკობდი BCD.

114. 3 გაშოტილი] გაშოტვილი BCD; 4 მმარხავდნენ მმარხამდნენ] CD; საფლავიდამ]
საფლავიდან BC; 9 ლუარსაბთან] ლუარსაბთანა CD; შემოსცინა] შემოჰცინა BCD; 15
კარგადა] კარგათა BCD; 28 ეს] ის BC; 31 სტიროდი] ტიროდი BCD.
115. 10 შემოვარდა] შამოვარდა BC; 12 ჩამჩიაშვილს] ჩამჩიშვილს BC; 13 იმისთვის]
იმისათვის BC; 14 მკითხაობაც] მკითხავობაც C; 15 არა] არ C; 17 შენს] შენ [პირველ
შემთხვევაში] BC; 19 მოიყვანე] მაიყვანე BC; 25 რომ] რო BCD; 31 ავადმყოფს] ავათმყოფს
BD.
116. 1 რომ – BCD; 2 უშენოდაც] უშენოთაც CD; 11 გგონია] გონია CD; 16 შეჰხვდა]
შეხვდა BCD; 17 გულთამხილაობა] გულთამხილავობა BCD; 18 ფიქრადაც] ფიქრათაც BCD;
19 ყველაფერი+რომ BCD; 22 სთქვა] თქვა BCD; 23 მოუთმენლად] მოუთმენელად D; 31
შეჰხედეს] შეხედეს BCD; 33 მიჰხვდებოდა] მიხვდებოდა BCD; მიჰხვდა] მიხვდა BCD.
117. 1 ჭექა-ქუხილის დროს] ჭექა-ქუხილში BCD; 5 გასცა] გაჰსცა BCD; 6 გოგოს]
გოგოსა BC; 8 მომიტანე] მამიტანე CD; დანა+და BCD; 12 იქმნება] იქნება C; 14 მოიტანა]
მაიტანა CD; 19 გიკითხვინებიათ+კარგი გიქმნიათ, რომ გიკითხვინებიათ BCD; 23
ამისთანა+საოხარი BC; გულთამხილაობა] გულთამხილავობა BCD; 25 ვითომ] მითამ BCD;
27 წყალში] წყალშია C; 31 გასწყვიტა] გაწყვიტა CD; 33 წასძახეს] წაჰსძახეს BCD.
118. 5 მკითხავისათვის] მკითხავისთვის CD; 7 არის] არი CD; 12, 16 დიაღ] დიახ
BCD; 13 გასწყვიტა] გაჰსწყვიტა BCD; 14 გადაიქცნენ] გადიქცნენ CD; 18 არა] არ BCD; 27
შევხედავ] შევხედამ BCD; გასინჯე] გაშინჯე BCD; დავხუჭავ] დავხუჭამ B; 29 ჰნახე] ნახე
BCD.
119. 3 ჭირიმე] ჭირიმეთ CD; 6 ჰყვიროდა] ყვიროდა BCD; აქეთ] აქედ AB; 9 ჰყვირი]
ყვირი BC; 13 დაგარჩობს] დაგახჩობს BCD; 17 გრცხვენიან] გცხვენიან BCD; 20 დავუძახებ]
დაუძახებ BC; 26 ამოსაღებად] ამოსაღებათ BCD; 27 ჰნახეს] ნახეს BCD; 32 სთქვა] თქვა BC;
33 თქვენის] თქვენი BCD; ჰნახოთ] ნახოთ BCD.
120. 1 უჩვენოდ] უჩვენოთ CD; 1, 14 ჰნახე] ნახე BCD; 2 გვინახავს] გვინახამს BCD; 5,
6 შემოიტან] შამოიტან BCD; 5 ჰყვიროდა] ყვიროდა B, უყვიროდა D; 15 შენ] შენა BCD; 17
მინახავს] მინახამს BCD; 23 არის] არი BC; ჰნახავდნენ] ნახავდნენ BCD; 26 ორმოდ] ორმოთ
BCD; 27 სთქვა] ჰსთქვა BCD; 28 წასჩურჩულა] წაჰსჩურჩულა BCD; 29 ჰხედავ] ხედავ BC.
121. 5 მაშ] მაშა B; ჭიაკოკონობას] ჭიაკოკოლობას CD; 6 გადაჯდებიან]
გადააჭდებიან D; 12, 15 მკითხაობა] მკითხავობა BCD; 16 შენთვის] შენთვინ BCD;
აქიმობაო] ექიმობაო CD; 19 სოლომონ] სოლომან B; 26 მომაგონე] მამაგონე BC; 28 სახლში]
სახლშია D; 31 ტანში] ტანშია B.
122. 2 სთქვა] თქვა BCD; 6 მკითხაობა] მკითხავობა B; 9 ორივენი] ორივე [ორივე
შემთხვევაში – ე. შ.] BCD; 12 არა] არ B; 12, 15 ჰხედავდა] ხედავდა BCD; 14 ჩემს] ჩემ BC; 20
ჩემმა] ჩემ C; გასჭრა] გაჰსჭრა BCD; 23 რაღაცა] რაღაც BCD; 26 სთქვი] თქვი BCD.
123. 2 ორივენი] ორივე [ორივე შემთხვევაში – ე. შ.] BCD; 12 დაიჟინებ] დაინიჟებ BC;
13 ასეა] ესეა BC; 14 სოლომონ] სოლომან B; 15 ეტყვი] იტყვი B; 23 მშვენიერს] მშვენიერ CD;
29 შევხტი] შავხტი BD; 30 არა] არ BCD.
124. 2 შეხტი] შახტი BCD; 3, 4 შევხტებოდი] შავხტებოდი BCD; 4 ისე] ასე B;
დავცემულიყავი] დავცემულვიყავი D; 5 გავსკდებოდი] გავჰსკდებოდი BCD; თვალთ]
თვალი BCD; 6 გავწიოთ] გავჰსწიოთ BC; გავსწიოთ D; 9 გულაღმა] გულდაღმა BCD; 12
მოჰხდა] მოხდა BCD; 14 დავითიანთ+კი B; 15 გამოიბრუჟა] გაიბრუჟა C; 18 ორიოდ ჭიქა]

ორიოდე სტაქანი BC; ჭიქა] სტაქანი BC; 19 გადაჰყლაპა] გადაყლაპა BCD; 20 ესეც+ცოტა BC;
21, 30, 31 ჭიქა] სტაქანი BC; 25 შენ] შენც BC; დავლიეთ] დავლევთ D; 26 მივეცი] მივეციო
BC; 27 არა] არ B; 33 უამისოდაც] უამისოთაც BCD.
125. 2 ზედა] ზედ BCD; ჰშორდებოდა] შორდებოდა BCD; ქვეითი] ქვევითი C; 3
ჩამოეშვა] ჩამოეშვო BCD; 5 მიუშვა] მიუშვო BCD; მოდუნებულს] მოდუნებულ BCD; 6
ტიტინს] ტიტინი BCD; 7 შესცინოდა] შეჰსცინოდა BCD; 10 ჩემს] ჩემ BCD; 11 ვინღა] ვიღა
BCD; 13 შავის] შავი BCD; 15 ვიცოდე+მე BC; მომერევა] მამერევა BCD; 24 დაირქვა] დაირქო
BCD; 25 ჩამომართმევ] ჩამამართმევ BC; 27 შენმა] შენ BCD; 29 მომიკაკვა] მამიკაკვა B; 30
სანაძლეო] სანაძლევო BCD; 33 ოხრადა] ოხრათა BCD; რაღად] რაღათ BCD.
126. 1 შენს] შენ BD; ახლა+მგონია D; 2 ზის] გიზის C; ჰზის D; მგონია] მგონი BC;
მგონია – D; ჭყუმპალაობს] ჭყუპალაობს BCD; 4 ეხლა] ახლა [ორივე შემთხვევაში] C; 9
შესრულდება] შასრულდება B; 8 გასწევს] გაჰსწევს BCD; 12 დავუვლი] დაუვლი BCD;
ეხლა] ახლა BCD; 13 ვუთხარი] უთხარი BCD; 14 სთქვა] თქვა BCD; სთქვი] თქვი BCD; 32
გამოს... ძრომია] გამოჰს...ძრო...მია BCD.
127. 2 ჰბოდავდა] ბოდავდა BCD; რაღაცეებსა] რაღაცეებსაცა BD; კიდეცა] კიდეც
BCD; 12 სჯობდეს] ჰსჯობდეს BCD; 17 რამოდენმამე] რამოდენიმე C, რამოდენამე B,
რამოდენმა AD; 18 ბრუნვამ] ბრუნვამა BC; გამოსცვალა] გამოჰსცვალა BCD; ზურგზედ]
ზურგზედა BC; 21 მისცა] მიჰსცა BCD; 23 ჩაიცა] ჩაიცო BCD; 25 ფეხთ] ფეხთით BCD; 27
აძინებდა] დააძინებდა CD; 31 ამასთანაც] ამასთანაცა BD.
128. 1 განსხვავებითი] განსხვაებითი B; 4 მოართვა] მოართო BCD; 13 წაიწერონ]
წააწერონ BC; 19 საბოდიშოდ] საბოდიშოთ BCD; უფროსთაგანს] უფროსთაგან BC; 21
ეხლა+მე BC; 25 არის] არი BCD; 27 სტკიოდეს] ჰსტკიოდეს BCD; დაინახავ] დაინახამ BCD;
30 წაიკითხავ] წაიკითხამ BCD; 32 გარშემო] გარეშემო BC; 33 ნახავდი] ნახამდი BCD.
129. 4 დედაკაცობა] კაცობა BCD; 6 მთელი] ერთი BC; 7 მინახავს] მინახამს BCD; 10
ორივენი] ორივე CD; იმიტომ] იმიტომა BCD; ჰხედავდნენ] ხედავდნენ BCD; 13 სჩანს]
ჰსჩანს BCD; 17 თუ+ამასთან BC; 19 მომიგონე] მამიგონე ABCD; 23 ვმალავ] ვმალამ BC; 24
ჩვენდა] ჩვენ BC; 28 დაბადებულან] დაბადებულა BC; გაზრდილან] გაზდილა BC;
გაზდილან D; 29 იმათ] ამათ BC; დასცინებ] დაჰსცინებ BC; თავისთვის] თავისათვის BCD;
30 დასტირებ] დაჰსტირებ BCD; 30, 31 სჩანს] ჰსჩანს BCD; 30 სწუხარ] ჰსწუხარ BCD; 31, 34
გასწორების] გაჰსწორების BCD; 34 განზრახვა] განძრახვა BC.
130. 3 რამოდენადაც] რამოდენათაც BCD; 9 ჰნახოს] ნახოს BCD; 17 ჰყოფილხარ]
ყოფილხარ BCD; გულხელდაკრებილს] გულხელდაკრეფილს C; 19 არა] არ D; 21
ბრძანდებოდეთ] ბძანდებოდეთ BCD.

გლახის ნაამბობი (გვ. 131 – 219)

ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი K, № 1044, გვ. 1 – 30 (B).

ნ ა ბ ე ჭ დ ი: ჟურნ. ”საქართველოს მოამბე”, 1863, № 1, გვ. 7 – 53 (C); ჟურნ. ”კრებული”, 1873,
№ 1, გვ. 1 – 95; № 2, გვ. 1 – 56; № 3, გვ. 1 – 39 (D); ”გლახის ნაამბობი”, 1879,
პეტერბურგი, ა. საფაროვის გამოცემა (E); თხზულებანი, 1892, ტ. II, გვ. 3 – 140 (A).
ს ა თ ა უ რ ი ს ქ ვ ე შ: (პირველი ხუთი თავი ჯერ არ დაბოლოებულ მოთხრობისა) C.
თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს BCE, პეტერბურგი, 1859 წ. D, 1862 A 31.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: მ. ჯიმშერიძე C.
B ავტოგრაფი დიდი ფორმატის ქაღალდზე შავი მელნით ნაწერია და შეიცავს
ნაწარმოების მეორე ნაწილს – VI თავიდან XII თავამდე (ავტოგრაფის VI თავი უდრის
ჩვენი გამოცემის VII თავს დ შესაბამისად ყველა მომდევნო თავის ნომერაცია იძლევა
სხვაობას).
B ავტოგრაფი ილია ჭავჭავაძეს კირილე ლორთქიფანიძისათვის გაუგზავნია
ჟურნ. ”კრებულში” დასაბეჭდად (იგი დაიბეჭდა კიდეც (1873 წ. ”კრებულის” №№ 2, 3-ში;
ავტოგრაფი დაცულია ქუთაისის ისტორიულ-ეთნოგრაფიულ მუზეუმში კირილე
ლორთქიფანიძის არქივში).
C-ში (ჟურნ. ”საქართველოს მოამბე”, 1863, № 1) ნაწარმოების მხოლოდ I – V
თავებია დაბეჭდილი, რაც ჩვენი გამოცემის I – VI თავებს უდრის (აქ I – II თავი
გაერთიანებულია და დაბეჭდილია I თავად).
D-ში (ჟურნ. ”კრებული”, 1873, №№ 1, 2, 3) დაბეჭდილი ტექსტის I თავი იწყება
ჩვენი გამოცემის II თავიდან (შესაბამისად ყველა მომდევნო თავის ნომერაცია იძლევა
სხვაობას), ხოლო ჩვენი გამოცემის I თავი აქ წინასიტყვაობის მაგივრობას ასრულებს.
D-ში თარიღი უზის მხოლოდ № 1-ში დაბეჭდილ ტექსტს ”პეტერბურღი 1859 წ.” (ე.
ი. I – VI თავები ილიას პეტერბურგში ყოფნის დროს დაუწერია).
”გლახის ნაამბობის” I – VI თავების ადრინდელი მონახაზი, უფრო სწორად, მისი
ჩანასახი, გვხვდება დაუმთავრებელ მოთხრობებში ”კოლა” და ”კაკო”, რომლებიც ილიას
სტუდენტობის დროს, 1858 – 1859 წლებში, დაუწერია (მოთხრობის პირველი ნაწილი
1859 წლით არის დათარიღებული მოგვიანებით – 1873 წ. ჟურნ. ”კრებულის” № 1-ში).
1862 წელს იგივე თავები მწერალმა ხელახლა გადაამუშავა და დაბეჭდა კიდეც 1863
წ. ჟურნ. ”საქართველოს მოამბის” № 1-ში (ამის გამო მთელი ნაწარმოები 1862 წლით არის
დათარიღებული 1892 წ. გამოცემის II ტომის სარჩევში).
ჟურნ. ”საქართველოს მოამბის” დახურვის (1863 წ.) შემდეგ, 1864 წლის აპრილიდან,
ილია ჯერ ქუთაისში, ხოლო იმავე წლის ნოემბრიდან დუშეთში გადავიდა სამუშაოდ და
მოუცლელობის გამო ”გლახის ნაამბობის” მეორე ნაწილი დაუმთავრებელი დარჩა. მისი
დასრულება ავტორმა შეძლო ჟურნ. ”კრებულის” დაარსების მეორე წლის ბოლოდან –
1872 წ. დეკემბრიდან – 1873 წ. თებერვლამდე 32 და ხსენებულ ჟურნალში დაბეჭდა კიდეც
მოთხრობის მთლიანი ტექსტი (1873 წ. №№ 1, 2, 3).

31
32

თარიღი წარმოდგენილია წიგნის ბოლოს დართულ სარჩევში.
იხ. ილიას პირადი წერილები დუშეთიდან: 1872 წ. 9 დეკემბრის თარიღით – ჟურნ. ”კრებულის” ერთ-ერთ
რედაქტორთან, კირილე ლორთქიფანიძესთან; 1873 წ. 15 იანვრის თარიღით – ჟურნ. ”კრებულის”
რედაქტორთან, ნიკო ნიკოლაძესთან; 1873 წ. 29 იანვრის თარიღით – ისევ კირილე ლორთქიფანიძესთან
და ბოლოს 1873 წ. 1 თებერვლის თარიღით – თავის მეუღლესთან, ოლღასთან.

”ჩვენ ”გლახის ნაამბობს” მივეცით ფართო თარიღი 1859, 1862 – 1873, ჩავსვით
ოთხკუთხა ფრჩხილებში და მოვათავსეთ ქრონოლოგიურ ჩარჩოში 1873 წ.
თებერვლამდე.
ამ მოთხრობის ძირითად წყაროდ ავიღეთ მწერლის სიცოცხლეში უკანასკნელად
გამოქვეყნებული ტექსტი – ქართველთა ამხანაგობის გამოცემა 1892 წ. ტ. II, რომელიც
ავტორის ბოლო ნებას გამოხატავს.
131. 2 ქმნას] ქნას CDE; B დროზედ... მოვა] თუ დუშაში არ მოუვა CD; 6
საკვირველად] საკვირვლად C; დაბურულს] დაბურულ CDE; 7 მილეულის] მილეულ C;
ნათვალევის] ნათვალევ C; 8 მოუწყინარი] მოუწყენარი E; 10 ყველას] ყველასა CDE; 13
საღმრთო] სამღთო C, სამღვთო DE; 15 მინახავს] მინახამს C; 16 მის] მისს CDE; 19 მიურბის]
ექცევა CD; 22 ირმის] იმის D; მისი] მის C.
132. 3 დაუახლოვდა] მოახლოვდა CD; 4 საყვარელის] საყვარელ C; 6 ჰნახოთ]
ნახოთ CDE; 7 გაფეთებით] გაფოთებით C; 8 დაიწყებს] დაიწყობს CDE; ნაღვლიანის]
ნაღვლიან C; 9 გაგანიერებულის] გაგანიერებულ C. სუნის] სულის CDE; 12 შემოიკრიბაო]
შემოიკრიფაო CDE; 13 დამალულს] დამალულ CDE; 15 სუნი] სული CDE; 17 გაირთხო]
გაიფრთხო CDE; 18 მიესალმოს] მიესალამოს CDE; 21 ჰნახოთ] ნახოთ CDE; 22
უდრტვინველად] უდრტვივნელად C; მშვიდად] მშვიდათა C; მშვიდადა DE; 28 და როცა]
როცა კი C; შეიშრობდა+და C; 29 ქმნილებათა] ქმნულებათა CDE; 31 ვუთმობთ] უთმობთ
CDE.
133. 1 ჰკვდები] კვდება DE; 2 მოკლებულნი] მოკლებული CDE; 5 თხუთმეტიოდე]
ხუთმეტიოდ CE; ხუთმეტიოდე D; 7 ჩვენს] ჩვენ CD; 11 სოფელს] სოფელ C; 16
ნათელ-მირონად] ნათელ-მირონათ E; 18 აღარ] აღარა CDE; 19 მშვენიერს] მშვენიერ CD; 20
ორლულიანი+შტუცრის CD; 23 იწყებოდა] იწყობოდნენ CDE; 25 გარშემო... სჩანდა]
გარეშემო... ჰსჩანდა CDE; 26 აყრილის] აყრილი CDE; 30 ჩამომივლია] ჩამამივლია CDE; 31
იქ – C; დამინახავს] დამინახამს C;
134. 2 სჯიჯგნიდა] ჰსჯიჯგნიდა CDE; 3 გასაკვირვლად] გასაკვირველად CDE; 4
დილაზედ] დილაზე E; 5 მწოლიარე] მწოლარე CDE; 6 მოჰრეოდა] მორევოდა C, მორეოდა
DE; 8 გამოვკითხავ] გამოვჰკითხავ C, გამოვჰკითხამ DE; 9 მეთქი – C; კითხვაზედ]
კითხვაზე DE; 19 მისწყდება] მიჰსწყდება C; ამვლელ-ჩამვლელი] ამვლელ-ჩამომვლელი
CE; 22 ჰთხოულობს] თხოულობს CDE; 24 გაუწყრებოდა] გაწყრებოდა D; 30
გამოგიკითხავს] გამოგიკითხამს C; 32 როგორ არ გამომიკითხავს] როგორ არა,
გამომიკითხამს C.
135. 1 ძმობილო] ძმობილოო C; 5 ნაწვეტმა] ნაწყვეტ CD; 7 გავიზრახე] გავიძრახე
CDE; 14 ვსთქვი] ვჰსთქვი CD; 19 გადღეგრძელოთ] გადღეგძელოთ CD; 23 შეიკრიბა]
შეიკრიფა CDE; 27 მოზრდილი] მოზდილი CDE; 28 მოჰხვედრიაო] მოხვედრიაო CDE; 30
ლეკური] ლეკურ C, ლეკურის D; ნაბდის] ნაბადის AE; 32 სხვილი] სხვილის E;
მოზრდილი] მოზდილი CDE; 33 ერთგული] ერდგული CDE; ყოველის] ყოველ C; 34
სჩანდა] ჰსჩანდა CDE.
136. 2 მისის – CD; მისის] მისი E; 3 სიცხოვლე] სიცხოველე D; 4 პირქუშად]
პირმქუშად CDE; 6 უნახავს] უნახამს C; შესწრებია] შესწრობია C; 8 მოუკლავთ]
მოუკლამთ C; სანახაობა] სანახავობა CDE; 9 ვსთქვა] ვჰსთქვა CDE; 11 სდიოდა] ზდიოდა

CDE; 14 დაგვემილის ხმით] დაგვემილ ხმითა C; 18 მეტყველებას] მეტყველობას CD; 19
ვგრძნობდი] ვჰგრძნობდი CDE; ჩემის] ჩემ CD; 21 და – C; მეთქვა] მეთქო CDE; 22
ბრძანდები] ბძანდები ACD; 23 ჩემს] ჩემ CD; ბრძანდები] ბძანდები CDE; 29 ბძანებთ]
ბრძანებთ E; 32 უნდა] მე უნდა C; წამოვმდგარიყავი] წამომდგარვიყავი CDE; 34
პატიოსნურ] პატიოსნურის DE.
137. 5 ჩარდახის] ჩარდახისა D; 7 კაცსავით] კაცისავით CDE; 12 ვა] ვაი CE; 18
გასწირავს] გაჰსწირავს CDE; 23 სთქვა] თქვა CE; შეჰხედა] შეხედა CDE; 24 გახვეულის]
გახვეულ C; 25 ”ვეფხვისტყაოსნის”] ”ვეფხვისტყაოსანის” DE; 27 უკვდაო] უკვდავო C; 29
ვთქვი] ვჰსთქვი CDE; ჩემს] ჩემ CD; 30 გასცილდა] გაჰსცილდა DE, გაჰცილდა C, 31
გამიგრძელა] გამიგძელა CDE; 33 დიდის] დიდი C.
138. 3 ჩემსკენ] ჩემკენ CD; 4 შესცვლოდა] შეჰსცვლოდა C; 8 ვთქვი] ვჰსთქვი CDE;
გამვარდეს] გავარდეს CE; 12 ბრძანებაა] ბძანებაა E; 13 ვყოფილიყავი] ვყოფილვიყავი CDE;
18 დიაღ] დიახ CDE; 20 თუნდა] თუნდ CDE; მოჰკითხავს] მოჰკითხამს C; 22 ძალადა]
ძალათა CDE; 28 სთქვა] ჰსთქვა CDE; 32 სთქვი] თქვი CDE.
139. 2 მეთქვა] მეთქო CDE; 3 გავუსხვაფერე] გაუსხვაფერე ACDE; 13 გინდ] თუნდ
CDE; 16 მეც] მეცა CDE; 21 აღსარებად] აღსარებათ E; 22 მოვასწარ] მოვაჰსწარ C; 27
ვაღიარებ] ვაღვიარებ CDE.
140. 7 ჩემის] ჩემი CDE; 10 მაღალის ღმერთის] მაღალ ღვთის CD; 13 ვუყვარდი]
უყვარდი CDE; 15 ბაშვის ამბავი] ბაშვი C, ბავში D; 16 ალიაქოთს] ალიანქოთს C; 17
შევიჩვიე] შევიჩვივე CD; 18 ჩვენი] ჩემი CDE; 19 სიყვარულად] სიყვარულათ E; 20
დაჰხედავს] დახედავს CDE; 22 და+ადრეულად CD; 28 ვუყვარდი] უყვარდი CD; 29
უფროს-უმცროსობაში] უფროს-უნცროსობაში CD; 33 ჩავიწურავდი] ჩავიწურებდი CE; 34
გავიტარებდი] გავატარებდი CDE.
141. 4 სთხოვა] ჰსთხოვა CDE; 11 აცხონოს] აცოცხლოს ACDE; 20 ალმური]
ალიმული CD, ალუმული E; 24 ვსთქვი] ვჰსთქვი CD, ვჰთქვი E; 26 დამიხსნა] დამისხნა DE;
27 ბავშვი] ბაშვი CD; იტყოდა+იტყოდა CD; 34 ირჩია] ირჩივნა CD.
142. 3 შევჩვივნენ] შეეჩვევიან CDE; 4 შეზრდილობა] შეზდილობა CDE; 4 გრწამს]
გწამს CDE; 9 შევიმჩნიე] შევიმცნიე C; 12 მარტოდ] მარტოდ-მარტო CD; 15 ობოლის]
ობოლი CD; 16 ქალაქში] ქალაქშია CD; 19 იმისთვის] იმისათვის CDE; 21 ვთქვი] ვჰსთქვი
CDE; ჩემს] ჩემ CDE; 22 მეთქი – C; 25 დაგვყაროსო] დაგვყაროს CDE; სთქვას] თქვას CE; 26
გვინახავდა] გვინახამდა CE; 27 სულს] სულსა CD; 29 დარეკვის] დარეკის CD; დაკვრის E;
30 რაღაცა] რაღაც CE; 31 ისე] ასე CD; 33 შეეჩვია] შეეჩვივა CD; 34 – 35 და სახლს დავგვიდი
– E; 35 გულხელდაკრებილი] გულხელდაკრეფილი CDE.
143. 2 ჰყიდულობდა] ყიდულობდა CDE; 3 თავს] თავსა CDE; 4 თვალებს] თვალს C;
5 ჩამომვლელს] ჩამომვლელსა CD; 6 ჩვენის] ჩვენ CD; აუბრუნდებოდა] უბრუნდებოდა E;
7 დასწვრივ] დაჰსწვრივ CDE; 8 დიდი] დიდის C; 9 მოზრდილი] მოზდილი CDE; 15
სცოდნია] ჰსცოდნია CDE; 16 საყოველთაო] საყოველთავო C; 18 იმან] ამან E; 21
სწავლაზედ] სწავლაზე DE; 22 მოგახსენეთ] მოგახსენე CD; 25 აქეთ] აქედ ACD; 26 დავუწყე]
დაუწყე CD; 27 ჩაიცინებდა] ჩაიცინა E; დასცქეროდა] დაჰსცქეროდა CDE; 28 გადაშლილ]
გაშლილ E; მომითმინა] მამითმინა E.
144. 2 მოჯამაგირედ] მოჯამაგირეთ E; დავუმატე] დაუმატე E; 3 დიაღ] დიახ CDE;
სომეხთან] სომეხთანა CDE; 11 მინახვიხარ] მინახავხარ A; 12 აქ] იქ E; 18 გრწამს] გწამს CDE;

22 ვუგდე] მივუგდე C; მეცნო] მეცნოო CDE; 23 გამეგონოს] გამეგონოსო CDE; 27 დიაღ]
დიახ CDE; 29 გლახუკამ] გლახუკამა CD; 30 თქვენის] თქვენ CDE; 31 საიდგან] საიდამ CD.
145. 1 გავაგრძელო] გავაგძელო E; 2 სიცოცხლეში] გაჩენაში CDE; 5
კითხულობდა+და CE; 8 გრწამს] გწამს CDE; 9 გადავიხდი] გადაგიხდი C; 22 გიშოვნი]
გიშონი D; 20 ჰხარობს] ხარობს CDE; დაინახავს] დაინახამს CDE; 22 სიტყვებზედ]
სიტყვაზედ E; წახალისებულმა] წახალისებულ CD; 31 ტყუილ-უბრალოდ]
ტყუვილ-უბრალოდ E; 35 ჰფეთქავ] ფეთქამ C; ფეთქავ DE.
146. 1 ექნება] ექმნება CD; 6 რომ – CD; 9 მასწავლა] მაჰსწავლა CD; გადაუხადოს]
გადუხადოს CE; 13 იმდენს] იმდვენს CDE; 18 შემიჩვია] შემიჩვივა C; 28 ინახავს] ინახამს
CE; 29 ჩემს] ჩემ CDE; 30 თავისებურად] თავისუფლად E; 32 თავისი] თავის CD;
გავუგზავნე] გაუგზავნე DE.
147. 10 თქვენის] თქვენ CD; 17 სცხოვრობს] ცხოვრობს CE; 23 იმისი] იმის CDE; 24
გადაუხადოს] გადუხადოს C; 25 თითონაც] თვითონაც C; 30 შეერია] შეერივა CDE; ერთი]
ერთ CD; 31 ახალგაზრდა] ახალგაზდა CDE; მღვდელი] ღვდელი CDE; [ეს სიტყვა BCDE-ში
ყველგან იკითხება ”ღვდელი”, ამიტომ ვარიანტებში აღარ მივუთითებთ – ე. შ.] 34
ვსთხოვოთ] ვჰსთხოვოთ CDE.
148. 4 გარშემო] გარეშემო CD; ზოგს] ზოგი C; ზოგს+ის D; თითონ ზოგს E; 7
შესცქეროდა] შეჰსცქეროდა CDE; 8 თითქოს] თითქო CDE; 9 შიშობს] შიშობსო CDE; 11
კაციც] კაცი E; ჰხურავს] ხურავს CDE; ალბად] ალბათ E; 14 მოსწყურდება] მოჰსწყურდება
CDE; 15 გადავიხარე] გადავიწვდინე CD; 17 აღარ] არ CDE; 23 გეყოფა] გეყოფაო DE;
ისწავლეო] ისწავლე CDE; 24 არის] არი DE; 32 სჭამს] ჰსჭამს CDE.
149. 2 სთქვა] თქვა CE; 5 მესამემ] მესამემა E; 6 ელაზღანდარათ] ეყალაღნათ CD.
ეყაყანათ E; 7 მოსწრებოდათ] მოჰსწრებოდათ CDE; 16 თქვენიო] თქვენი CD; 19
გაგვიძღობს] გაგვიძღებს D; 23 ამოვაწებთ] ამოვაწებებთ CDE; გადვუხსნით] გადუხსნით
CDE; 24 ჩავაყრით] ჩავუყრით CDE; 31 გაგიბედავთ] გაგიბედამთ CDE.
150. 1 დასცინოდა] დაჰსცინოდა CDE; 8 ვარ – E; 12 გცოდნოდა] გვცოდნოდა DE; 13
ბარ-საკვეთს] ბარ-საკვეთსა C; 14 სთლი] ჰსთლი CDE; 15 მოხნავდი] მოხნამდი CDE; 21
მინახავს] მინახამს C; 24 გინახავს] გინახამს C; 26 სთქვასო] თქვასო CDE.
151. 1 შენზედ+და ჩემზედ CD; 4 მჯობს] მჯობნს D; მჯობი] მჯობნი D; 6 არ იქნება]
იქნება CDE; 8 წყალობა+თქვენა C; 11 რამე] რამ CDE; 12 მთელის] მთელი CDE; 14 ერთი]
ერთის CDE; 16 რასაც] რაც C; 23 დიდხანს] დიდხან CD; 27 გადაგიკოცნო] დაგიკოცნო E;
ბევრჯერ] ბევრჯელ D; 30 შეჰხედა] შეხედა DE; 31 შენის] შენი CE; 32 ღვთისგან]
ღვთისაგან CDE; 33 წაწყმენდისაგან] წაწყმედისაგან CDE; 34 შენის მადლიანის] შენ
მადლიან CD.
152. 4 გემთხვიო] გემთხვივო D; 9 ბაშვი] ბავშვი E; 15 დაუმალოს] დაუმალოსო CDE;
16 შვილსაცაო] შვილსაცა CD; 21 სჩადი] ჰსჩადი E; 25 ჰცრუობ] ჰსცრუობ CDE; 26
სიყვარულიც] სიყვარული A; 29 გრცხვენიან] გცხვენიან A; 29 ჰხედავს] ხედავს CDE; 35
ჰჩხუბობთ] ჩხუბობთ CDE.
153. 1 შენს] შენ CE; 3 სთქვა] თქვა CD; ჰსთქვა E; 5 ჩემს] ჩემ CD; შემოსცინა]
შემოჰსცინა CDE; 8 ჩამოართვა] ჩამოართო CDE; 10 აკურთხა თუ არა] იმან რომ აკურთხა
CD; გადასდო] გადაზდო CDE; ხელგადაჭდობილი] ხელგადაბჭობილი CDE; 12 კი – C; 14
გადასდო] გადაზდო CDE; მაშინ მე] მაშინვე CD; 16 ჰჩანდი] ჰსჩანდი CDE; ჰკითხავდა]

ჰკითხამდა C; 21 არა] არ DE; 25 გიახლებოდით] გიახლებოდი CDE; ვნახავ] ვნახამ C; 26
სჯობია] ჰსჯობია DE; 28 ავასრულოთ] ავასრულოდ C; 30 არის] არი CDE; 31 შენის] შენი
DE; 33 ჩამოსცილდნენ] ჩამოჰსცილდნენ C; 34 ჩემის] ჩემი CDE.
154. 4 ხელგადაჭდობილი] ხელგადაბჭობილი CDE; 7 მადლიანის] მადლიან CD; 8
თვალით+მე CD; 9 თითქო] ასე გონია C; 10 სწყდებოდა] ჰსწყდებოდა CDE; 14 ჰხატავენ]
ხატავენ CDE; 15 იმის] იმისი CD; 16 გამოსცეს] გამოჰსცეს CDE; 20 პირველადა]
პირველათა CDE; 22 ცოტაოდნად] ცოტაოდენად CD; ემჩნევა] ექნება CD; 26 თავიდან]
თავიდამ CDE; ფეხებამდინ] ფეხამდინ CDE; სანახაობა] სანახავობა C.
155. 8 წიგნისთვის] წიგნისათვის CDE; 9 შეგირდი] შაგირდი CDE; 11 გავუბედე]
გაუბედე DE; 16 მოსცდე] მოჰსცდე CDE; გარედ] გარეთ DE; 17 სწავლებამა] სწავლამა CD;
18 მოვცდე] მოვსცდე CDE; საქმისთვის] საქმისათვის CDE; 19 მოვცდები] მოვჰსცდები CD,
მოვსცდები E; 20 სჯობს] ჰსჯობს CDE; 21 დასო] დაჰსწო CDE; გააკეთო] დაიწყო CD; 24
გაიქნია] გაიქნივა CDE; 26 აქვე] აქავე C; 28 სჩანხარ] ჰსჩანხარ CDE; 31 რად] რას CE;
მოინდომოს] მოინდომოსო CDE.
156. 2 ვცადოთ] ვჰსცადოთ CDE; 4 ვცდი] ვჰსცდი CDE; 7 მოჰხვდაო] მოხვდაო CDE;
10 შეგირდი] შაგირდი CD; 20 დავუძახე] დაუძახე D; აღტაცებულმა] ატაცებულმა CDE; 28
ქოფაკს] ქოფაკ CD; გასცვლის] გაჰსცვლის CDE; 35 ეხლა] ეხლაც CDE.
157. 3 თავმომწონე] თავმამწონე CDE; ბიჭი – D; 6 აღტაცებულსავით]
ატაცებულსავით CDE; 11 სწერს] ჰსწერს CDE; 12 – 13 თითქო გაუკვირდა] გაუკვირდა თუ
არა CD; 16 – 17 ხვალ თუ ზეგ] დღესა თუ ხვალ CDE; 17 ასე] ასრე CDE, 18 გავსწორდებით]
გავჰსწორდებით CDE; 22 გაგიჭირდება] გაუჭირდება C; 24 მითომ] მითამ CD; 25 სჩანს]
ჰჩანს C, ჩანს DE; 29 ჰყოფილხარ] ყოფილხარ CDE; 30 წადილი] ნდომა CD; 31 ვთქვათ]
ვჰსთქვათ CDE; 33 მაგით] მაგითი CDE; ვითომ] მითამ CDE; იმისთვისაც] იმისათვისაც
CDE.
158. 1 მოვახსენებიო] მოახსენებიო C; 2 გაბრიელ+რომ შენი CD; გაბრიელ+რომ E;
დაგლოცავს] დაგლოცამს C; 3 აცხონოს] აცხოვნოს DE; 12 ჩვენ] ჩვენს E; 15 რომ] როგორ
CDE; 16 ვქნათ] ვჰქნათ CDE; 18 რაღაცები] რაღაცეები CE; 22 კაცისაც] კაცისაცა CDE;
მრცხვენოდა] მცხვენოდა CDE; 30 ამისა] ამისი E.
159. 9 დასტრიალებდა] დაჰსტრიალებდა CDE; 12 დავუკარი] დავუკარ CDE; 17
ვითამ] მითამ CD; 24, 25 თხუთმეტისა] ხუთმეტისა CDE; 29 შესვენებით] შასვენებით CDE;
32 თხუთმეტის] ხუთმეტის CDE; 33 სთქვა] თქვა CDE.
160. 3 ვფიქრობ] ვჰფიქრობ CDE; 4 ვიტყვი] გეტყვი CDE; 5 გვექცეოდა] გვექცევოდა
CD; 7 ლოცვებიც] ლოცვები DE; 13 შეგირდებს] შაგირდებს CDE; 14 ჰყოფილხარ]
ყოფილხარ CE; 15 შეგირდები] შაგირდები CDE; 17 მოვუჯდეთ] მოუჯდეთ CDE; 19
მოვწონდი] მოვჰსწონდი C, მოვსწონდი DE; 24 გავათავე] გავათავეთ CDE; 25 მომისვა]
მომისო CDE, 27 მოვცდებოდი] მოვჰსცდები CDE; მოვჰსცდებოდი E; 28 ვკითხავდი]
ვჰკითხავდი CDE; 34 რამ] რამა CDE; სჯობია] ჰსჯობია CDE.
161. 4 გაუნათებია] გაუნათლებია CD; 6 დალოცვილის] დალოცვილ CD; მეფის]
მეფე CD; 8 ქართველობით+დაგვიკვეხნია და CDE; 18 იმის] ამის CDE; 19 გაგიწვრთნიან]
გაგიწურთნიან C, გაგიწვრთვნიან D; 21 საღმრთო] სამღვთო DE, სამღთო C; 22 საღმრთოა]
სამღთოა C, სამღვთოა DE; 25 ნამუშავარს] ნამუშევარს C; 27 საღმრთოა] სამღთოა C,

სამღვთოა DE; 28 სწერია] ჰსწერია CDE; 31 მისცეს] მიჰსცეს CDE; 33 სწერია] ჰსწერია CDE;
საღმრთო] სამღთო CE; საღმთო D; 34 არის] არი [ორივე შემთხვევაში] CDE.
162. 6, 9 სთქვა] თქვა CDE; აქეთ-იქით] აქედ-იქიდ ACDE. 19 ჩემთვისაც] ჩემთვისაცა
CDE; 22 ”ვეფხვისტყაოსნის”] ”ვეფხვისტყაოსანის” DE; 30 სწერია] ჰსწერია CDE; გასცემ]
გაჰსცემ CD.
163. 3, 4 მოსამსახურეებიც] მოსამსახურებიც CDE; 6 მეორისა] მეორესათვის CDE;
მესამისათვის] მესამესათვის E; 7 ასარგებლეთ] ასარგებლეთო CDE; და – CDE; 12
ჩაუფლავს] ჩაუფლამს C; 15 ჩაფლა] ჩაჰფლა C; 22 გაჭირვებულია] გაჭირებულია CE; 23
გავცეთ] გავჰცეთ CD, გავჰსცეთ E; 24 მოგვკითხავს] მოგვკითხამს CDE; 26 გასცემ] გაჰსცემ
CDE; 31 ღარიბი+ხნიერი C; 34 ქმარი+დღეს CDE.
164. 9 სახეზე] სახეზედ CDE; 11 ეტეოდა] ეტევოდა CDE; 14 წინ] წინა CDE; 15 აცლის]
აცლისო CDE; ჰნახა] ნახა CDE; 20, 23, 24 სტირი] ჰსტირი CDE; 22 მოჭირნახულე]
ჭირნახული CD; 29 მოერიოს] მოერივოს CDE; 30 სჯობს] ჰსჯობს CDE; თუნდა] თუნდ CDE;
31 სჭირს] ჰსჭირს CDE; 33 დიაღ] დიახ CDE.
165. 2 თქვენს] თქვენ C; 3 მრცხვენიან] მცხვენიან CE; შემოგყურებთ] შამოგყურებთ
CDE; 6 გასძახა] გაჰძახა C, გაჰსძახა DE; 11 სიწითლემორეულმა] სიწითლე მორეულ CD; 12
შერცხვა] შერცხვაო CDE; 16 ვიქნებით-თქო] ვიქნებით CD; 19 სთქვა] თქვა CDE; მერე]
მერმე CE; 20 ქმრის] ქრმის CDE; 23 სჭამდა] ჰსჭამდა CD; 27 გულგახარებულმა]
გულხარებულმა C; გულგახურებულმა E; 30 მოსწმინდა] მოჰსწმინდა CDE; კაცს თან]
კაცთან D.
166. 1 ჰხედავს] ხედავს CE; სწერს] ჰსწერს CDE; 9 გულშემატკივრობა]
გულშემატკივარობა CDE; 10 სთქვა] თქვა CE; 13 სიტყვა] სიტყვაც C; 15 არის] არი CDE; ასე]
ისე C; 17 ხო] ხომ CDE; 20 შიაღწევს] მიახწევს CDE; ამისთანა] იმისთანა C; 22 სცემენ]
ჰსცემენ CDE; 25 იმისი] იმის CD; 26 შენს] შენ CDE; ქმარსა] ქმარსაო CDE; გავიხსნი]
გავისხნი E; 28 ხელსახოცსავით] ხელცახოცსავით C.
167. 2 დაჩაგრულს] დაჩაგრულ C; 4 ცხოვრება] ცხოვრებაც C; მოისხამს] მოისხავს C;
ყვავილსა] ყვავილებსა C; 6 სჯერდებოდა] ჯერდებოდა CD; ჰჯერდებოდა E; ინახავდა]
ინახამდა CDE; 9 მოიწადინა+რომ C; 12 სთქვა] ჰსთქვა CDE; 15 სწერია] ჰსწერია CDE; 20
ბოლოს] ბოლოდ CDE; 21 მხცოვანი] მცხოვანი E; 22 სჯობს] ჰსჯობს CDE; 24 აყალმაყალის]
ყალმაყალის C; ალიაქოთის] ალიანქოთის CD; 27 უცბად] უცბათ DE; 28 გარეთ] გარედ
CDE; 30 ამბავია] ანბავია C; 32 ირჩობა] იხჩობა CDE; 33 ვიღაცამ] ვიღაცამა CD, ვიღამაცა E;
34 ამის] ამისი CD; 35 გაფრინდა] გაწკრინდა C.
168. 2 ალიაქოთი] ალიანქოთი CD; დააყრუებდა] დააყრუვებდა C; 3 საცოდაობას]
საცოდავობას C; ნუღარ] ნუღარა CDE; 6 დაირჩობაო] დაიხრჩობაო C, დაიღრჩობაო DE;
სჩანს] ჰსჩანს CDE; 9 გასცა] გაჰსცა CDE; შეჰხედა] შეხედა C; 11 საუნჯე+იმას C; 14 სთქვა]
თქვა CD; 15 ირჩობა] იხჩობა CDE; 20 იმისი] იმის CDE; დარჩობის] დახჩობის CDE; 21 ვქნა]
იქნა CDE; დაირჩო] დაიხჩო CDE; 34 დამხსნელი] დამსხნელი E.
169. 7 გაჰზარდოს] გაზარდოს CDE; 11 სთქვა] თქვა CDE; ბძანებ] ბძანებთ CD; 17
დასტრიალებდა+ასულიერებდა C; 20 სცემდა] ჰსცემდა CE; ჰკანკალებდა] კანკალებდა
CDE; 21 ვიღაცას] ვიღასაც CE; 22 მიეცი] მიეც C; 23 მაგას] მაგრამ CD; 24 გულისათვის]
გულისთვის CD; 25 დაირჩე] დაიხჩე CDE; მივცემ] მივსცემ CDE; 27 მოსცვივდა]

მოჰსცვივდა CDE; ციმციმით] ციმციმათ CDE; 30 ჰკანკალებ] კანკალებ CDE; 34 აგერ] აგე
CDE.
170. 2 მოჰშორებია] მოშორებია CDE; 5 გადაიტანა] გადიტანა C; 6 ვყოფილიყავ]
ვყოფილვიყავ CDE; 7 ანაბარას] სინაბარას CD; გავუშვებდი] გაუშვებდიო CDE; რამეო]
რამე CDE; 9 იკლავდი] იკლამდი CDE; ირჩობოდა] იხჩობოდა CDE; 10 შეჰხვდებოდი]
შეხვდებოდი CD, შევხვდებოდით E; 14 შენს] შენ C, შენის E; გამაჩნია] გამაჩნივა C; 18 შენს]
შენ CDE; 19 მკვდარსავით] მკდარსავით D, კვდარსავით C; 21 დედიჯან] დედაჯან CDE; 24
შამასწროს] შემაჰსწროს CDE; დღეს] დღესა C; შენის] შენი CDE; 26 მორჩენილი]
მორჩომილი CDE; 28 ჰყოფილხარ] ყოფილხარ CDE; 31 არ არის] არ არი CDE; 32
ჭირნახულს] ჭირნახულსა CD; 33 მოჯექ] მოჯეგ CE.
171. 2 შვილი რომ] შვილი რო CDE; 3 შენს] შენ CDE; 4 საუკუნო] საუკუნოდ CDE;
მაგას] მაგასა CDE; 5 ჩემი] ჩემის CDE; 7 აღელვებულ] აღელებულ CDE; მივცემოდი]
მივჰსცემოდი CDE; 10 ის] ისა E; 11 სჯობია] ჰსჯობია CDE; ეხლა] ახლა CDE; 13 სჯობს]
ჰსჯობს CDE; 15 სთქვას] თქვას CDE; 18 ამისი] ამისა CE; 23 ჰშვრება] შვრება CDE; 26
იქმონენ] იქმოდნენ A; იმისთვის] იმისათვის E; 27 საქმეს სახელზედ] საქმესა სახელზედა
CDE; 32 ჰფიქრობდა] ფიქრობდა CDE; 33 მისცეს] მიჰსცეს C; 35 მისცა] მიჰსცა CDE.
172. 3 დასძლევს] დაჰსძლევს CDE; ქვეყნიერების] ქვეყნიერობის CDE; 4
ჰკითხულობს] კითხულობს CDE; 5 გონებას] გონებასა CE; საქმისათვის] საქმისათვის C; 6
ცუდის – C; 8 ფიქრადაც] ფიქრათაც CDE; 11 ვთქვი] ვჰსთქვი CDE; 15 საცოდაობას]
საცოდავობას CD; 20 ვარსკვლავები] ვარსკლავები CD; სჩანან] ჰსჩანან CE, ჰჩანან D; სწერს]
ჰსწერს CDE; 25 მიაჩნია] მიაჩნივა C; 26 გახსოვს] გახსომს C; 27 სჯობს] ჰსჯობს CDE;
ნაძრახსა] ნაზრახსა DE; 29 მახსოვს] მახსომს C; 32 ბაშვსავით] ბავშვსავით DE.
173. 1 მე – D; 4 არა] არ D; 7 ირჩობა] იხჩობა CDE; 8 გულხელდაკრებილი]
გულხელდაკრეფილი CE; 10 მისცემთ] მიჰსცემთ CDE; 13 გაჭირვებულის] გაჭირებულის
CDE; 17 იესომ] იესომა CD; მწყურვალი] მწყურვალე D; 25 ჰხედავ] მხედავ C, ხედავ DE; 34
სჯობია] ჰსჯობია CDE.
174. 1 მისი] იმისი CDE; 4 დაღონებულადა] დაღონებულათა CDE; სთქვა] ჰსთქვა
CDE; 5 ქუდადა] ქუდათა ACDE; 6 ქალამნადა] ქალამნათა CDE; 10 დღიდან] დღიდგან CDE;
11, 12 მოჰხვედრია] მოხვედრია CDE; 12 რასაკვირველია] რასაკვირელია E; 13 რადა] რათა
CDE; 15 ყოველთვის] ყოველთვისა C; 20 გაიწიოს] გაიწივოს CDE; 21 რაღადა] რაღათა CDE;
24 მგონია+თავის C; 26 წასახალისებლადაც] წასახალისებლათაც CDE; 30 მკითხავ]
მკითხამ CDE; იცოდეო] ვიცოდეო D.
175. 8 გამოუვა] ამოუვა CDE; 11 სდომებია] ჰსდომებია CDE; 16, 21 დიაღ] დიახ CDE;
30 მოებმის] მოემბის D, მოების A; 32 “მუშაკსა” [ამ სიტყვით წყდება ჟურნ. “საქართველოს
მოამბეში” (1863, № 1) დაბეჭდილი ტექსტი, რომელიც ჩვენ C ლიტერით გვაქვს
აღნიშნული – ე. შ.].
176. 2 გაგიგრძელე] გაგიგძელე BDE; 11 ქვეყანასთან+მე BDE; 16 გამკიცხავ]
გამკიცხამ BDE; 18 გაგვითავდა] აგვითავდა B; 19, 29 რომ] რო BDE; 30 მეორე] მეორეს BDE;
გავსულიყავით] გავსულვიყავით BDE.
177. 2 ვაპირებთ] ვაპირობთ BDE; 6 ძლიერ] მეტად BDE; 15 კარგა] კარგი D; 18
მისცეს] მიჰსცეს BDE; 25 თუ ] – BDE; წავსულიყავ] წავსულვიყავ BDE; 28 ვთხოვე]
ვჰსთხოვე BDE.

178. 1 ძნელი] ძნელ BD; 3 ჩვენი] ჩვენის DE; ბოლოში] ბოლოებში BDE; 8 რომ] რო
BDE; 11 ნაღველში] ნაღველშია BDE; 13 რაღაცას] რაღასაც B; 14 რომ] რო BDE; 19
მოჰშორებია] მოშორებია BDE; 24 რომ] რო BD.
179. 1 რომ] რო BD; 2 ჩაითვლებოდა] დაისახებოდა BD; 3 სთქვას] თქვას BD; 4
მინახავდა] მინახამდა BDE; 8 ძირობაზედ] პირობაზედ DE; არა სჯობდა] არ ჰსჯობდა BE,
არა ჰსჯობდა D; 9 რომ] რო BDE; ყარაბაღულ] ყარაბახულ D; 10 ყველაფერით] ყველაფრით
DE; 11 სჭირდა] ჰსჭირდა BDE, 12 არ] არა D; 13 ამისთანაებში] იმისთანაებში DE; 14 ვისმე]
ვისიმე DE; 16 გასდებდა] გაზდებდა BDE; 18 თავის ნათესავსაც] დასა და ძმას B, არავის D;
19 დაინახავდა] დაინახამდა BDE; 23 დავუმიწებდი] დაუმიწებდი DE; 24 მხარბეჭს]
მხარბეჭსა BDE; 26 ყველაფერში] ყოველფერში BDE; 30 რაღას] რაღასა D; 32 მემღვრეოდა]
მემღვრევოდა BDE.
180. 2 შევეპუე] შევეპოვე BD; 7 ჩემს] ჩემ BDE; 10 დაქვრივებულს] დაქვრიებულს B;
პეპიას] პეპიასა D; 11 სთხოვა] ჰსთხოვა BDE; თითქოს] თითქო BDE; 16 ლერწამს]
ლელწამს BD; 19 მოვკარი] მოვჰკარი DE; 23 მისცემოდა] მიჰსცემოდა BDE; 24 ოცდაერთის]
ოცდაერთი DE; 25 – 26 ჩემ... ვიყავ – BD; 25 ჩემ] ჩემს E; 26 თვალად-ტანადაც]
თვალად-ტანად B, თვალად-ტანად არც D; არაფერი+მე BD; 29 ამომივიდა] ამოვიდა E; 31
ისე – BDE; პირქუშო] პირმქუშო BDE; 33 მოვდიოდი] მოვიდოდი E; ორღობეში]
ორღობებში D; რომ] რო DE.
181. 2 ეს ამოდენა] ის BDE; 3 ვაჟიკაცი] ვაჟკაცი BD; 4 მოვიკრიბე] მოვიკრიფე BDE; 6
შველი] მშველი ADE; 7 აღარ] არ BDE; 8 ფეხაკრეფით] ფეხაკრებით B; 9 მივაძახე] მივძახე
BD; 11 მიგარბენინებს] მიგარბეინებს B; მიგარბევინებს A; 19 შევუშინდი] შეუშინდი BD;
23 ღმერთმან] ღმერთმა D; 26 წმინდაა+რომ D; 28 ფეხთქვეშ] ფეხთქვეშა BDE; 29
სანაცვლოდ] სანაცლოდ DE; 32 ვთქვი] ვსთქვი BDE; 33 აღარ სჩანდა] აღარა ჩანდა DE;
სჩანდა] ჩანდა E; 34 ტბა-თვალში] ტბა-თვალშია BDE; ბედმან] ბედმა D.
182. 4 რომ] რო BDE; 8 დახსნა] დასხნა D; 10 უგუნურ] უგუნური BDE; ტრედივითა]
მტრედივითა E; 11 ჩემი] ჩემის BDE; 13 რომ] რამ B; რამ – DE; 14 მოვეშვი] მოვეშვევი BD; 18
ჩემის] ჩემ BDE; დამღუპავ] დამღუპამ BDE; 20 რამე] რამ DE; 21 გამიფრთხეს] გამიფთხეს
BDE; 25 ველი] გელი B; 28 შენის] შენი E; 31 რომ] რო BDE; 34 ჩემი] ჩემის BDE.
183. 1 გამწკრივებული] გამწკვრივებული BD; 3 დამიღამა+მე ის BD; 4 მითხრა+იმან
BD; 7, 19 რომ] რო BDE; 14 სთქვა] თქვა BDE; 22 სცოდნია] ჰსცოდნია BDE; უბედურობის]
უბედურების BDE; 23 ვეღარსად] ვეღარა B; წავიდა] წარვიდა BD; 24 წავიდა] წარვიდა BD;
25 მხედავთ] მხედამთ BDE.
184. 3 მიეწვია] მიეწვივა BD; 6 რომ] რო BDE; 7 დაშოშმანდა] დაშოშმინდა B; 15
რადა] რათა E; ავი] ვაი AE; 24 აჰფეთქდი] აფეთქდი B; 27 გამოუარე] გამაუარე B; 31
ჩაღრმავებულ] ჩაღრმავებულს BDE; 32 შემომცქეროდა] შემომცქერდა BD.
185. 3 ეგ] ეს BD; 4 შესცვლია] შეჰსცვლია BE, ჰსცვლია D; 8 რომ] რო [ორივე
შემთხვევაში – ე. შ.] DE; 18 მისცეს] მიჰსცეს DE; 20 მოვეხვიე] მოვეხვივე D; 22 რომ] რო BDE;
გარეთ] გარედ BDE; 23 გასცემ] გაჰსცემ BD; 26 ამ – B; [აქ ადრე ყოფილა “ჩემს” შემდეგ
გადაუხაზავს ავტორს], 28 რომ] რო D; სჯობდა] ჰსჯობდა BDE; 31 ორივე] ორივ BDE; 32
ვადევნოთ] ვადევნოთ BDE; ვთქვი] ვჰსთქვი BDE; 33 სწვიმდეს] წვიმდეს BDE.
186. 5 მოახლოვებული] მოახლოებული B; 6 რომ] რო BD; 8 ბნელ] ბნელს DE; 11
შემოქცეული] შამოქცეული DE; 16 იმის] იმისი BDE; 21 ჩამოგარჩობ] ჩამოგახჩობ BDE; 25

დედაკაცია] დედაკაცი დედაკაცია BD; 26 იმისი] იმის B; 31 გააგრძელა] გააგძელა BDE; 32
ვსთქვი] ვჰსთქვი BDE; 33 დამინებებიაო] დამინებებია BD; 34 გაირჯებაო] გაირჯები BD,
გაირჯებიო E.
187. 1 შესძლო] შეჰსძლო BDE; 3 რომ] რო BDE; 9 გაბრიელსა] გაბრიელს BDE; 13
დიაღ] დიახ BDE; 16 არი] არის BD; 17 ჰლოცულობდა] ლოცულობდა BDE; ფეხაკრებით]
ფეხაკრეფით E; 18 აქეთ] აქედ ABDE; ავეტუზე] ავეფარე D; 22 მართლისა] მართლისაო D;
26 გაემართა] გაიმართა BDE; მივაძახე] მივძახე BD; 30 მოსალაპარაკებელი]
მოსალაპარაკები BD; 31 მაქვს+რამე D; 33 შენი] შენის BDE.
188. 1 თაობაზედა] თაობაზედ BD; 4 სძინავს] ჰსძინავს BDE; 7 რომ+მე შენთან BD; 9
შენის] შენი DE; 16 დამიწდეს] გამიწდეს BD; დამიწყდეს E; მოვუჭერ+მე BDE; 19
ჩასძვრენოდეს] ჩაჰსძვრენოდეს DE; 21 ჰხედავ] ხედავ DE; პირდაპირ] პირდაპირაც B;
დიაღ] დიახ BDE; 23 საცოდაობაში] საცოდავობაში B; 30 საცოდაობამ] საცოდავობამ B; 32
ჰხედავს] ხედავს B, ხედავს, რომ DE; 33 იმისათვის] იმისთვის D.
189. 1 გაბრიელი] გაბრიელ BD, გაბრიელა E; 6 ჰნახავ] ნახავ BDE; 13 ჰბღავოდა]
ბღავოდა DE; 17 – 18 შვილს ვკარგავ, შვილს] შვილსა ვკარგავ, შვილო DE; 18 ვიქნები]
იქნები BD; 27 ჰხედავ] ხედავ BDE; 29 მე] მეც D; 32 ამისთანა] ამდენი BD; 33 გაჩენილ]
გაჩენილს BD; 34 შენს] შენსა BDE.
190. 1 სევდამ] სევდამა D; 5 რომ ვნახე] რო ვნახე BDE; 7 რომ] რო BDE; 8 სწვიმს] BDE;
11 შენს] შენ BDE; 12 რომ] რო BDE; 19 ავულოკავ] ავულოკამ BDE; 21 საცოდაობით]
საცოდავობით BD; 27 გაუფრთხილდე] გაუფთხილდე B; 29 დაგსუნთქავს] დაგსუნთქამს
BDE; 33 და – B; 35 არაფერს] არას ფერს BD.
191. 1 რიღაცის] რიღასიც BDE; 4 ცოლქმრობის] ცოლ-ქრმობის D; 7 შემარჩინა]
შემარჩუნა BDE; 11 სიხარულმა+ისე DE; 12 რომ] რო BDE; 15 სთქვი] თქვი BDE; 15, 19, 27
ცოლ-ქმრობა] ცოლ-ქრმობა D; 21 რომ] როს; 23 ცოლ-ქმრობის] ცოლ-ქრმობის D; რომ] რო
BDE; 24 შევატყვე] შევატყე DE; 28 არა] არ D; 32 ჰშიშობ] შიშობ DE; 33 პირნათლადა]
პირნათლად DE.
192. 10 წამოველ] წაველ E; 11 რომ] რო BD; 12 მბრწყინავი] ბრწყინავი DE;
შეჰნატრიან] შენატრიან BDE; 16 ვყოფილიყავ] ვყოფილვიყავ BDE; 17 რომ] რო BDE;
მოვმკვდარიყავ] მომკვდარვიყავ BDE; 23 გამაფრთხობინებს] გამაფრთხობინებს BE; 29
მისცემია] მიჰსცემია BDE; 33 გაფრთხობა] გაფთხობა BDE; სცოდნია] ჰსცოდნია BDE.
193. 2 რაჟრაჟ] რიჟრაჟს BD; 3 ლურჯ] ლურჯს BDE; 5, 13 რომ] რო BDE; ძმა რომ] ძმა
რო DE; 14 გაფრთხობა] გაფთხობა BD; 19 რომ] რო DE; 19 – 20 რომ . . . იქით] დავინახე A; 21
მოსჯდომოდა] მოჰჯდომოდა DE; 23 ამშვენებდა] აშვენებდა BDE; 27 ეგ] ე BD; 28 ნეტავი]
ნეტა BD; 31 მოიკატუნე] მაიკატუნე BD; მომიტანა] მამიტანა BDE; 32 ადამიანო, რას]
ადამიანო DE; 33 რომ] რო BDE.
194. 1 მომიკვდეს] მამიკვდეს BDE; 4, 10 რომ] რო BDE; 6 ცხადივ ამბობ] ცხადივ
ანბობ E; რაებს] რეებს BDE; 7 რეგვენს] რეგვენ D; 10 სთქვა] ჰსთქვა E, თქვა D; 11 სარეცხს
სრესა] სრესა სარეცხსა BD; სარეცხსა – E, რომ – BD; 17 სთქვა] თქვა BD, ჰსთქვა E; 18 რომ]
რო BDE; 21 დამეხსენ] დამესხენ E; 27 სთხოვდები] თხოვდები BD; 34 რომ] რო BDE.
195. 1 გატყობ] გეტყობა E; 3 ალმური] ალიმული BDE; 4 პასუხად] პასუხადა BD; 6
უნდა] უნდაო BDE; 7 შეირთავ] შეირთამ BDE; 9 შემოჰხედა] შემოხედა BDE; 15 მისწვდა]
მიჰსწვდა B; 19 დამეხსენ] დემეხსენ D, დემესხენ E; 20 სთქვი] თქვი BDE; 23 დამეხსნები]

დამესხნები E; 26 ჰთაკილობ] თაკილობ BDE; 30 იმისკენ] იმისაკენ DE; 34 შეგაბეროთ]
შეგაბეროსთ BDE; შენს] შენ BD.
196. 2 ისე] ის E; 4 თუნდა] თუნდ DE; 6 შემასწრებს] შემაჰსწრობს BDE; 14 თქვენს]
თქვენ DE; 19 ხანდისხან] ხანდიხან D; 24 ვთქვი] ვჰსთქვი BDE; 25 მეთქი – BD; 28
რამოდენიც] რამოდენაც DE; 29 გავიდა] გადიოდა B; 30 ველოდით] ველოდდით DE; 31
დაიწყებს] დაიწყობს BDE; 33 ვცდილიყავ] ვცდილვიყავ როგორმე BDE; 35 მიმტყუნა]
მიმტუვნა BDE.
197. 5 მომიმწყვდია] მომიწყვდია DE; 7 ვიყავ] ვიყავი BDE; 9 შერმადინ] შარმადინ B;
დაცინვით] დაცინებით BDE; 14 ეგ] ეს BD; 15 გავუჩენივარ] გაუჩენივარ E; ღმერთს]
ღმერთსა BDE; 27 გამეხარდა] გამიხარდა D; 32 მგლოვიარედ] მგლოვიარეთ E.
198. 1 ჰყოფილხარ] ყოფილხარ BDE; 2 რადა] რათა E; 3 რომ] რო DE; 6 მზითევი]
მზითები BD; 8 მზითევს] მზითებს BD; 10 იხსნებოდა] ისხნებოდა BE; 11 მზითევსაც]
მზითებს B, მზითებსაც D; 13 სთქვი] ჰსთქვი BDE; 14 ვთქვი] ვჰსთქვი BDE; 20 შენთანა]
შენთან B; 21 დამხსენ] დამსხენ BE; 30 აღარ] აღარა BDE; ჰხუმრობ] ხუმრობ BDE; 32 რომ]
რო BDE.
199. 2 დაცინვით] დაცინებით BDE; 13 ცოლ-ქმრობის] ცოლ-ქრმობის DE; 27
დათიკოსაკენ] დათიკოსკენ D; 28 გამოცვივდნენ] გამოცვივდა BD; 31 მივცემოდი] მივეცი
B; ამით მე – B; 33 დამჭერები] დამჭერლები BD; წავუვიდე] წაუვიდე D.
200. 2 უნამუსობას] უნამუსობაზედ BDE; 6, 17 რომ] რო BDE; 10 საწყალ] საწყალის
DE; 15 დიანბეგი] დიამბეგი BDE; რომ] რო E; 16 აკეთებდი] აკეთებდით BDE; 18
ჰლაპარაკობდით] ლაპარაკობდით BDE; 19 მერე] მერმე BDE; 23 ვუამბე] უამბე DE; 27
ერთიანად] ერთიანათ E; 29 დიანბეგს] დიამბეგს B; 30 დიანბეგმა] დიამბეგმა B; 32
საძაგელ] საძაგელს DE.
201. 3 ადამიანის] ადამიანი BD; 5 მწვავეა] მწვავია DE; 7 მკლავდა და მკლავდა]
მკლამდა და მკლამდა BDE; 13 ვიქცეოდი] ვიქცევოდი BDE; დამქროლავდა]
დამქროლამდა BDE; 16 რომ] რო BDE; 17 რომ – B; რომ] რო DE; გავფუჭებულიყავ]
გავფუჭებულვიყავ BDE; 25 უწმინდურ] უწმინდურს BDE; ოთახში] ოთახშია BDE; 26
მოსთვლის] მოჰსთვლის BDE; 28, 30 რომ] რო BDE; 30 უბრალობა] უბრალოება E.
202. 4 სამოთხეა] სამოთხე არის B; 8 წარღვნი] წარღვნამ B; 12 ველოდი] ველოდდი
DE; 15 შემხსნეს] შემსხნეს BDE; 19 ხუთმეტიოდ] თხუთმეტიოდ D; 21 ბოლოს – B; 23
გრძელთეთრწვერა] გძელთეთრწვერა] DE.
203. 2 ეხლა] ახლა E; 3 დახსნისა] დასხნისა DE; 7 ვთქვათ] ვჰსთქვათ BDE; 8
რაღად+რაღად B; 13 სტირი] ჰსტირი BDE; 14 ჰღვრი] ღვრი BDE; 19 დამრჩენია-რა]
დამრჩომია-რა BDE; 25 მობობღავდნენ] მობობღამდნენ BDE; 26 რომ]] რო DE.
204. 1 ხვალ] ხვალაო BDE; 2 გავცილდებითო] გადავცილდებითო D; 3 რომ] რო BD;
8 არის] არი [ორივე შემთხვევაში] BD; 9 გაქვს] გვაქვს BD; 11 სხვაგან] სხვა B; 19
დასცალებია] დაჰსცალებია, BDE; 20 დასჭყივლეს] დაჰსჭყივლეს BDE; 23 ასტეხეს] ატეხეს
BDE; ალიაქოთში] ალიანქოთში BD; 24 დავეშვით] დევეშვით DE; 27 შესძლებია]
შეჰსძლებია BDE; 28 რომ] რო BDE; 30 გვითხარი] გვითხარ B; 31 დაგვალოცვინე]
დაგვალოცინე BD.
205. ბნელაში+სრულებით E; მიგვემალა+სრულიად BD; 3 შესძლო] შეჰსძლო BDE; 4
ჰთაკილობდა] თაკილობდა BDE; მომინდა] მამინდა DE; 5 ჩავედით] ჩავედი BD; 7

რიჟრაჟზედ] ირაჟრაჟზედ E; 8 კარგად] კარგათ D; მზე . . . გამომეღვიძა – A; 9 არ] არა B; 11
წავსულიყავი] წავსულვიყავი BDE; 12 არას] არრას D; 15 იმედმა] იმედი BD; ნუგეში – BD;
არსაიდამ+არ BDE; 22 აღარა] აღარ BD; ვარ – B; ქვეყნისათვის] ქვეყნისთვის BD; 23
გულისთვის] გულისათვის B; 24 გულისთვის] გულისათვის BDE; 28 რომ] რო BDE; 30
ჩემზედ] ჩემზე D.
206. 2 მოიცვლი] მაიცვლი DE; 4 აქეთ-იქით] აქედ-იქით ABE; ზვერა] მზერა DE; 5
მოჰხუოდა] მოხუოდა BDE; აქეთ] აქედ ABDE; 8 უშიშრად] უშიშარად BD; მივუხტი]
მიუხტი DE; 9 რომ] რო BDE; შევატყე++რო BDE; 16 შევუტივე] შეუტივე DE; 18 მოგიკვდეს]
მომიკვდეს A; 19 რომ ჰნახა] რო ნახა BDE; 29 გაიძრე] გაიძერ DE; 33 ბევრს] ბევრ B;
ჰლაპარაკობ] ლაპარაკობ BDE.
207. 11 ერთი] ერთის BDE; 13 გამოვქუსლე] გამოვჰქუსლე BDE; 18 ორი] ორის B; 19
გამოვუძეღ] გამოვუძეხ BDE; 20 მესამე] მესამეს B; 21 სჭამდა] ჰსჭამდა BDE; 22 სვამდა]
ჰსვამდა BDE; 24 ძლივძლივობით] ძლივძლიობით BDE; 30 გადაიხარა] გადახრილი იყო
BD; ჰფეთქავდა] ფეთქამდა BDE; 31 დავუჯექ] დავუჯეგ BDE; უშველებელს]
უშველებელის BDE; 32 წვერზედა] წვერზედ BDE; 33 ჰღუოდა] ღუოდა BDE; 35 ბავშვი]
ბაშვი BD.
208. 1 გარშემო] გარეშემო D; ჩვენ გარდა] ჩვენს გარდა E; 5 რომ] რო BDE; 7 ჰნახო]
ნახო BDE; 26 თავის] თავისი DE; 30 წაწყმდეს] წაწყმნდეს BDE; 31 სამყოფელო] სამყოფელი
BDE; 34 კიდევ] კიდე E.
209. 5 ამ – B; 8 ნაქენჯნი] ნაქეჯნი E; 15 ხმლითა] ხლმითა DE; 18 კელაპტარი]
კელამპტარი D; 20 გულჩათუთქული] გულჩათუთქვილი D; მოვაჯექ] მოვაჯეგ DE; 24 ქნა]
ქმნა DE; 25 დამიდინჯდა] დამიდინჯა E.
210. 5 ორს წუთს] ორი წუთით BD; 8 მოსაფიქრებლად] მოსაფიქრებელად BD;
რამდენადაც] რამდენათაც B; 9 ჩემს] ჩემ DE; 15 დავიხსნა] დავისხნა E; 24 ბრაზმორეული]
ბრაზმოსული E; 30 ჩემ] ჩემს BDE; 31 მომელოდეს] მომელოდდეს DE; 32 დეე] დაე BDE
[ორჯერ]; 34 ჰხედავს] ხედავს BDE.
211. 1 დავუთმე] დაუთმე E; 5 ჩემ] ჩემს BDE; 8 გადვუშალე] გადუშალე BDE; 11
წინათვე] წინადვე BDE; 15 ჩამოველ] ჩამოვედი BDE; 17 მოსასვლელი] მოსავლელი DE;
დავუჯერე] დაუჯერე; 18 გამოვწიე] გამოვწივე BDE; 24 ჭამა დავიწყე] ჭამას მოვყევ BDE; 25
რომ] რო BDE; 26 ერთიც] ერთი DE; 34 რომ] რო BDE.
212. 4 მომაძახა] მომძახა DE; მკერდზე] მკერდზედ BDE; 7 მოშორდა] მოჰშორდა E; 9
მკითხავ] მკითხამ BD; სტიროდა] ტიროდა BDE; 13 აღარ] აღარა BDE; 17 გამოვვარდი]
გამოვარდი E; 18 გარეთ] გარედ BDE; 19 გამოვწიე] გამოვჰსწიე BDE; 20 თაობაზე]
თაობაზედ BDE; სრულიად] სრულად BDE; 28 შევყროდით] შევხვედროდით DE; 31
გავძარცვე] გავცარცვე E; 34 გაფრთხილებულიყო] გაფთხილებულიყო BDE.
213. 2 ძარცვა] ცარცვა E; 3 მოჰხდა] მოხდა BDE; 5 ერეოდათ] აერევოდათ BD,
ერევოდათ E; 6, 8 გაძარცვა] გაცარცვა E; 7 შემიკრავდნენ] შემიკრამდნენ B; იმავე] იმავ B; 8
სამი] სამის BDE; 9 დაებნეოდათ] დაებნევოდათ B; მიჰხვდნენ] მიხვდნენ BDE; 11 რომ] რო
BDE; წმიდა] წმინდა D; ჯვარს] ჯვარი DE; 12 დამიჭერდა+და DE; 14 ჰნახეთ] ნახეთ BDE; 17
დღეც] დღე D; 18 შევხვდით] შევხდით D; 21 ვიჯექ] ვიჯეგ D; 23 რომ] რო BDE; 25
მოკაზმული] მოკმაზული BDE; სჩანს] ჰსჩანს BDE; 26 რომ] რო BD; 31 იმან] მან D.

214. 2 თავზედ] თავზე DE; 4 დავეცი] დავეც BDE; 7 მოასწრო] მაასწრო BDE; ხმლის]
ხლმის BDE; 9 დავეცით] დავეცენით BD; 12 ძლივღა] ძლივსღა B; ჰფეთქავდა] ფეთქამდა
BDE; 16 ქვეშსაგებში] ქვეშაგებში DE; 17 შერმადინობა] შარმადინობა B; 18 იყავ] იყავი B; 23
არის] არი BD; 26 ჰყოფილხარ] ყოფილხარ BDE; 29, 31 რომ] რო BDE; 29 გითხარი]
გითხარით DE; 31 დაგვიხსენი] დაგვისხენ E.
215. 1 ჰხედავ] ხედავ BDE; დღისათვისა] დღისთვისა D; 6 ვნანობ] ვინანი BDE; 8
დასცალდა] დაჰსცალდა BDE; 12 მისი] იმისი DE; შევჯექ] შევჯეგ BDE; 13 იმისი] იმის E; 17
ვძარცვავდი] გავძარცვავდი (გავცარცვავდი E). ხოლმე DE; 20 შევეჩვიე] შევეჩვივე DE; 22
ვიშოვნი] ვიშოვნიდი E; 26 გამოვწიე] გამოვწივე BDE.
216. 2 მუშაობისათვის+კი B; 3 ქვეშსაგებად] ქვეშაგებად BDE; 7 აქეთ] აქედ ABDE; 9
აქეთ] აქედ ABD; წამოვედი] წამოვედ DE; 11 თუმანიც სართი] თუმანი სართიც BD;
ვირჩინე] ვირჩუნე BD; 14 ჰხედავთ] ხედავთ BDE; 15 მოვაღწიე] მოვახწიე BDE; 16
მოსწყდება] მოჰსწყდება B; 18 აქეთ] აქედ ABDE; 20 მიჰხვდება] მიხვდება BDE; 26
გულუტკივრად] გულუტკივარად BDE; 27 ვეთხოვები] ვესალმები DE; ქვეყანას] ქვეყანასა
DE; 28 მემადლება-რა] მემადლებოდა რა E; 30 ნაამბობი] ნაანბობი D; 32 ჩემი] ჩემის BDE;
ნათლიმამისკენ] ნათლიმამისაკენ D.
217. 5 დაუნიშნავთ] დაუნიშნავთო DE; 6 სწვევია] ჰსწვევიაო BDE; 7 მოჰხდა] მოხდა
BDE; 9 წავედი] გადავედი D; 12 დასტუქსა] დაჰსტუქსა BDE; 13 დიაკვანიც] დიაკვანი BDE;
14 გამოიყოლია] გამოიყოლა BDE; 17 ბეწვზედა] ბეწვზედაღა BD, ბეწვზედღა E; 19
ცეცხლსავით+ისევ სიცოცხლით BD; 22 ის] ისა BDE; რასაც+ის D; ჰხედავდა] ხედავდა BDE;
23 ხილვასა] ხილვასაო DE; 24 ჰხედავსო] ხედავსო DE; 27 მე გამიკვირდა] ჯერ დაუწერია
“ჩვენ გაგვიკვირდა”, შემდეგ “ჩვენ” გადაუსწორებია “მე”დ, ხოლო “გაგვიკვირდა”
შეუსწორებელი დარჩენია B; ვთქვი] ვჰსთქვი BDE; 30 წმიდა] წმინდა DE.
218. 9 შენ] შენს BD; 14 მადლსა] მადლს B; 22 სახეზედ] სახეზედა BDE;
ჩაუვარდა+და B; თითონ] თვითონ BDE; 23 იყო] იყოვო BDE; საცოდაობის] საცოდავობის
BDE; გასცა] გაჰსცა BDE; 24 ზიარებისთვის] ზიარებისათვის DE; 26 გლახამ] გლახამა BD;
29 გამიძარცვავს] გამიცარცვავს B.
219. 1 ჰლაპარაკობდა] ლაპარაკობდა BDE; 3 – 4 ხორცი . . . დანთხეული – AE; 4
წმიდა] წმინდა BD; 5 სჭამე] ჰსჭამე B; სთქვა] ჰსთქვა BDE; 7 ჯვარცმულ] ჯვარცმულსა BDE;
წარმოსთქვა] წარმოჰსთქვა DE; 9 წმიდა] წმინდა DE; 11 წარმოსთქვა] წარმოჰსთქვა BDE; 13
მოსავი] მესავი BDE; 17 მხსნელსა] მსხნელსა D; 19 წმიდა] წმინდა BDE; 22 მისივე] მისვე
DE; 28 ხანდისხან] ხანდიხან D; შესწყვიტა] შეჰსწყვიტა BDE; 29 დასწვდა] დაჰსწვდა BDE;
31 დასცალდა] დაჰსცალდა BDE; დაჰსცალდა+თუმცა კაცის მკვლელი იყო, მაგრამ ყველამ
იქ მდგომმა, ერთხმადა შენდობა და საუკუნოდ განსვენება ვუთხარით B.

ამბავად გაგონილნი (გვ. 220 – 222)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ასლი U, № 155 (ძველი № S 5263), გვ. 1 – 4 (C).
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: გაზ. ”ივერია”, 1877, № 5, გვ. 13 – 14 (B); თხზულებანი, 1892, ტ. III, გვ. 193 –
199 (A).
ს ა თ ა უ რ ი: ამბავათ გაგონილნი B.

თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს AB.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: არა აქვს B.
ზემოაღნიშნული ხელნაწერი (C), სხვა ხელნაწერი კრებულების მსგავსად, როგორც
მკვლევარ ლევან ჭრელაშვილს აქვს დადგენილი33, ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა სრული
კრებულების გამოცემისათვის ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 80-იან წლების ბოლოს,
ილიასთან შეთანხმებით და წ. კ. გამავრცელებელი საზოგადოების დავალებით, შიო
მღვიმელის ხელით უნდა იყოს გადაწერილი 1877 წ. გაზ. “ივერიიდან”. ბოლოში კიდეც აქვს
მინაწერი: გ. “ივერია” 1877 წ.” (პ. ინგოროყვას ეს ხელნაწერი შეცდომით ავტოგრაფად
მიაჩნია).
B-ს აქვს შენიშვნა სქოლიოში: “გთხოვთ, ვისაც ამგვარი ამბები გაგონილი ჰქონდეთ,
რედაქციას აცნობოს”.
ნაწარმოები დავათარიღეთ მისი პირველი პუბლიკაციის მიხედვით.
მ. გედევანიშვილის გამოცემაში (ი. ჭავჭავაძის თხზულებანი, 1914 წ. ტ. I), პ.
ინგოროყვა – ალ. აბაშელის გამოცემებში (ი. ჭავჭავაძე, ნაწერების სრული კრებული 1926
წ., ტ. III, 1937 წ., ტ. I) და პ. ინგოროყვას გამოცემაში (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული
კრებული, 1950 წ., ტ. II). ეს ნაწარმოები 1887 წლით არის დათარიღებული. პ. ინგოროყვას
ცნობით, თარიღი ქართველთა ამხანაგობის 1892 წ. გამოცემიდან არის აღებული.
ეს ცნობა არ დადასტურდა. 1892 წ. გამოცემის III ტომში, სადაც არის დაბეჭდილი
“ამბავად გაგონილნი”, ტექსტს თარიღი არ უზის და საერთოდ ტომს არა აქვს დართული ე.
წ. ქრონოლოგიური ნუსხა (აქ არის ჩვეულებრივი სარჩევი ნაწარმოებთა გვერდების
მითითებით).
A წყაროში ნაწილების გამყოფი ციფრების ნაცვლად ხაზებია.
220. 9 ბრძანა] ბძანა B; 10 თან] ზედ BC; 11 კია] კიაო BC; არავის] არვის B; 12 უბრძანა]
უბძანა BC; 14 უბრძანა] უბძანა BC; ვახშმად] ვახშმათ B; 22 დაჰხვდა] დახვდა BC; 24
უბრძანა] უბძანა BC.
221. 6 აი] ამ BC; 8 ჩემმა+ბედნიერმა BC; 13 მეფე] მეფეს B; ერეკლე] ერეკლეს B;
ჰხლებოდა] ხლებოდა B; 15 მამინაცვალო] მამინაცვალოო B; 18 ებრძანებინა] ებძანებინა
BC; 22 პატრონი+ხარ BC; 23 საგლახაოდ] საგლახაოთ B; 27 გიორგი XIII-ს] გიორგის XIII B;
29 ებძანებინა] ებძანა B.
222. 8 სწვევია] ჰსწვევია BC; 14 შესხდნენ] შესხდა BC.

სარჩობელაზედ (გვ. 223 – 239)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 151, გვ. 1 – 15 (B).
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: ჟურნ. ”ივერია”, 1879, № 2, გვ. 39 – 56 (C); თხზულებანი, 1892, ტ. III, გვ. 41 – 68
(A).
ს ა თ ა უ რ ი: სახრჩობელაზედ B, სახჩობელაზედ C.
33

ლ. ჭ რ ე ლ ა შ ვ ი ლ ი, ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა ატრიბუციისა და გამოცემის ისტორიის
საკითხები, ”მაცნე”, ენისა და ლიტერატურის სერია, 1981, № 3, გვ. 45 – 56.

თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს ABC.
ნაწარმოები დავათარიღეთ მისი პირველი პუბლიკაციის მიხედვით.
მოთხრობის “სარჩობელაზედ” ერთგვარი პარალელი შეიმჩნევა დაუმთავრებელ
მოთხრობაში “მარგალიტი ლექში” 34, მაგრამ ის ამ მოთხრობის ვარიანტად ვერ ჩაითვლება;
ილიას ჯერ დაუწყია მოთხრობა “დიამბეგობა”, მაგრამ არ დაუსრულებია. მისგან
გადამუშავებული ტექსტისათვის დაურქმევია “მარგალიტი ლექში”. მაგრამ არც ეს
მოთხრობა დაუსრულებია. გაცილებით გვიან კი ამ უკანასკნელის შესავალში
წარმოდგენილი სურათი (ქარავანის მოგზაურობის აღწერა) მცირეოდენი ცვლილებით
შეუტანია მოთხრობის “სარჩობელაზედ” I თავში.
223. 6 სწვავდა] ჰსწვავდა BC; 7 ასდიოდა] აზდიოდა C; 17 აქეთ] აქედ ABC; 18
თვალებდახუჭულნი] თვალებდახუჭვილნი A; 19 მოუსვენარ] უსიამოვნო BC.
224. 1 სცოხნიდა] ჰსცოხნიდა BC; 5 დასძრას] დაჰსძრას BC; 12 ჩერქეზულქუდიანი]
ჩერქეზული ქუდიანი C; 25 დადგებოდა] დაადგებოდა BC; ქურდბაცაცობის]
ქურდბაცაციობის AC; შესძლებდა] შეჰსძლებდა C; 27 გამარჯვება] გამარჯობა B; 28 მისცეს]
მიჰსცეს BC.
225. 10 გაწყვეტილს] გაწყვეტილ B; 18 პოვოსკიდამ] პოვოზკიდამ B; თითონ]
თვითონ B; 25 თუმნადა] თუმნათა BC.
226. 4 იქნებით] იქმნებით B; 11 გამოსთქვა] გამოჰსთქვა BC; 13 მისცა] მიჰსცა BC;
დალოცვილს] დალოცვილ B; 22 ორივე] ორნივე AC; 23 ქარვანი] ქარავანი B; 28 შესწო]
შეჰსწო BC; 30 სჭამეს] ჭამეს BC; 32 გვერდით] გვერდთ AC.
227. 4 ჰნახა] ნახა BC; 12 სთქვა] ჰსთქვა BC; 17 გამოვდეგ] გამოვდექ B; 20 ურმით]
ურმითა BC; 24 არ არი] არ არს A, არ არის C; სჩივის] ჩივის BC; 27 დამაჭრეს] დამჭრეს C; 30
არა] არ B; 31 სირცხვილადაც] სირცხვილათაც C; 32 სიცილადაც] სიცილათაც C; 34
სცხვენოდა] ჰსცხვენოდა BC.
228. 6 აქეთ] აქედ AC; 9 ხარ-კამეჩს] ხარ-კამბეჩს BC; ჰხმარობდა] ხმარობდა BC; 10
რუმბზედ] რუმბზე BC; 14 მოსწონდა] მოჰსწონდა BC; 15 ბებრუცანა] ბებრუცუნა B; 19
სთქვეს] ჰსთქვეს BC; 23 სთქვა] ჰსთქვა BC; 24 მოედანზედ] მოედანზე BC; შევიტყობ]
შავიტყობ BC; 26 ჟრიამული] ჟღრიამული AC; 34 ფხიზელს – BC; ხარ-კამეჩის]
ხარ-კამბეჩის BC.
229. 4, 6, 17 სთქვა] ჰსთქვა BC; 1, 6 მახათაზედ] მახატაზედ BC; 2 ჩამოარჩობენო]
ჩამოახრჩობენო+კაცის მკვლელობაში მოუსწრიათო, (მოუსწვრიათო C) BC; 4
სიცოცხლეში] სიცოცხლეშიო C; 5 ვნახოო] ვნახოვო B; 8 სარჩობელა] სახჩობელა C; 9 ახლო]
ახლოს B; 10 ჰნახა] ნახა C; 12 ვთქვათ] ვჰსთქვათ BC; 13 გასწყრომიათო] გაჰსწყრომიათო
BC; 15 თვალთმაქცობა] თვალთმაქციობა C; 17 უფრო – A; 18 იქნება] იქმნება B; ჩამორჩობა]
ჩამოხჩობა BC; 22 თვალთმაქცობაზედ] თვალთმაქციობაზედ BC; 23 არჩობენო] ახჩობენო
BC; 26 წამოვსულიყავ] წამოვსულვიყავ B, წამოსულვიყავ C; 27 დარჩობის] დახჩობის BC;
31 თვალთმაქცობა] თვალთმაქციობა BC; 31 იქნება] იქმნება B.
230. 1 ნახა] ჰნახა A; 6 ჰნახოს] ნახოს C; 7 ჩამოუარეს და – B; 9, 21, 30 სთქვა] ჰსთქვა
BC; 11, 12 რომ] რო C; 21, 24; იქნება] იქმნება B; 24 არჩობენ] ახჩობენ C; 25 მომატყუებთ]
მამატყუებთ C; 31 სუყველანი] სულყველანი B.
34

იხ. აქვე, დაუმთავრებელ მოთხრობებში და მის შენიშვნებში.

231. 5 საცოდავის] დალოცვილის B; 7 დიაღ] დიახ BC; 8 სოფლელი ვარ] სოფლელია
BC; 10 სთქვი] თქვი BC; იქნება] იქმნება B; 15, 18, 23, 29 სთქვა] ჰსთქვა B; 24 გასთენებია]
გაჰსთენებია BC; 26 ახლა] ეხლა BC; ამისი] მისი B; 31 შეკრა] შეჰკრა B.
232. 5 ცალმხრივ] ცალი მხრივ BC; 7 ბიჭი – BC; სარჩობელას] სახჩობელას BC; 10, 11
მღვდელი] ღვდელი BC; 11 იქნება] იქმნება B; 15 თალისმის] თილისმის C; სთქვა] ჰსთქვა
BC; 18 ეუბნა] ეუბნება B; 23 სარჩობელაზედ] სახრჩობელაზედ BC; 24 სარჩობელის]
სახჩობელის BC; 25 კიბეზედ] კიბეზე BC; მოსწია] მოჰსწია BC; 29 ამოიქშინა] ამოიქშენა BC;
32 ფორთხალი] ფართხალი B.
233. 4 ჰყაყანებდა] ყაყანებდა BC; ჰლაზღანდარობდა] ლაზღანდარობდა C; 7, 8
ჰნახა] ნახა C; 9 სარჩობელასთან] სახჩობელასთან C; 10 გამოსწია] გამოჰსწია BC;
სარჩობელაზედ] სახჩობელაზედ BC; 13 სთქვა] ჰსთქვა BC; 14, 30, 32 თვალთმაქცობა]
თვალთმაქციობა BC; 19 სჯობდა] ჰსჯობდა BC; ვთქვათ] ვჰსთქვათ BC; 20 იქნება] იქმნება
B; 21 ჩამოარჩეს] ჩამოახჩეს C; 23 დარჩობა] დახჩობა BC; 30 ჩამორჩობა] ჩამოხჩობა BC;
ჩამორჩობაა] ჩამოხჩობაა C; 33 მაჩვენოს] მაჩვენოსო B.
234. 1 ჰყაბულობდა] ყაბულობდა BC; 5 შვილოსა] შვილოს BC; 6 სჯობიაო]
ჰსჯობიაო BC; 7 მიბარბაცებდა] მიბაცბაცებდა C; ჩვენი – B; 9 ჟრიამული] ჟღრიამული A;
11 აქეთ] აქედ A; 8 – 29 გზაზედ . . . იყო, რომ – BC; 24 მზე] მზემ A; 31 ისევ ის] ერთი BC.
235. 3 სთქვა] ჰსთქვა BC; 4 ისე] ასე AC; 8 ნაბადიანმა] ნაბდიანმა AC; გასწია] გაჰსწია
BC; 9 აღარ] არ B; 10 სარჩობელაზედ] სახჩობელაზედ BC; 11 საითაც] საიდაც C; 13, 19
სთქვა] ჰსთქვა BC; 18 გადაატრიალ-გადმოატრიალა+ნახა ლაქით დაბეჭდილია BC; 31
ჩამოსდიოდა] ჩამოჰსდიოდა BC.
236. 1 ჰნახა] ნახა BC; 8 ადეგ] ადექ B; 15 წიგნი გახსნა] ახსნა ბეჭედი BC;
გადაშალა+წიგნი BC; 19 სწერია] ჰსწერია C; 22 დაარჩეს] დაახჩეს BC; 24 ჩამოარჩესო]
ჩამოახჩესო B; ჩამოახრჩესო C; 25 ჰხარხარებდა] ხარხარებდა BC; 28 ჰლაპარაკობ]
ლაპარაკობ B; 31 ციება – A.
237. 3 გვექნებოდა] გვექმნებოდა B; 4 ცარიელზედ] ცარიელზე BC; 9, 10 ჩვენა] ჩვენ
A; 11 შეეძლო+და არ შეეძლო C; 17 ვითმინეთ+ვითმინეთ BC; 21 შესტკივდებოდა]
შეჰსტკივდებოდა BC; 26 ჰხედავდა] ხედავდა BC; 27 გვძარცვავდნენ] გვცარცვავდნენ BC;
30 გაგვძარცვეთ] გაგვცარცვეთ BC; ჩვენ] თქვენ B.
238. 12 დამირჩეს] დამიხჩეს BC; 21 მძარცველია] მცარცველია BC; 22
გამაძარცვინებდა] გამაცარცვინებდა BC; 24 აქეთ] აქედ ABC; 25 გაგვეძარცვოს]
გაგვეცარცვოს BC; 28 ლამობდა] ლამოდა AC; 29 საითღაც] საიდღაც C; 34 შეგვიტყვეს]
შეგვიტყეს AC.
239. 2 ერთადერთი] ერთათერთი (ორივე შემთხვევაში – ე. შ.) C; 3 ჩამომირჩეს]
ჩამომიხჩეს BC; 7 აქეთ] აქედ ABC; 10 დასდებდეს] დაჰსდებდეს C; 13, 17 სარჩობელაზედ]
სახჩობელაზედ BC; 17 არის] არი C; 23 ნაღვერდალი] ნაკვერჩხალი C; 25 დამირჩე]
დამიხჩე BC; 26 სარჩობელამდე] სახჩობელამდე BC; 28 თრთოლით] თრთოლვით B.

ოთარაანთ ქვრივი (გვ. 240 – 314)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 153, გვ. 1 – 69 (B).

ნ ა ბ ე ჭ დ ი: გაზ. ”ივერია”, 1886, № 209, გვ. 2 – 3 (C); გაზ. ”ივერია”, 1888, № 2, გვ. 1 – 3; № 3,
გვ. 1 – 3; № 4, გვ. 1 – 3; № 7, გვ. 1 – 3; № 8, გვ. 1 – 3; № 11, გვ. 1 – 3; № 12, გვ. 1 – 3; № 13,
გვ. 1 – 3; № 14, გვ. 1 – 2 (D); თხზულებანი, 1892, ტ. III, გვ. 69 – 182 (A).
თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს BC, 6 ქრისტიშობისთთვეს 1887 წელსა D, 6 ქრისტიშობისთთვეს
1887 წ. A.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: არა აქვს BC, ილ. ჭავჭავაძე D.
C-ში ნაწარმოების მხოლოდ ერთი თავია დაბეჭდილი X თავად, რაც უდრის ჩვენი
გამოცემის VІІ თავს. სათაურად აქვს: ერთი ხანა მოთხრობიდამ “ოთარაანთ ქვრივი”.
ავტოგრაფი (U, № 153) ნაწერია სქელ საერთო რვეულში, რომლის ბოლო ფურცლები
(70 – 114) ცარიელია. პირველ ფურცელზე (1rv), რომელიც სინამდვილეში ბოლო ფურცელია
და შეცდომით არის წინ გადმოტანილი და დანომრილი, ილიას ამონაწერები და
შენიშვნებია სხვადასხვა საკითხზე. ეს ამონაწერები გვიანდელია და მოთხრობასთან
არავითარი კავშირი არა აქვს. ავტოგრაფს ბოლო თავი (XXІІ) აკლია.
მოთხრობა გადაწერილია ორი სხვადასხვა ხელით. დასაწყისში (2r – 9v, რაც ჩვენს
გამოცემაში შეესაბამება გვ. 240, 1-დან — გვ. 248, 21 სტრ., თავიდან სიტყვებამდე “ვაი, ვაი მე
უბედურსა...”) ნაწერია უცნობი ხელით, შედარებით მსხვილი ასოებით. იგივე ხელი
გვხვდება შემდგომაც (22r — 30v, ჩვენს გამოცემაში გვ. 261, 28-დან — გვ. 270, 27-მდე.
გადამწერი წერას აგრძელებს შუა წინადადებიდან “...ქვრივს დილამდე ძილი არ...” და
მთავრდება სიტყვებით “... არჩილიანთას მივიდა”). დანარჩენი მონაკვეთები (9v — 22r და 31r
— 69v) — უდიდესი ნაწილი მოთხრობისა — გადაწერილია თვით ილიას ხელით. გზადაგზა
ორივე ნაწილი ნასწორებია ავტორის მიერ.
“ოთარაანთ ქვრივის” ერთი თავი, როგორც ვთქვით, დაიბეჭდა გაზეთ “ივერიაში”
1886 წელს, ხოლო მთლიანი პუბლიკაციის დროს მოთხრობა დათარიღებულია 1887 წლის 6
დეკემბრით. ცხადია, ეს ნაწარმოების დასრულების თარიღია, საერთოდ კი იგი 1886 — 1887
წლებით უნდა დათარიღდეს.
240. 11 ისეთს] ასეთს BD; ალიაქოთს] ალიანქოთს BD; 14 მობძანდა] მიბძანდა B;
სოფლად] სასოფლოდ BD.
241. 3 გაიფანტებოდნენ] გაიფანტებოდენ; აქეთ-იქით] აქედ-იქით ABD; 17 მნახესო]
მნახეს B; 21 ტყუილუბრალო] ტყუილუბრალოდ B; 24 დედაკაცია] დედაკაციაო BD; 28
დადგებაო] დადგება B.
242. 1 გულზედ] ყელზედ BD; 4 იქმნებოდა] იქნებოდა B; 7 წუთისოფელში]
წუთის-სოფელში B; 8 თვალთმაქცობაა] თვალთმაქციობაა D; 9 მოჰფხანს] მოჰფხანსო BD;
11 იქმნება] იქნება B; 12 აქეთ] აქედ ABD; 16 თავადიშვილები] თავადის-შვილები B; 17
ასმევინებენ] ასმეინებენ B; მოიგვარონ B (გადამწერს ეწერა “მოჰგვარონ” და “ჰ” “ი”-დ არის
გადაკეთებული განსხვავებული მელნით); 18 წუთისოფელს] წუთის-სოფელს B.
243. 1 ხეთქეო] ჰხეთქეო B; 3 აგერ] აცა BD; 6 გათხვირულა] გათხვირულსა B; 7 არა]
არ B; 15 მუქთაა] მუქთია BD; 17 გახიე] გაჰხიე B; გაფხრიწე] გაბხრიწე AD; 19
გლახა-მთხოვარა] გლახა-მათხოვარა B; 27 შენ] შენც BD; 29 ძლივსა] ძლივს ღა B;
ჰშოულობს] შოულობს B; 30 არა] აღარ B; 33 თავისი] თავის B.

244. 1 შეხვდებოდა] შეჰხვდებოდა B; 4 გაქრეს] გაჰქრეს B; 7 ჩასცეცხლო] ჩაცეცხლო
B (იყო “ჩაცეცხლეო” და “ე” წაშლილია); 8 ერთ] ერთი BD; 16 შევარდა] შეჰვარდა B; 21
გადმოაღებინა] გამოაღებინა A.
245. 7 სიგანეზედ] სიგანეზე D; ერთ] ერთი B; 8 სდგას] დგას B; 11 ვთქვით] ვსთქვით
B; 21 სთოხნის] ჰთოხნის B; 25 გაიგონონო] გაიგონო B; 29 ხელი და+ორი BD.
246. 1 გაუწყვეტლად] განუწყვეტლად B; ჩამოჩუხჩუხებდა] მოჩუხჩუხებდა D;
სოფლის] სასოფლო B; 2 წამოყვანილი – B; 4 ერთმანეთსა] ერთმანერთსა D; 5 სტაცებდნენ]
ჰტაცებდნენ BD; 9 თავამდინა] სათავემდინა BD; 14 გახიდულია] გაზიდულია BD; 18
კარგი] კაი BD; 20 აქეთ-იქით] აქედ-იქით ABD; 21 კარგა ხნის ფარდაგებია – A; 24
ნაკეთობაა] ნაკეთებია B; 26 გრეხილ-ხვეულები] ხვეულები და რეხილი B; 35 ქმრისაგან]
ქრმისაგან B; დარჩა] დაჰრჩა D.
247. 20 ფოსტის – B ფოსტის ფულსა – D; 28 მოიშველიებდა] მოიშველებდა B;
“უჭირდებოდა”-ს შემდეგ გადახაზულია “ხოლმე” B.
248. 4 ქმრისაგან] ქრმისაგან B; 15 მოჰკვდომოდა] მოჰკდომოდა B; 16 აქეთ] აქედ
ABD; 23 გახდა] გაჰხდა B; 26 მიწამ] მიწამა B; 28 ჩვენის წუთისოფლის] ჩვენი
წუთის-სოფლის B; 32 მღერით] მღერითა B.
249. 2 მარტო] მარტოც B; 6 შეჰრჩები] შერჩები B; წუთისოფელსაო] წუთის
სოფელსაო B; 17 კაცობდესო] ჰკაცობდესო B; 19 ხაზინიანია] ხაზინიანი B; 21 მაგის]
მაგისი B; რათმედა] რამეთა B, რათმეთა D; 22 წუთისოფელს] წუთის-სოფელს B; 24 მერმე]
მერე B; 27 მერმედ] შემდეგ B; 28 ამოიკვნესა] ამოიხვნეშა B; 29 ამოაყოლა] ამოატანა B;
მითხრა] დამიძახა B; 32 თვალებიდამ] თვალებისაგან B.
250. 1 ქმრის] ქრმის B; სარჩო-საბადებელსაც] სარჩო-საბადებელს B; 7 ძლივ] ძლივს
B; 8 “ერთი”-ს შემდეგ გადახაზულია “ხუთის” B; დარჩა] დაჰრჩა B; ლურჯი] ლურჯის B;
13 გათხოვდა] გაჰთხოვდა B; 15 ამბობდა+ხოლმე B; აი] უი B; 18 გაგცე] გაქცე AD;
“დედა-მიწა”-ს შემდეგ გადახაზულია “გასკდება” B; 20 დაგედოს] დეგედოს AD; 26
ოცდაერთის]. B-ში ჯერ დაუწერია “ოც და ხუთის” შემდეგ “ხუთი” გადაუხაზავს და მის
თავზე მიუწერია “ერთის”; 29 მოყვანილს] მოყვანილ B; 30 მეტად – B; 31 იქმნებოდა]
იქნებოდა B.
251. 3 ბევრს] ცოტა არ იყოს B; უნებურად – AD; 5 დააკვირდებოდით]
დაუკვირდებოდით B; პირისახეს] პირის-სახეს B; 17 საპატარძლოს] საპატარძლო B;
დარჩენია] დაჰრჩენია B; 18 ბევრს – A; შევარდნია] შეჰვარდნია B; 19 “გიორგის კი”-ს
შემდეგ გადახაზულია “არავინ” B; 22 სწორი . . . თითქმის] თითქმის სწორი არა ჰყვანდა B;
26 ძნის . . . დაუდებს] დაუდებს ძნის ურემს B; 35 ღრეობასა] დროებასა A; ეს კი] ესეც B;
იმისავით] იმასავით BD.
252. 1 ხელმართალი – AD; 2 პირდაღვრემილია] პირდაღვრემილი D; 5 ამის] მის B;
17 შეუტყობინებია] გაუგებინებია B; 23 ჯიანჭველასაც] ჯიანჭველას BD; 24
დღეში+საწყენად B; უნდა] გინდ B; 31 არმობა+ტყუილი და მოტყუება B.
253. 2 კი – B; 3 ათი-თორმეტი] ათის-თორმეტის B; 6 გიორგიც] გიორგი B; 8 და
აემღვრა პაწაწა გული – AD; 9 მივარდა] მიჰვარდა B; 11 მეტიჩარასთვის] მეტიჩარასათვის
B; 16 დაბეგვილი] დაგვებილი B; 32 გაგიკაწრავს] გაგიკაწრავ A; 33 უთხრა+დედამ B.
254. 5 დაიმარხა+ოთარაანთ ქვრივმა B; 9 უფრო] უფროც B; ჰტიროდა] სტიროდა B;
12 აღარა] აღარ B; 16 მიეფარა+თავ-მოწონებით B; 17 გენაცვალე] B-ში ეწერა “გენაცვალოს”

და “ოს” “ე”– დ არის გადაკეთებული; 21 დასჩემდა] B-ში ეწერა “დასცემდა” და “ც” “ჩ”– დ
არის გადაკეთებული; 21 – 22 დედისავით . . . რამ იყო] თავისია, თუ სხვისა, თუ ცუდი რამ
იყო, დედისავით B; 30 გამოუტანებიათ+ტყეში AD.
255. 2 ურემზე] ურემზედ B; თვალთან] თავთან BD; 12 ვთქვათ] ვსთქვათ BD; 14 არა]
არ B; 20 გაგეშო] გაგეშვა B (B-შიც “გაგეშო” ეწერა და “ო” “ვა”დ არის გადაკეთებული); 21
გამეშო] გამეშვა B; 23 უნამუსო] უნამუსოვ B; 25 კამეჩი] კამბეჩი B; შებრალება] შაბრალება
AD.
256. 4 თქმაზე] თქმაზედ B; 16 აცია] აცივა B; 17 გამოჰკრა] წამოჰკრა A; 24 დააკარა]
მიაკარა B; 25 დამარცხება] წაქცევა B; თავმოწონებული] თავმომწონე B; 26 წამოხტა]
წამოუხტა B; 31 და – B.
257. 3 ვთქვათ] ვსთქვათ B; 4 ამაზედ] ამაზე B; 7 მაგდენი] მაგდონი B; ურემზე]
ურემზედ B; 8 მოეჩვენა] მეეჩვენა BD; 17 სთქვა... მოსამართლემ] გაეხმაურა ერთი
მოსამართლე B; 26 დაღუპული+დღეს ომარაშვილს უყო ეგ საქმე, ხვალ მე მიზამს B;
ვეღარა] ვეღარ AD; 28 კამეჩებიც] კამბეჩებიც B; მიეღრძო] მიეღძო BD; იმათ] იმათმა B; 29
საცოდაობამ] საცოდავობამ D; რომ – B; არა იყოს რა+აქაო და პირუტყვია, არას იტყვისო.
მაშ ქრისტიანობა აღარ ყოფილა ქვეყნიერობაზე B; 33 “ეგეც არ”-ის შემდეგ გადახაზულია
“იყოს” B; 34 თვალწინ] თვალწინა B.
258. 4 30 მიპატიებია] მიპატივებია B; 8 გვერდებში+უპატივებია B; 15
დამსწრეთაგანი] დამსწრე B; 18 მადლი+რამ B; 22 მოჰქონებოდა] მოჰქონებია B; 23, 29
კამეჩები] კამბეჩები B.
259. 4 გამოჰნახეო] გამონახეო A; ჰტრიალებს] B-ში ჯერ ეწერა “ჰსტრიალებს” და
“სტ” “ტ”-ად არის გადაკეთებული; 12 ოცდაერთის] ოცდახუთის BC; ვაჟკაცი] ვაჟი-კაცი C;
14 ჰნაღვლობდა] სწუხდა და ნაღვლობდა C; 15 ცოლქმრობის] ცოლქრმობის B; 18
გამიგორა კალთაში] მაჩვენა C; გულხელი] გულთ-ხელი BD; 24 მხიარულის] მხიარული D;
28 – 29 ამოიდებდა . . . გულაღმა] ამოიდებდა და გულდაღმა გარინდებული იდო ხოლმე
მთელის საათობით C; 29 გულაღმა] გულდაღმა B.
260. 9 შვილისაკენ+ და BC; 10 თავს რომ — BCD; 14 დედიჯან] დედაჯან BD.
261. 1, 2 ორჯელ] ორჯერ B; 3 სადილ-ვახშამზე] სადილ-ვახშამზედ C;
მოგიქნევია+უცბად თვალი გაგშტერებია C; 10 მოჰხვდა] მოხვდა C; 12 მისი] იმისი C; 18
წამოდგა] წამოჰდგა B; გაიქნია] გაიქნივა BC; ტკბილად მოჰკიდა მკლავზედ] მკლავზედ
ტკბილად მოჰკიდა C; 26 ჰტრიალებს] ტრიალებს D.
262. 4 აქეთ] აქედ ABCD; მიეკარა] მოეკარა C; 6 მივკვლიე] მივკვლივე AD; B-ში
ეწერა “მივჰკვლიე” და “ჰ” გადახაზულია; 18 ვისზედმე] ჯერ დაუწერია “ვისმეზე”,
გადაუხაზავს და გვერდით მიუწერია “ვისზედმე” B; 23 გადაექანა] გადექანა B; 28 “შინ”-ის
შემდეგ გადახაზულია “არ” და ზემოთ მიწერილი აქვს “აღარ” B; სულელს] სულელსა C; 34,
35 აქეთ] აქედ ABCD.
263. 19 მოჰღალა] მიჰღალა BCD; 28 გადმოხედა] გადმოჰხედა B; 29 ბრჭყვიალა]
ბრჭყიალა B.
264. 1 და – B; 4 გაახვია] გაჰხვია B; 13 ძლიერდება] ჰძლიერდება B; 14 სხვა] სხვას B;
25 დასაგველ-დასაწმენდად] დასაგვავ-დასაწმენდად B; 33 თავისი] თავის B.
265. 23 ღიჭინი] ღიჯინი B; 26 მადლს] ჯერ დაუწერია “სახელს”, გადაუხაზავს და
გვერდით მიუწერია “მადლს” B.

267. 10 გადატრიალდა] “გადატრიალდება” ეწერა B-ში და “ებ” გადაშლილია; 15
ჩაღუნა] ჩაჰღუნა B; 26-27 დიდმა . . . ამისათვის] ამისათვის დიდმა საგონებელმა BD; 31
ვეღარ] აღარც BD.
268. 1 სცხოვრობდნენ] ცხოვრობდნენ D; 10 გაიგონებდნენ] გაიგებდნენ B; 11
ქვრივი] ქვრივიო B; 18 ჭკუა] ჭკვა B; 29 გიახლათ] B-ში ეწერა “გეახლათ” და “ე” “ი”-დ არის
გადაკეთებული.
269. 5 რასა] რას B; 12 გნებავთ] B-ში “გნებავს” ეწერა და “ს” “თ”-დ არის
გადაკეთებული; 23 გავუტეხივარ] გაუტეხივარ A; 28 ორისავე] ორისავ B; 29 “ვიშოვით”
ეწერა და “თ” გადახაზულია B.
270. 12 შენ] შე B; თავს] B-ში ეწერა “თავსა” და “სა” “ს”-დ არის გადაკეთებული; 17
გადვურჩებით] გადურჩებით B; 20 მამიკვდე] მომიკვდე B; 26 მერმედ] ჯერ დაუწერია
“შემდეგ”, გადაუხაზავს და გვერდით მიუწერია “მერმედ” B.
271. 4 მიიწვია] მიიწვივა AD; 15 უთხრა] უპასუხა B; 24 იყოს] იყო B; 26 იმაზე]
იმაზედ B; 26 – 27 გაფრთხილება . . . ჩემი] ჩემი გაფრთხილება გინდა B.
272. 9 ჩემს] ჩემ B; 17 მე – B; 26 სარქველი] სარქვეველი AD; 28 თითონ] თვითონ B; 29
ასეა] ესეა BD; შვილს+რომ B; შენატროდეს] შეჰნატროდეს B; 32 ისეთის] ისეთი B.
273. 6 შეხედა] შეჰხედა B; იმას] ამას B; 7 ვთქვი] ვსთქვი BD; 9 წუთისოფელი]
წუთის-სოფელი B; 15 წამოდგა] წამოსდგა B; 21 დამ] კესომ B.
274. 13 ერთმანეთში] ერთმანერთში D; 15 შალვარი] შარვალი B; 17 ყაითნებით – BD;
18 ყაითნებითვე] ყაითნებით BD.
275. 7 ხომ უფრო საბოლოვო] საბოლოო უფრო B; 10 გათხოვდება] გასთხოვდება B;
19 ახლოს] ახლო B; 23 ბარგი-ბარხანით] ბარგი-ბარგახანით B; მიუვალ] მივუვალ B; 33
ფეხთმდგომელას] ფეხმდომელას B.
276. 2 ნიკაპით] ნიკაფით B; 14 ცეცხლმოკიდებულ გულსა] ცეცხლმოკიდებულს
გულს B; 16 მუხლების თავზედ] B-ში ეწერა “მუხლებზედ”, “ზედ” გადაკეთებულია
“ის”-ად და ჩამატებულია სიტყვა “თავზედ”; 18 ფიქრმა] ფიქრებმა B; 21 მაინც – B; 29
წამოდგა] წამოსდგა B; 32 მაყურებელს] მაყურებელ B.
277. 3 დადგა] B-ში ეწერა “დაჰდგა” და “ჰ” გადაშლილია; 6 მწკრივად] მწკრივად B,
7 ასე] ესე BD; 8 ესე] ასე B; უჯრა-უჯრა] უჯრა-უჯრად BD; 11 მწკრივზეა] მწკვრივზეა ABD;
12 თანაბრად] თანაბარად BD; 25 საქმეც] საქმე AD; 30 ხომ – B.
278. 5 მერე – B; რომ] რო B; 9, 19 თავთავქვესაკენ] თავთავქვისაკენ BD; 9 წყალს]
წყალსა B; 12 ზემოდამ . . . მიწას] მიწას ზემოდამ სულ ქვევით ჩაიტანდა BD; 13 ვენახსა –
AD; ვაზს] ვაზებს B; ძირს] ძირებს B; 19 თუ – B; 30 ეხლა – B.
279. 6 B-ში ეწერა “სიყვარულითა”, “თა” გადაკეთებულია “ს”-დ და დამატებული
“კილომა”; 10 უწიგნოდაც] უწიგნოთაც B; 11 აქეთ] აქედ ABD; 13 აღარსად] არსად B; 20
თუნდა] გინდა B; 28 ძლივ] ძლივს B.
280. 8 ცემითა – B; 19 გიორგის] გიორგი B; 23 მოსვლიათ] მოჰსვლიათ BD; 24 ვისა
და ვის] ვისა და ვისა B; 29 სცდილობდა] ჰცდილობდა B.
281. 1 ჩხუბზედ] ჩხუბზე BD; 3 გაშოტილიყო] გაშოტვილიყო B; 4 ცოტა] ცოტას B; 11
დამიძახა] დამიყვირა B; 13 დედიჩემის] დედაჩემის BD; 14 “ეგრე”-ს შემდეგ ეწერა “იყო”,
გადახაზულია და წერია “კი იყო?” B; 19 დავთარში] დავთარი B; გამოუტანე+უთხრა
არჩილმა დას B; 28 “კაი კაცობაზედ” შემდეგ გადახაზულია “მაინც”, და შეცვლილია

სიტყვებით “სხვას მაინც” B; 29 გალანძღავ] გაჰლანძღავ B; 30 შებრუნდნენ] B-ში ეწერა
“შემოჰბრუნდნენ” და “მო” გადახაზულია.
282. 1 დასძველდები] დაძველდები D; 9 შემოხიზნული] შემოჰხიზნული ABDE; 13
მშვიდობიანად] შვიდობიანად D; 26 გამოკვებილია] გამოკვებულია D.
283. 3, 11 ჰნახა] ნახა B; 4 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 5 ხომ – B; 10 პირველადა]
პირველად B; და – B; 13 ეხლა+მე B; 15 მომავალს] მონავალს B; 18 გავიფიქრე] ვიფიქრე B;
20 პატიოსანს] პატიოსან B; 21 ჭკვადასმით] ჭკუადასმით B; 30 შეჰდგა] შესდგა B; 31 რომ –
B; 34 იქნება] იქმნება D; ჭკვაგონებიანი] ჭკუა-გონებიანი B.
284. 1 ანიშნე+ხან მეც მეგეშველებით B; მაშინვე – A; მიგიხვდება] მიგიხვდება B; 7
გავაგებინო] გავაგებინოთ B; 15 მაგრამ] და B; 18 თავის] თავისი B; 20 არ] არა BD; 21
ტახტზე] ტახტზედ B; 25 აქეთ] აქედ ABD; უნდა] მინდა B; 27 ვერ წასდგა] არ წადგა AD.
285. 3 ჩაჰხედა] ჩასცქერა BD; 5 ძლივას] ძლივა B; 10 თავისთავს] თავის თავსა B; 26
ყვავილები] ყვავილი B.
286. 6 გუნებაო] გუნება B; 7 მოხდა] მოჰხდა B; დამდეგსა] დამდეგს BD; 8 დადგა
თიბათვეცა] მოვიდა თიბათთვე B; 13 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 15 თითქო – B; 16
დაებერტყნათ] დაებღერტნად B; 17 ასე] ესე [ორივე შემთხვევაში ე. შ.] BD; 18 დიდიხნის]
დიდის ხნის B; 22 სახლშიაც] სახლშიც B; 23 ყვავილებს] ყვავილებ BD; 24 მდელოებს]
მდელოებ BD; 30 იმის] მის B; 31 ყოფილიყო] ჰყოფილიყო B.
287. 1 ბარით] ან ფოცხით B; 3 B-ში ჯერ ეწერა “წინამძღვრობით”, შემდეგ ეს სიტყვა
გადაუხაზავს და ზემოთ მიუწერია “სწავლებითა და დაკითხვით”, ბოლოს კი
“დაკითხვით” კვლავ შეუცვლია “ჩვენებით”; 4 ის] ეს B; გიორგისვე] გიორგისავე BD; 9
ერთმანეთისათვის] ერთმანერთისათვის AD; ორი-სამის ორის-სამის B; 16 ყოველ – A; 17
ამითი] ამით B; 18 რომ – B; 19 ხმადაბლა] ხმამაღლა A; 26 თვენი] თთვენი B; 30
დასაკრეფად] დასაკრებად A; 31 დაიკრიფა] დაიკრიბა A; B-ში “დაიკრიბა” ეწერა და “ბა”
“ფა”-დ არის გადაკეთებული.
288. 3 მიჩუმდა] მიჰჩუმდა B; 5 ორღობეებში] ორღობებში BD; 9 – 25 არჩილსაც
ოთხი . . . ენასა ვსწავლობო – B; 9 B-ში “თივის” შემდეგ ეწერა “ზიდავდა” და
გადასწორებულია “აზიდვინებდა”-დ. 10 შორიახლო] შორი-ახლოს B; მაღალ] მაღალს B;
13 ჯერ მთას — B; 16 უნესტო] უნესტიანო AD; 23 ლაზღანდარობაც] ლაზღანდარობაცა B;
24 “ჭკუასა” შემდეგ ეწერა “ვსწავლობ” და გადაშლილია B; 28 ჰჩანდა] სჩანდა B.
289. 1 იმ – B; 5 მოვიდა] მივიდა BD; 14 წამოდგა] წამოჰდგა B.
290. 2 გამობმულ] გამობმულს B; ჩამოცურდა] ჩამოჰცურდა B; 8 შვილდი] მშვილდი
B; “დასდოს” შემდეგ B-ში ეწერა “შენს ხანში ხელს არ მოვიტეხდი, რომ ეს ამბავი
მომსვლოდა” და გადახაზულია. ზუსტად ეს სიტყვები აქაც და ნაბეჭდ წყაროებშიც
რამდენიმე სტრიქონის შემდეგ არის შეტანილი; 19 ჩამოჰყარა] ჩამოყარა B; 23 ცეცხლი]
ცეცხლია B; 34 სათივედამ] თივიდამ B.
291. 1 გაუწყდა წნელი — B; 10 და — A; 12 ცალ-ცალკე] ცალკ-ცალკე AD; 28 სინჯა]
ჰსინჯა B; 30 მე – B.
292. 5 დაჩოქილიყო] დაჩოქილი იყო B; 9 B-ში ეწერა “წვალებაღაა”, ბოლო “ა”-ს
ზემოდან გადაწერილი აქვს “იქნება”, “წვალებაღა იქნება” B; 13 მწუხარებით]
მწუხარებითა B; 17 საიდამაც] საიდამ B; 19 მოვარდნილიყო] B-ში ჯერ ეწერა

“მივარდნილიყო” და შემდეგ პირველი “ი” “ო”-დ არის გადაკეთებული B; 20 მობუზული]
მიბუზული B; 22 დასტრიალდა] დაჰტრიალდა B; 26 ეხლა კი – B.
293. 2 მოსულიერებული] მოსურიელებული BD; 11 თვალზედ] თვალზე B; 15 ძმამა]
ძმამ B; 20 “მერჩის” შემდეგ B-ში გადახაზულია “არ” და ზემოთ მიწერილი აქვს “აღარც”; 32
კესოს] კესოსა B.
294. 20 მოეშვა] მოეშვო D; 23 მანამ] მინამ B; მოხდებოდა] მოჰხდებოდა B; 24 გულსა]
გულს B; 26 წვა-დაგვას] წვა-დაგვასა B; 28 მუხლზედ] მუხლზედ-ღა B.
295. 4 გამცესო] გამცეს BD; 14 დააჩნია] დააჩნივა B; 17 ამოაბეჭდვინა] ამოაბეჭვდინა
B; 21 “დედაკაცის” შემდეგ B-ში გადახაზულია “გულის ძვრა იგივ დედამიწის ძვრაა და
უფრო საშინელი, თუ შიგავე დაჰტრიალდა, უფრო ძლიერ გამოჰხეთქს თავის დროზედ”;
24 მიაწოდეთ] მოაწოდეთ B; 29 მოსულიერდა] მოჰსულიერდა B, მოსურიელდა D.
296. 1 ძლივ-ძლივობით] ძლივ-ძლიობით B; 8 გაოცებით – B; 9 გაფითრდა]
გაჰფითრდა B; 21 მოსულიერდა] ჰმოსულიერდა D, ჰმოსულიერდა AB.
297. 20 ჩუმად] ჩუმათ A; 22 ფეხაკრებით] ფეხაკრეფით B; 27 იგულა] B-ში “იგულვა”
ეწერა და “ვა” “ა”-დ არის გადაკეთებული; 28 ხმადაბლა] ხმამაღლა B; 31 შენა] შენ B; 32
დასატირებელი+მე B.
298. 3 გაცივებულს] გაციებულს B; 5 ვიღასიც] ვიღაცის B; 12 გულჩვილი]
გულჩჩვილი B; 13 გადაიქცა] გადიქცა B; 20 ვთქვი] ვსთქვი BD; 27 წუთისოფელში] წუთის
სოფელში B; 29 არა არ B; 32 მობუზული] მიბუზული BD; წინანდებურად]
წინანდებულად BDE;
299. 3 მამშორდი] მომშორდი B; 6 ყოფითა] ყოფით B; 8 ამისთვის] ამისათვის B; 9
“სახლის კაცი”-ს შემდეგ B-ში გადახაზულია “იყო”; 10 ჰყოფილიყო] ყოფილიყო B; 12
არჩილს – B; 16 ჩაუშვეს] ჩაასვენეს B; 18 წამოდგა B-ში ჯერ დაუწერია “წაჰდ” . . . და მერე
გადაუკეთებია ”წაჰმოდგა”-დ 23 ერთმანეთი] ერთმანერთი D; ჰყვარებიათ] ჰყვარებიათო
B; 26 იყო+თუ B.
300. 7 წმინდა] წმინდის B; 11 აქეთ] აქედ ABD; 12 ერთმანეთისათვის]
ერთმანერთისათვის D; 14 კაცს კაცია – B; მსგავსებით] მზგავსებით D; 23 ეუცხოვებათ]
ეუცხოებათ B; 27 ჭირსა] ტირილს AD; 30 ერთმანეთისა] ერთმანერთისა D; 31 ერთი – AD;
31, 33 პრტყელი BD;
301. 4 დამუნჯებულია] B-ში გადახაზულია “დაჩუმებულია” და ზემოთ მიწერილი
აქვს “დამუნჯებული”; 6 მაინც] მაინცა BD; 7 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 9 დახუჭვილი]
დახუჭული B; 12 ორ] ორს B; 18 მოჰხდეს] მოჰხვდეს A; 21 ვეღარა] ვეღარ AB; 22 კეთილიც
კი+კეთილიც B; 30 მებრალება] მეტირება B; 31 თავისი] თავის BD; 32 გულითაც+ესეც ვიცი,
მაგრამ B.
302. 5 ჩვენი] ჩვენის BD; 6 ნახევრისაა] ნახევარისაა B; 6, 7, 8 ერთმანეთს]
ერთმანერთს D; 8 ვიზამთ] ვიზავთ B; 11 გაიკითხავს] განიკითხავს B; 32 დაძონძებულ]
დაძონძებულს B.
303. 1 ცახცახით – B; 4 ნებივრობა] ნებიერობა A; 8 ამითი] ამით B; 11 ემჩნევოდეს]
ეჩნევოდეს B; 19 მეც] მე B; 22 რაც] რაცა BD; 23 ძირში] ძირს B; 26 იმათს] იმათ B; 27 მარტო
– B; 28 სახით] სახითა B.
304. 19 ჩაჰღუნა] ჩაღუნა B; 23 აუფანცქალდა] უფანცქალებდა B; 27 მოვიქცეოდი]
მოვიქცევოდი BD.

305. 7 ამოგვეკითხნა] ამოგვეკითხა D; 8 ვაცვამდით] ვაცმევდით BD; 15 აგებს] ისევ
აგებს B; 20 ჭკვა] ჭკუა B; 21 ჩვენისთანებს] ჩვენისთანაებს B; 24 ამებით] ამებითა B; 26
გიორგი+მთელი B; 32 უკვდავება] უკვდაება B; 35 ენაზედ] ენაზედაც B; არ] არც A.
306. 3 ვის] ვისა B; 4 არ] არც 10 დახვედროდა] დაჰხვედროდა B; 17 მოკვდა]
მოჰკვდა B; 27 – 28 არ არის . . . წყალი] უბრალო წყალი არ არის B.
307. 3 ვტირი] ვსტირი D; 6 ერთმანეთში] ერთმანერთში D; ჩაიწნა
და+სასოწარკვეთილსავით B; 8 წინა] წინ B; 10 – 11 რომ . . . ეგრე] ჩატეხილის
გასამთელებლად და B; 16 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 25 ედებოდა] ეკიდებოდა B; 29
თვალგადუწვდენელს] თვალგადუწვდენელ B.
308. 2 ორღობეებში] ორღობებში B; 4 დახურულებს] დახურულს B; 5
თავსახურავები] B-ში “თავსახურები” ეწერა და გადაკეთებულია “თავსახურავებ”-ად; 6
ძალზე] ძალზედ B; 9 გამოლამაზდა] გამოჰლამაზდა B; ზოგან ჯარჯით, ზოგან – A; 10
დახურული, სქლად – B; 11 სჩანდა] “სჩანდნენ” ეწერა და “ნენ” “ა”-დ არის გადაკეთებული
B; 19 ცაზე] ცაზედ B; 22 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 26 ხმაც] ხმა B; 31 იყო სახლი] ერთი
სახლი იყო B; 32 კუნძს] ჯერ ეწერა “ხეს”, მერე გადაუშლია და მიუწერია ზემოთ “კუნძს” B.
309. 7 თავზედ] თავზე B; 9 კერასთან – B; 13 მიხრწნილი] მიღრწნილი B; 26 დაინახა]
ჰნახა B; 27 “ბოლოში” შემდეგ ეწერა “თავი”, რომელიც გადახაზულია და “ცხვირით”-ად
არის შეცვლილი B.
310. 1 გაყუჩდა] გაჰყუჩდა B; 5 ქვეშაგებში] ეწერა “ქვეშაგებზედ” და “ზედ”
გადასწორებულია “ში”-დ B; წამოჰჯდა] წამოსჯდა B; ქვეშაგებში] ეწერა “ქვეშაგებიდან”
და “დან” გადაკეთებულია “ში”-დ B; 9 ვეღარ] ვერ A; 16 გამოსდგა] გამოჰდგა D,
გადმოჰდგა A; B-ში ეწერა “თოვლი ხელ”, გადაშლილია და წერია “ფეხუხლებელი
თოვლი”; 18 ფეხი] ეწერა “ხელი”, გადაშლილია და წერია “ფეხი” B; 28 ვერ შეუტყო
ავადმყოფს] ავადმყოფს ვერ შეუტყო B; 30 ერთმანეთს] ერთმანერთს D; 31 წუთისოფელი]
წუთის-სოფელი B; 32 მამინაცვალიო] მამინაცვალი B, [აქ წყდება ხელნაწერი B].
311. 7 ციოდა] ჰციოდა D; 29 აქეთ] აქედ ABD.

ნიკოლოოზ გოსტაშაბიშვილი (გვ. 315 – 320)

ნ ა ბ ე ჭ დ ი: გაზ. ”ივერია”, 1890, № 1, გვ. 2 – 3; (B); თხზულებანი, 1892, ტ. III, გვ. 183 – 192
(A).
ს ა თ ა უ რ ი ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი B.
თ ა რ ი ღ ი: არა აქვს AB.
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: * * B.
მ. გედევანიშვილის გამოცემაში (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებანი, ტ. I, 1914 წ.), პ.
ინგოროყვა – ალ. აბაშელის გამოცემებში (ი. ჭავჭავაძე, ნაწერების სრული კრებული 1926 წ.
ტ. III, 1937 წ. ტ. I) და პ. ინგოროყვას გამოცემაში (ი. ჭავჭავაძე, თხზულებათა სრული
კრებული, 1950 წ., ტ. II) ეს ნაწარმოები 1880 წლით არის დათარიღებული.

პ. ინგოროყვას ცნობით, ამ თხზულების თარიღი მან 1892 წ. “ქართველთა
ამხანაგობის” გამოცემიდან აიღო, მაგრამ ხსენებული გამოცემის III ტომში, სადაც არის
დაბეჭდილი “ნიკოლოოზ გოსტაშაბიშვილი”, ტექსტს თარიღი არ უზის და წიგნს არც
ქრონოლოგიური ნუსხა არა აქვს დართული.
დამაფიქრებელია ის გარემოება, რომ მ. გედევანიშვილის გამოცემაში (1914 წ.)
“ნიკოლოზ გოსტაშაბიშვილი” 1886 – 1887 წლებში დაწერილი მოთხრობის “ოთარაანთ
ქვრივის” წინ არის დაბეჭდილი, იქვე შენიშვნების XXVІІІ გვერდზე 1880 წლით არის
დათარიღებული და სარჩევში (გვ. ІV) 1880 წლის თარიღით არის შეტანილი.
გაურკვეველია, რატომ დაათარიღა გამომცემელმა თხზულება 1880 წლით. შეიძლება მას
რაიმე საბუთი ჰქონდა ხელთ. ჩვენ კი არავითარი სხვა საბუთი ნაწარმოების
დათარიღებისათვის არა გვაქვს, გარდა მისი პირველი პუბლიკაციისა – გაზ. “ივერია”,
1890 წ. № 1 (ცენზურის ნებართვა 1889 წ. 31 დეკემბერი), და ამიტომ მას 1889 წლით
ვათარიღებთ.
315. 14 ნუშს] ნუშსა B; 16 ჩაიმტკბარუნეთო] ჩაიტკბანურეთო A; 16, აქეთ] აქედ AB.
316. 1 ყველაზედ] ყველაზე B; 3 აქეთ] აქედ AB; 15 იქ] იქა B; 32 გვიბრძანა] გვიბძანა
B.
317. 15 აქეთ-იქიდამ] აქედ-იქიდამ AB; 22 მამასა] მამას B.
318. 14 მოჰხდა] მოხდა B.
319. 6 ნიკოლოოზ] ნიკოლოზ B, ნიკოლოოზი] ნიკოლოზი B; 11 აქეთ-იქიდამ]
აქედ-იქიდამ AB; 17 უწინდებურად] უწინდებულად B.

პიესები
გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების
სცენები (გვ. 323 – 348)
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: გაზ. ”დროება”, 1867 წ., 18(30) აგვისტო, № 33, გვ. 2 (B) (ცალკე წიგნის
სახით გავრცელდა აგრეთვე ამონაბეჭდი ამ გაზეთიდან – ამის შესახებ დაწვრილებით იხ.
ქვემოთ შენიშვნებში); კრებ. ”ჩანგი”, ვ. აბაშიძის გამოცემა, წ. ІІ. 1892 წ., გვ. 535;
თხზულებანი, ტ. ІІІ, 1892, წ., გვ. 3 (A).
ხ ე ლ მ ო წ ე რ ა: ***B.
”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენები” ილია ჭავჭავაძის
თხზულებათა ІІІ ტომში (1892 წ.) მოთავსებული იყო მოთხრობებს შორის
ქრონოლოგიური რიგით. მიხ. გედევანიშვილმა იგი ილიას თხზულებათა პირველ ტომში
(1914 წ.) დაბეჭდა განყოფილებაში ”მოთხრობანი”. საბჭოთა პერიოდის გამოცემებში
თავდაპირველად ”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენები” მოთხრობების
განყოფილებაში იბეჭდებოდა (1926, 1937 წ.წ.), ეს ტრადიცია დაირღვა 1950 წელს, როცა პ.
ინგოროყვამ ილ. ჭავჭავაძის თხზულებათა სრული კრებულის მეორე ტომში იგი
კომედია ”მაჭანკალთან” ერთად დაბეჭდ განყოფილებაში ”სცენები. პიესა”. ჩვენ

რუბრიკაში თხზულებათა ასეთი კლასიფიკაცია არამართებულად გვეჩვენება, ამიტომ
ორივე ზემოხსენებულ თხზულებას პიესების განყოფილებაში ვბეჭდავთ, მიგვაჩნია რა,
რომ მათ შორის ჟანრობრივი სხვაობა არ არის.
”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენების” ზემოაღნიშნული
ავტორისდროინდელი სამი სხვადასხვა გამოცემის 35 ტექსტზე დაკვირვება აშკარად
ადასტურებს, რომ ”თხზულებანის” (1892 წ.) ტექსტი ძირითადად იმეორებს ”დროების”
ტექსტს, რამდენადმე შეცვლილი სახით არის წარმოდგენილი ტექსტი ვ. აბაშიძის მიერ
გამოცემულ ჟურნალში – ”ჩანგი”. აქ, გარდა იმისა, რომ გასწორებულია ზოგიერთი
სიტყვის მართლწერა, ყველგან ”შაიაშვილის” ნაცვლად წერია ”შაიშვილი”, ”ქვრივის
მაზლის”
ნაცვლად
–
”მაზლი”,
”გლახა
ჭრიაშვილის”
ნაცვლად
– ”ჭრიაშვილი”. ”მოხუცებული მებატონის” ნაცვლად – ”მოხუცი მებატონე”. აგრეთვე
შეცვლილია რემარკების ტექსტი, გადანომრილია პერსონაჟთა გამოსვლები, სათაურად
უწერია – ”გლახა ჭრიაშვილი”, ხოლო სათაურის ქვემოთ კი – ”გლეხთა
განთავისუფლების პირველდროინდელი სცენები”.
ჩვენი აზრით, ”ჩანგის” ტექსტში შეტანილი ყველა სწორება ამ კრებულის
რედაქტორს ეკუთვნის და მასში ილ. ჭავჭავაძეს მონაწილეობა არ მიუღია. კიდევ მეტიც,
ილიას არ გაუზიარებია ეს შესწორებები. ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ თავის
თხზულებათა
მესამე
ტომში
ილიამ
”დროების”
ტექსტი
შეიტანა
და
არა ”ჩანგისაც”. ”ჩანგის” ტექსტში გასწორებები ილია ჭავჭავაძის მიერ რომ იყოს
შეტანილი, მაშინ, რაღა თქმა უნდა, ზოგიერთ მათგანს მაინც დატოვებდა
იგი ”თხზულებათა” ტექსტში. ამ მოსაზრებას მხარს უჭერს ის ფაქტიც, რომ მთლიანად
უგულებელყო ”ჩანგის” ტექსტი მიხ. გედევანიშვილმაც, რომელიც, ყველა სხვა
გამომცემელთან შედარებით, ზედმიწევნით იცავს ავტორისეულ ტექსტს.
ჩვენი მოსაზრების საწინააღმდეგოდ შეიძლება გამოითქვას ეჭვი: ”ჩანგიც”
და ”თხზულებათა” ІІІ ტომიც ხომ ორივე 1892 წელს გამოვიდა და ეგების ”ჩანგის”
გამოსვლას დაასწრო ”თხზულებათა” გამოცემამო. მაშინ, რა თქმა უნდა, ”თხზულებანში”
ვერ გაითვალისწინებდნენ ”ჩანგის” გასწორებებს. ეს ვარაუდი საკმაოდ ბუნებრივია,
მაგრამ საკითხის ღრმა შესწავლა საწინააღმდეგოზე მიუთითებს:
საქმე ის არის, რომ როგორც ”ჩანგი”, ისე ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა
ტომეულები ”ქართველთა ამხანაგობის” გამოცემებია. ეს უკანასკნელი კი ყველა თავის
გამოცემას უსვამდა რიგით ნომერს. აი, როგორია ამ ნომრების თანამიმდევრობა:
ილია ჭავჭავაძის ”თხზულებათა” პირველი ტომი ”ქართველთა ამხანაგობის”
გამოცემათა შორის მე-10 ნომრით მიდის; ”თხზულებათა” ІІ ტომი – მე-11 ნომრით, ხოლო
ჩვენთვის საინტერესო ІІІ ტომს (რომელშიაც დაიბეჭდა ”გლეხთა განთავისუფლების
პირველდროების სცენები” უზის № 15; კრებული ”ჩანგი” კი ამ ნუმერაციაში მე-12
ნომრით მოიხსენიება. ამასვე ადასტურებს ცენზურის ნებართვაც. ”ჩანგი” ცენზურის მიერ
დასაბეჭდად ნებადართულია 1892 წლის 30 იანვარს, ხოლო ”თხზულებათა” ІІІ ტომი კი –
35

ეს ტექსტებია: ”დროების” (1867 წ. № 33), კრებ. ”ჩანგისა” (1892 წ.) და ”თხზულებანის (1892 წ.) ტექსტები,
რაც შეეხება გაზ. ”დროებიდან” ამონაბეჭდ ტექსტს, რომელიც წიგნის სახით აკინძა და გაავრცელა
გაზეთის რედაქციამ იმავე 1867 წელს, რა თქმა უნდა, ”დროების” ტექსტს იმეორებს და ამიტომ,
ბუნებრივია, მას დამოუკიდებელ გამოცემად არ ვიხსენიებთ. დაწვრილებით ამის შესახებ იხ. ქვემოთ. გვ.
620 – 621.

5 მარტს. ამრიგად, ილიას საშუალება ჰქონდა ”ჩანგის” გასწორებები ”თხზულებათა”
ტექსტში გადაეტანა, თუკი საამისო სურვილი ექნებოდა. გარდა ამისა, შეუძლებელია,
ილიას პიესის ტექსტი ჩაესწორებინა ”ჩანგისათვის” და ამის შესახებ არაფერი ეცნობებინა
თხზულებათა მესამე ტომის გამომცემლებისათვის.
ეგების ის ფაქტიც, რომ მ. გედევანიშვილმა გვერდი აუარა ”ჩანგის” ტექსტს და
თავის გამოცემას (1914 წ.) საფუძვლად ”დროებიდან” მომდინარე ტექსტი დაუდვა, იმაზე
მიუთითებს, რომ მას ამ ტექსტების თაობაზე რაიმე ცნობა ჰქონდა თვით ავტორისაგანაც
კი.
ამიტომ, ბუნებრივია, პასპორტში ჩვენ ”ჩანგის” ტექსტს ლიტერს არ ვაძლევთ და
არც მის ვარიანტულ წაკითხვებს ვუჩვენებთ ქვემოთ.
რაც შეეხება მომდევნო – საბჭოთა პერიოდის – გამოცემებს, მათში ამ
თხზულების ”დროებასა” და ”ჩანგში” გამოქვეყნებაზე არაფერია ნათქვამი. როგორც
ირკვევა, პ. ინგოროყვასათვის (საბჭოთა პერიოდში დასტამბული ილიას თხზულებათა
ყველა გამოცემის შენიშვნები პ. ინგოროყვას ეკუთვნის) ცნობილი არ ყოფილა
არც ”დროების” და არც ”ჩანგის” ტექსტი, ეს კარგად ჩანს მისი მსჯელობიდან, რომელიც ამ
თხზულების ნაბეჭდ წყაროებს ეხება. პ. ინგოროყვა წერს: ”სცენები პირველად გამოიცა
ცალკე წიგნად 60-იანი წლების მეორე ნახევარში, შემდეგ იგი მეორედ დაიბეჭდა
ქართველთა ამხანაგობის გამოცემაში 1892 წელს” 36 . როგორც ვხედავთ, აქ არაფერია
ნათქვამი თხზულების არც ”დროებაში” და არც ”ჩანგში” გამოქვეყნების თაობაზე. რაც
შეეხება ”პირველ ცალკე წიგნად გამოცემას”, როგორც პ. ინგოროყვა აღნიშნავს, ამის
შესახებ მისთვის ცნობა მიუწოდებია ნ. ნიკოლაძეს. პ. ინგოროყვა წერს: ”ცნობა ამ
პირველი გამოცემის შესახებ გადმოგვცა განსვენებულმა ნ. ნიკოლაძემ; ეს გამოცემა ნ.
ნიკოლაძეს უნახავს 1869 წელს, როცა იგი ევროპიდან საქართველოში ჩამობრუნდა,
ზედმიწევნითი თარიღი ამ გამოცემისა ნ. ნიკოლაძეს არ ახსოვდა. მისი ცნობით იგი
დაბეჭდილი იყო 1865 – 1868 წლებს შორის” 37. ნ. ნიკოლაძის ამ განცხადების ასახსნელად
ყურადღება უნდა მიექცეს შემდეგ გარემოებას: 1867 წელს გაზ. ”დროების” № 33-ში
დაბეჭდილი ილია ჭავჭავაძის ”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენების”
ამონაბეჭდი ”დროების” რედაქციამ უყდოდ და უთავფურცლოდ ცალკე აკინძა და წიგნის
სახით გაავრცელა. ალბათ, ეს წიგნი სახით აკინძული ამონაბეჭდი ჰქონდა ხელთ ნ.
ნიკოლაძეს როდესაც იგი ამ თხზულებას რუსულად თარგმნიდა 38 . ”გლეხთა
განთავისუფლების პირველდროების სცენების” ”დროებაში” გამოქვეყნების შესახებ რომ
ნ. ნიკოლაძეს რაიმე სცოდნოდა, იგი ამის შესახებ პ. ინგოროყვას აცნობებდა. მაგრამ 1867
წელს, როცა აღნიშნული თხზულება ”დროებაში” დაიბეჭდა, ნ. ნიკოლაძე საზღვარგარეთ
იყო, ამიტომ მოხდა, რომ იგი არაფერს ამბობს ”დროების” ტექსტზე, ხოლო ”დროების”
ამონაბეჭდს კი ცალკე გამოცემად მოიხსენიებს. ცალკე გამოცემას უწოდებს ამ ამონაბეჭდს
თვით ილ. ჭავჭავაძეც. იგი თავის ავტობიოგრაფიაში წერს: ”...”სცენები გლეხთა
განთავისუფლების პირველი დროისა”, დაბეჭდილი 1865 წელს ”კრებულში” და მერე
ცალკე წიგნად” 39 . საგულისხმოა, რომ ილიას ამ ავტობიოგრაფიას, რომელიც 900-იანი
36

ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 600 და 638.
იქვე, გვ. 600.
38
იხ. ”Изящная литература”, 1883 წ., გვ. 270.
39
ი ლ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІX, 1957, გვ. 312.
37

წლების დასაწყისშია დაწერილი, აშკარად ემჩნევა, რომ დაწერილია ზეპირად, მხოლოდ
მეხსიერებაზე
დაყრდნობით.
ამას
ადასტურებს
მისივე
სიტყვები
ამ
ავტობიოგრაფიიდან: ”აღარ მახსოვს კიდევ რომელიღაშიაც...”, ”რამდენადაც
მახსოვს...”, ”აღარ მახსოვს” და სხვა მსგავსი გამოთქმები, რომლებიც არა ერთხელ
გვხვდება ავტობიოგრაფიაში. ასევე ნაჩქარევობა იგრძნობა ილიას ზემომოყვანილ
ციტატაშიც, რომელიც ”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენების” ბეჭდვის
ისტორიას ეხება. აქ მოყვანილი ოთხი ცნობიდან არც ერთი ზუსტი არ არის: 1)
არაზუსტად არის მითითებული თხზულების სათაური; 2) მისი დაბეჭდვის წლად
აღნიშნულია 1865 და არა 1867 წელი. 3) ნაცვლად ”დროებისა”, სადაც ეს თხზულება
პირველად დაიბეჭდა, მითითებულია ”კრებული”, 4) ამონაბეჭდის ნაცვლად – ცალკე
გამოცემა. მაგრამ, ეს უკანასკნელი რომ ცალკე გამოცემა არ არის, ამას ადასტურებს
შემდეგი: 1. ”დროებისა” და ამ ტექსტის ყ ო ვ ე ლ ი ს ტ რ ი ქ ო ნ ი თანხვდება
ერთმანეთს: ორივეგან ს ტ რ ი ქ ო ნ ე ბ ი ე რ თ ი დ ა ი გ ი ვ ე ს ი ტ ყ ვ ი თ ა ნ
ს ი ტ ყ ვ ი ს ნ ა წ ი ლ ი თ ი წ ყ ე ბ ა დ ა მ თ ა ვ რ დ ე ბ ა , ასეა თ ა ვ ი დ ა ნ
ბ ო ლ ო მ დ ე, მ თ ე ლ ი ტ ე ქ ს ტ ი ს მ ა ნ ძ ი ლ ზ ე; 2. როგორც ”დროებაში”, ისე ე.
წ. ”ცალკე გამოცემაში”, თხზულება XXX-ით არის ხელმოწერილი ტექსტის ბოლოს, ასეთი
ხელმოწერა კი ცალკე გამოცემისათვის არ არის დამახასიათებელი. 3. ორივეგან ერთი და
იგივეა ცენზურის ნებართვის თარიღი: 1867 წ. 18 აგვისტო.
ამიტომაც
არის,
რომ
სპეციალისტი
ბიბლიოგრაფები
აღნიშნულ ”გამოცემას” ”დროებიდან” ცალკე ”ამონაბეჭდს” უწოდებენ (იხ. ქართული
წიგნი, ტ. І, 1941, გვ. 115 და თ. ნაკაშიძე, ნ. კორძაია, ”ილ, ჭავჭავაძის ნაწერების
ბიობიბლიოგრაფია”, 1966, გვ. 20). ასევე ვიხსენიებთ ჩვენც ამ ამონაბეჭდს და
თხზულების პასპორტში მას ”დროებისგან” განსხვავებულ ლიტერს არ ვაძლევთ.
”გლეხთა განთავისუფლების პირველდროების სცენების” დაწერის თარიღად
ავტორის გარდაცვალების შემდეგდროინდელი ყველა გამოცემა 1865 წელს ასახელებს
(მაგრამ, სამწუხაროდ, არ მიუთითებენ, თუ საიდან მომდინარეობს ეს თარიღი).
ავტორისდროინდელ არც ერთ გამოცემაში ეს თხზულება დათარიღებული არ არის. პ.
ინგოროყვა თავის გამოცემებში იმოწმებს ”თხზულებათა” ІІІ ტომის (1892 წ.)
ქრონოლოგიურ ნუსხას, რომელშიაც, თითქოს, ეს თხზულება 1865 წელს დაწერილად
იხსენიება. მაგრამ არავითარი ქრონოლოგიური ნუსხა ”თხზულებათა” ІІІ ტომს არ
ახლავს 40. ილიას თხზულებათა ქრონოლოგიური ნუსხა ერთვის მიხ. გედევანიშვილის
1914 წლის გამოცემას (”თხზულებანი”, ტ. І), რომელშიაც ”გლეხთა განთავისუფლების
პირველდროების სცენების” დაწერის თარიღად 1865 წელია მითითებული, მაგრამ
გედევანიშვილი არაფერს ამბობს იმის შესახებ, თუ საიდან აიღო მან ეს თარიღი.
ჩვენი ვარაუდით, ეს თარიღი, პირველ ყოვლისა, მომდინარეობს თვით
თხზულების ტექსტიდან. რომლის პირველ ორ ავტორისდროინდელ გამოცემაში
(გაზ. ”დროებასა” და კრ. ”ჩანგში”) ვკითხულობთ: ”წლევანდელი წელიწადი, როგორც
თქვენ კარგათ მოგეხსენებათ, ათას რვაას სამოცდამეხუთეა”.

40

ქრონოლოგიური ნუსხა ერთვის მხოლოდ ”თხზულებათა” І და ІІ ტომებს, მაგრამ იქ, რა თქმა უნდა,
არაფერია ნათქვამი ამ თხზულების დაწერის თარიღზე, რადგან იგი ”თხზულებათა” ІІІ ტომშია
დაბეჭდილი.

თვით ილია კი თავის ავტობიოგრაფიაში, თუმცა არაფერს ამბობს ამ თხზულების
დაწერის თარიღზე, მაგრამ მიუთითებს მისი პირველი პუბლიკაციის თარიღს – 1865 წ.
(ნაცვლად 1967 წლისა). ვფიქრობთ, ეს შეცდომაც იქიდან მომდინარეობს, რომ თხზულება
კი არ დაბეჭდილა, არამედ დაიწერა 1865 წელს.
ქვემოთ ვუჩვენებთ იმ განსხვავებულ წაკითხვებს, რასაც ჩვენი გამოცემის
ტექსტთან შეპირისპირებისას იძლევიან ავტორისეული გამოცემები:
323. 7 სთქვა] ჰსთქვა B.
324. 2 რომა] რომ B. 11 დღეგრძელობა+მინდა B. 9 მაგისთანა] მაგისთანას B. 17
ჰხედავ] ხედავ B. 23 და 25 სთქვი] ჰსთქვი B.
325. 12 კარგად] კარგათ B. 22 შავი] შავია B. 26 სჯობია] ჰსჯობია B.
326. 1 მოვკრიბო] მოვკრიფო B. 10 აქეთ] აქედ AB (შესწორდა სარედაქციო
კოლეგიის მითითებით), 31 დაეხსენ] თავსხენ B.
327. 5 მკითხავ] მკითხამ B. 29 კარგად] კარგათ B, დიაღ] დიახ B, 30 მოვიკრებ]
მოვიკრეფ B.
328. 2 სჯობია] ჰსჯობია B. 3 მოვიკრებ] მოვიკრეფ B. 17 კი – B.
329. 9 და 19 ფრთხილად] ფთხილად B. 21 დავიკრიბოთ] დავიკრიფოთ B. 24 შხამად]
შხამათ B. 25 ვსთქვათ] ვჰსთქვათ B. 28 მესამედა] მესამეთა B. 29 მოვუსმინო] მოუსმინო B.
330. 1 ლაპარაკით] ლაპარაკითა B. 3 რადა] რათა B. ვსთქვი] ვჰსთქვი B. 8 ფიქრადაც]
ფიქრათაც B.
331. 9 სთქვა] თქვა B. 32 სჩივი] ჰსჩივი B.
332. 3 აქეთ] აქედ AB (შესწორდა სარედაქციო კოლეგიის მითითებით). 11 მომცეთ]
მამცეთ B; მოვუსმინო] მოუსმინო B. 24 დაჯექ] დაჯეგ B; ადექ] ადეგ AB. 29 მომხდარა+B.
31 სჩივიან] ჩივიან B. (ორივე შემთხვევაში ასეა ამ სტრიქონზე).
333. 1 სჩივის] ჩივის B. 4 ყველაფრის] ყველაფერს AB. 12 მღვდელმა] ღვდელმა B;
დასწერა] დაჰსწერა B. 15 მღვდელიც] ღვდელიც B. 20 აქეთ-იქით] აქედ-იქით (შესწორდა
სარედაქციო კოლეგიის მითითებით). 26 დიაღ] დიახ B. 27 სთქვას] თქვას B.
334. 5 ჰშინებია] შინებია B. 19 ვინახავ] ვინახამ B; მაგათის] მაგათი B. 23 ვალადა]
ვალათა B. 29 აღსრულებისათვის] აღსრულებაში B. 34 სთქვა] თქვა B.
335. 3 დიაღ] დიახ B.
336. 3 შევბერებულიყავით] შევბერებულვიყავით B. 18 სწერა] ჰსწერია B;
პოსრედნიკო] პოსლედნიკო B. 19 ჰკითხულობს] კითხულობს B. 32 დიღა] დიახ B.
337. 2 ჰცდილობს] ცდილობს B. 13 მოვუწერო] მოუწერო B. 16 სწერს] წერს B.
338. 12 მისცა] მიჰსცა B. 14 სჭერია] ჰსჭერია B. 18 რომ] რო B; გასწვდება] მისწვდება
B. 19 მეფეთ-მეფის] მეფედ მეფის AB. 20 კარგად] კარგათ B. 24 მისცემდით] მიჰსცემდით
B.
339. 11 დიაღ] დიახ B. 15 გგონია] გონია B. 17 ვსთქვა] ვჰსთქვა B. 19 ჩემის] ჩემი B. 25
დიაღ] დიახ B.
340. 3 რომ] რო B. 8 ჰრგებოდათ] რგებოდათ B. 13 დიაღ] დიახ B. 28 რომ] რო B;
არის-თქო] არი-თქო B.
341. 3 უთქმელადა] უთქმელათა B. 10 ჩამოურთმევია] ჩამოურთმევიაო B. 19, 24
დიაღ] დიახ B. 25 კარგად] კარგათ B. 26 დავიფიცავ] დავიფიცამ B. 28
ყოფილა+პ ო ს რ ე დ ნ ი კ ი. თქვენვე არ ბძანეთ წეღან, რომ სწორედ წელს თებერვალში

ჩამოვართვითო. წლევანდელი წელიწადი როგორც თქვენ თითონ კარგად მოგეხსენებათ,
ათას რვას სამოცდამეხუთეა. ქ ვ რ ი ვ ი ს მ ა ზ ლ ი მართალია.
342. 1 რომ] რო B. 5 დიაღ] დიახ B. 13 თავმომწონედ] თავმომწონეთ B. 16 არ
ჰყოფილიყავით] არა ყოფილიყავით B. 22 აქეთ] აქედ AB (შესწორდა სარედაქციო
კოლეგიის მითითებით) 27 დავწერ] დავსწერ B. 28 ხედავთ] ჰხედავთ B. 32 გგონია] გონია
B; გამეთავებინოს] მამეთავებინოს B. 33 დავწერ] დავსწერ B.
343. 5 სთქვა] ჰსთქვა B. 6 მოსდის] მოჰსდის B; სწორედა ბძანეთ] სწორეთა ბრძანეთ
B. 7 სთქვა] ჰსთქვა B; მოვუჭერი] მოუჭერი B. 9 მოვუჭერი] მოუჭერი B. 9 ვთქვი] ვჰსთქვი B.
12 გაჯავრებული] და გაჯავრებული B. 13 კარებიდან მისძახის] კარებიდან მიჰსძახის B.
16 სტყუის] ტყუის B. 17 გამოსცხადებია] გამოჰსცხადებია B. 18 რომ] რო B. 19 ავის] ავი B.
23 რომ] რო B. 34 მისცა] მიჰსცა B; მივუგზავნე] მიუგზავნე B.
344. 1 შევუთვალე] შეუთვალე B; რომ] რო B. 2 შეებღერტა] შეებღერტა B. 3
მივუვარდი და ვუთხარი] მიუვარდი და უთხარი B. 5 თქვენზედ] თქვენზე B. 7 ამხანაგი]
ამხანაკი B. 11 რომ] რო B; სჩადის] ჩადის B. 18 მივტყეპდი] მივტყებდი B. 20 ქვრივ-ოხერს]
ქვრივს-ოხერს B. 21 ჩაგეთვლებოდათ] ჩეგეთვლებოდათ B. 23 თქვენის] თქვენ B. 25
მივჯოხავდი] მივჯოხამდი B; რომ] რო B. 30 გასწყვეტს] გაჰსწყვეტს B.
345. 3 თრევით] თრევითა B. 4 გაგვანთავისუფლა] გაგვათავისუფლა B. 12 რომ] რო;
სიცრუვისათვის] სიცრუისათვის B. 15 არის] არი B. 18 გნებავდეთ] გნებავდესთ B. 21
სწყევლის] ჰსწყევლის B; მისძახის] მიჰსძახის B. 22 ისეთებოო] ისეთებო B. 25 კი – B. 30
სწერიხარ] ჰსწერიხარ B. 32 შუაზედ] შუაზე B.
346. 1 ჩაგარჩობ] ჩაგახრჩობ B. 2 ძაღლსავითა] ძაღლისავითა B. 14 რადა] რათა B. 22
არის] არი B. 30 გიორგი-მეთქი] გიორგი-მეთქინ B.
347. 4 შენებურადა] შენებურათა B. 7 არის-მეთქი] არი-მეთქი B. 8 მოუგონია]
მოიგონებს B. 10 დედაშვილურადა] დედაშვილურათა B. 4 რომ] რო B. 15 რაები] რეები B.
18 სწერია] ჰსწერია B. 21 ჩემს] ჩემ B.
348. ჭირადაც და ლხინადაც] ჭირათაც და ლხინათაც B. 3 გთხოვთ] მთხოვ B. 14
მეორედაც] მეორეთაც B. 21 ყელს] ყელ B.

მ ა ჭ ა ნ კ ა ლ ი (გვ. 349 – 398)

ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი ავტოგრაფი ინახება ყვარლის ილ. ჭავჭავაძის სახლ-მუზეუმში 41.
”მაჭანკალი” წარმოადგენს ილ. ჭავჭავაძის მოთხრობა ”კაცია-ადამიანის” VІ –VІІІ
თავების
გადმოკეთებას
პიესად.
მასში
ნაჩვენებია
ხორეშანის
(მაჭანკალ
სუტ-კნეინას) ”ღვაწლი” ლუარსაბის დაქორწინების საქმეში.
”მაჭანკლის” ტექსტი ავტორის სიცოცხლეში არ დაბეჭდილა. მის ავტოგრაფს
მიაკვლია პოეტმა-აკადემიკოსმა ი. გრიშაშვილმა. მან კომედიის დასაბეჭდად
41

ეს ის ავტოგრაფია, რომელიც ადრე შოთა რუსთაველის სახელობის თეატრალური ინსტიტუტის
მუზეუმში ინახებოდა და ასეც არის მითითებული ამის თაობაზე ილ. ჭავჭავაძის თხზულებათა წინა
გამოცემებში.

გამზადებული ტექსტი გადასცა პ. ინგოროყვასა და ალ. აბაშელს, რომელთაც შეიტანეს
იგი ილ. ჭავჭავაძის თხზულებათა ხუთტომეულის პირველ ტომში 1937 წელს. 1939 წელს
კი ”მაჭანკალი” ი. გრიშაშვილმა დაბეჭდა ილ. ჭავჭავაძის საიუბილეო კრებულში, ხოლო პ.
ინგოროყვამ 1950 წელს ათტომეულის ІІ ტომში. მაგრამ არც მაშინ და არც ადრე ი.
გრიშაშვილის მიერ მომზადებული ტექსტი ავტოგრაფისათვის არავის არ შეუდარებია,
ამიტომ ყველა ის შესწორება თუ უნებლიე შეცდომა, რომელიც ი. გრიშაშვილის მიერ
მომზადებულ ტექსტში გაიპარა, დღემდე მეორდებოდა ყველა გამოცემაში 42 .
წინამდებარე ტომში ”მაჭანკალი” იბეჭდება ავტოგრაფის მიხედვით. სარედაქციო
კოლეგიის მითითებით შევასწორეთ მხოლოდ რამდენიმე ავტორისეული ფორმა: 353, 5
არ ვუპატრონო] არ უპატრონო – წერია ავტოგრაფში. 360, 7 მოჰრცხობს] მორცხობს. 374, 24
გესწავლება] გესწაულება. 384, 14 არ გავუშვებ-და] არ გაუშვებ-და. აგრეთვე
ყველგან ”აქეთ-იქით”] აქედ-იქეთ – უწერია ილიას.
საკითხი – შეიძლება თუ არა ”მაჭანკალი” ჩაითვალოს ილიას დამოუკიდებელ
თხზულებად? – აფიქრებდა მის გამომცემლებსა და მკვლევარებს. ამიტომ იყო, რომ 1937
წელს ილიას თხზულებათა І ტომის გამომცემლებმა ”მაჭანკალი” მხატვრული პროზის
განყოფილებაში დაბეჭდეს რუბრიკით – ”გადმოკეთებული პიესა”, ხოლო 1950 წელს
თხზულებათა ІІ ტომში პ. ინგოროყვამ იგი შეიტანა როგორც დამოუკიდებელი პიესა.
ასეთივე აზრისა იყო ამ თხზულებაზე მისი პირველი მკვლევარი და ტექსტის
მომმზადებელი ი. გრიშაშვილი. იგი წერს: ”...ილიას პიესა ”მაჭანკალი”, თუ არ მივიღებთ
მოთხრობიდან ზოგიერთი მონოლოგების უსიტყვოთ გადმომღერებას, შეიძლება
დამოუკიდებელ ნაწარმოებად ჩაითვალოს” 43. წინამდებარე გამოცემაშიც ეს უკანასკნელი
თვალსაზრისია გაზიარებული.
”მაჭანკლის” ავტოგრაფს თარიღი არ უზის. ი. გრიშაშვილმა თავის წერილში ”ილ.
ჭავჭავაძე და ქართული თეატრი”, რომელიც ილიას საიუბილეო კრებულში დაიბეჭდა
(1939 წ.), დაადასტურა, რომ პიესა სპეციალურად არის დაწერილი ცნობილი მსახიობი
ქალის ნატო გაბუნია-ცაგარლის ბენეფისისათვის, რომელიც 1881 წლის 31 მაისს
გამართულა. ამის საფუძველზე ი. გრიშაშვილმა პიესა 1881 წლით დაათარიღა. რადგან
იგულისხმება, რომ პიესა აღნიშნულ ბენეფისზე რამდენიმე ხნით ადრე დაიწერებოდა,
მას ასე ვათარიღებთ: 1881 წლის 31 მაისამდე.
წარმოგიდგენთ ”მაჭანკლის” ავტოგრაფის დახასიათებას:
ავტოგრაფში მოქმედი გმირების გასწვრივ ილიას ხელით მიწერილია მათი
როლების სავარაუდო შემსრულებლები:
დავით თათქარიძე – შიშნიევი; ელისაბედი – კორინთლისა; ლუარსაბ თათქარიძე –
ყიფიანი; მოსე გძელაძე – მაჩაბელი; ხორეშანი – გაბუნია. როგორც ი. გრიშაშვილი
მიუთითებს 44, ილიას ეს ვარაუდი რეჟისორს რამდენადმე შეუცვლია. მაგ., კოტე ყიფიანის
ნაცვლად პიესის პირველ წარმოდგენაში (1881 წ. 31/V-ს) ლუარსაბის როლი უთამაშნია
ნოდარ ჯორჯაძეს, ხოლო მოსე გძელაძისა ზაალ მაჩაბლის ნაცვლად – ვასო აბაშიძეს.
42

ი. გრიშაშვილმა ”მაჭანკლის” ტექსტში თითქმის ყველგან ჩაასწორა ვითარებითი ბრუნვის ნიშანი,
რომელიც ყოველთვის ”თანით” იყო წარმოდგენილი, ასევე შეცვალა ზმნისწინები (”მა” ”მო”-თი), ამოიღო
ორმაგი პირის ნიშანი (”ჰს” შეცვალა ”სანით”), სიტყვა ”ქრმის” ნაცვლად ყველგან ”ქმარი” დაბეჭდა, ხოლო
”შეკმაზული”-ს ნაცვლად ”შეკაზმული” და სხვა.
43
ი ლ ი ა ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, ”საიუბილეო კრებული”, 1939, გვ. 105.
44
ი ლ ი ა ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, ”საიუბილეო კრებული”, 1939, გვ. 81.

ავტოგრაფის მეორე გვერდის მარჯვენა არშიაზე ვასო აბაშიძის ხელით (როგორც ი.
გრიშაშვილი აზუსტებს სქოლიოში მითითებულ წერილში) მიწერილია: მ ო ქ მ ე დ ნ ი
პ ი რ ნ ი თავ. დავით თათქარიძე; ელისაბედი, ამისი ცოლი; ლუარსაბი, დავითის ძმა;
აზნაური მოსე, გძელაძე; ხორეშან, მაჭანკალი; მსახურნი.
350. 7 – 23 ”მზარეული... (გადის)” ავტოგრაფში გადახაზულია. ”დედა... თუ”
ავტოგრაფის ტექსტში ჩამატებულია.
357. 16 ”გააგძელა ლაპარაკი” – ეს სიტყვები გამორჩენილია ამ თხზულების
დღემდე გამოქვეყნებულ ყველა ტექსტში.
364. 10 – 365. 1 ”რომ გაეგზავნათ... ვიცოდი” მიწერილია ხელნაწერის არშიაზე. 9
სიხარული ჩემთვის სიხარული აღარ არის] სიხარული ჩემთვის აღარ არის – წერია ამ
თხზულების ადრე დაბეჭდილ ყველა ტექსტში.
376. 17 ”დღეს” შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია ”უთუოდ”.
377. 28 ვერა გნახე] ძლივს გიპოვე *.
378. 3 ”ნახვის” ავტოგრაფში ჩაწერილია უცნობი ხელით, აზრობრივად ტექსტი
მოითხოვს ამ სიტყვას, ამიტომ ჩვენ იგი ტექსტში შევიტანეთ, რაც შეეხება პიესის დღემდე
გამოცემულ ტექსტებს, არსად ეს სიტყვა არ გვხვდება.
380. 17 – 18 ე ლ ი ს ა ბ ე დ ი. მაგრამ რა? ხ ო რ ე შ ა ნ ი – ეს სიტყვები არ იკითხება
ამ თხზულების არც ერთ დღემდე გამოცემულ ტექსტში, ჩვენ ისინი ავტოგრაფიდან
შემოვიტანეთ.
382. 8 – 10 ”თუ ფული... გაახლებ” ავტოგრაფში არშიაზეა მიწერილი.
386. 4 დაეთრევი] დადიხარ*.
389.
12
გიჟი]
სულელი*;
”ვარ”,
სიტყვის
შემდეგ
ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”(თავისთა...”. 31 ”კიბე”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია
შემდეგი: ”ხალხია და ხმაურობს”.
392. 9-10 ”ხალხს.......საყდარში” ჩამატებულია ხელნაწერში.
397. 8 ”იქნება”-ს შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: ”მორჩილების ქვეშ”.
398. 10 ეგ ძალიან მწყინს] ამაზედ ძალიან ვწუხვარ*.

დაუმთავრებელი პროზაული ნაწერები
დიამბეგობა (გვ. 401 – 412)
თხზულების ავტოგრაფები, რომლითაც წინა გამომცემლებს უსარგებლიათ,
ამჟამად დაკარგულია (ამის თაობაზედ დაწვრილებით იხ. ქვემოთ). ამიტომ მისი
როგორც ძირითად ნაწილში დაბეჭდილი, ასევე ვარიანტებისა და ნაწყვეტების ტექსტი

*

ამ ნიშნით ყველგან აღნიშნულია ის ფორმები, რომელიც თავდაპირველად დაუწერია ილიას და შემდეგ კი
შეუცვლია ისე, როგორც ამჟამად იკითხება ტექსტში.

გადმოვბეჭდეთ ილ. ჭავჭავაძის თხზულებათა ათტომეულის მეორე ტომიდან (1950 წ.).
პირველად ხსენებული მასალები დაიბეჭდა ცხრატომეულის 45 მესამე ტომში (1926 წ.).
პ. ინგოროყვა მიუთითებს, რომ ”დიამბეგობისა” და კიდევ რამდენიმე სხვა
თხზულების 46 ავტოგრაფები თავდაპირველად ი. გრიშაშვილის კუთვნილება ყოფილა;
შემდეგ კი ისინი შეუძენია გამომცემლობა ”ქართულ წიგნს”. აი, რას წერს იგი ამის შესახებ
ცხრატომეულის მესამე ტომში (1926 წ.): ”ხელნაწერი 47 ამჟამად დაცულია ”ქართულ
წიგნში”, რომელმაც შეიძინა ეს ავტოგრაფი” (გვ. 305), მაგრამ, რატომღაც, ამის შემდგომ
გამოცემებში პ. ინგოროყვა გამომცემლობის მიერ ხელნაწერების შეძენაზე აღარაფერს
ამბობს და ამ ავტოგრაფებს კვლავ მოიხსენიებს, როგორც ხელნაწერებს ”პოეტი
გრიშაშვილის არქივიდან”.
ჩვენ საგულდაგულოდ დავძებნეთ აღნიშნული ავტოგრაფები არა მარტო ი.
გრიშაშვილის არქივში, არამედ ყველა საცავში, სადაც კი სავარაუდო იყო მათი მიკვლევა,
მაგრამ ვერ მივაგენით. ამიტომ, როგორც უკვე მივუთითეთ, ეს ტექსტები გადმოვბეჭდეთ
პ. ინგოროყვას ზემოხსენებული გამოცემიდან.
”დიამბეგობის” თარიღის დასადგენად პ. ინგოროყვა იშველიებს იმ ზემოხსენებულ
ავტოგრაფებსაც, რომელთა ტექსტებიც მას არ გამოუქვეყნებია, და დაუმთავრებელ
მოთხრობას ”კაკო”. აღნიშნულ მასალაში მსგავსი ადგილების დაძებნითა და მათი
შეპირისპირებით პ. ინგოროყვა დამაჯერებლად ასაბუთებს, რომ ”დიამბეგობა” 1858 –
1859 წლებზე ადრე არის დაწერილი. პ. ინგოროყვა შეეცადა კიდევ უფრო დაეზუსტებინა
ეს თარიღი. იგი წერს: ”დიამბეგობის” ელემენტები ილიას სხვა ნაწარმოებშიაც აქვს
გადაღებული. ეს არის ლექსი ”ხმა სამარიდამ”, რომელიც დიამბეგის აღსარებას
წარმოადგენს და რომელიც დაწერილია 1857 წელს, 27 დეკემბერს, პეტერბურგს. ამ ორი
ტექსტის შედარებიდან ჩვენ მივდივართ იმ დასკვნამდე, რომ ილიას, რაკი დაუწუნებია
მოთხრობა ”დიამბეგობა”, მას იგივე თემა გამოუყენებია აღნიშნული ლექსისათვის. ამის
მიხედვით ”დიამბეგობა” დაწერილია 1857 წლის დეკემბრის ადრე” 48. ჩვენი აზრით, ამ
მსჯელობით არ მტკიცდება ის, რომ ლექსი აუცილებლად მოთხრობის შემდეგ არის
შექმნილი. გამორიცხული არც ის არის, რომ ილიას ჯერ ლექსი დაეწერა, შემდეგ
– ”დიამბეგობა”, ან ერთდროულად შეექმნა ორივე თხზულება.
ჩვენ უფრო სარწმუნოდ მიგვაჩნია პ. ინგოროყვას ის მოსაზრება, რომ ”დიამბეგობა”
დაწერილია 1858 – 1859 წლებზე ადრე. ამიტომ წინამდებარე გამოცემაში თხზულება
სავარაუდოდ 1857 წლით დავათარიღეთ.
გარდა ძირითად ნაწილში გამოქვეყნებული ტექსტისა, არსებობს ამ მოთხრობის
კიდევ ორი განსხვავებული ვარიანტი და ერთი პატარა ნაწყვეტი, რომელთაც ვბეჭდავთ
ქვემოთ:
45

იგულისხმება ილ. ჭავჭავაძის ”ნაწერების სრული კრებული”, რომელიც 1925 – 1929 წლებში გამოვიდა ათ
ტომად, თავდაპირველად კი იგი ცხრა ტომად იყო ნავარაუდები და ტომებზე ასეც იყო მითითებული.
46 ეს თხზულებებია: დაუმთავრებელი მოთხრობები ”ცხოვრების გამონაცადი და გამონაფიქრი” და ”გუბე”
(ვარიანტი და ნაწყვეტი).
47
იგულისხმება ხელნაწერები, რომელშიაც შედიოდა ”დიამბეგობის” რამდენიმე ავტოგრაფი და წინა
სქოლიოში მითითებულ თხზულებათა ავტოგრაფები.
48
ი. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 605.

პირველი ვარიანტი
დიამბეგობა
დიამბეგობა – შენ რას იტყვი, მკითხველო? – კარგია. – ჰმ, ჰმ, – ჩაიცინებ ჩუმ-ჩუმად
და იტყვი ჩემზედ ”ამის დამწერსაც კი ჰქონია პირში გემოო!” არა თუ?
მიყვარს შავი ხავერდის საყელოთი დარბაისლურად დაშვენებული შავი სერთუკი;
მიყვარს, თუნდა იმ სერთუკით მუთაქა იყოს მორთული; მიყვარს იმიტომ, რომ ისე
მოსახდენი არ არის, როგორც მოსაგებია. მიყვარს მასზედ ჩამომწკრივებული ყვითელი
ღილები, რომლებიც ქამრისათვის ხშირად ენატრებათ გლეხის ბიჭებსა; მიყვარს იმ
სერთუკის განიერი ჯიბეცა, რომელიც მუდამ სტუმრის მოყვარულია, რადგანაც
ყოველთვის კარი ღია აქვს; მიყვარს იმიტომ, რომ გლეხკაცის ჭუჭყიან ჯიბიდან
ამოპარული ცოდვის შვილები – ფულები საქეიფოდ იქ მოიყრიან ხოლმე თავსა. მიყვარს
თითონ დიამბეგიც, იმიტომ რომ ჩათუქესანია ყოველთვისა: მრავალს თითონ გამორჩება
ხოლმე და თავის რიგზედ თითონაც ზოგიერთს არჩენს; მიყვარს უფრო მისი მარჯვენა –
სულ ერთია მათრახით არ[ის] მოსილი, თუ უმათრახოდ, – ორივე შემთხვევაში კარგია,
იმიტომ რომ ისე დაიჭერს ხოლმე საქმეს, რომ მარცხენაც ვერ შეუტყობს, სახარების
სიტყვისამებრ; მიყვარს ჩვენი ბეჟან კალმახიძეც, იმიტომ რომ დიამბეგია.
ეს ბეჟან კალმახიძე ერთს მშვენიერს ზაფხულის საღამოს იჯდა მუაჯარზედ,
გულგადაღეღილი, ხელში ეჭირა გძელი ჩიბუხი და ისე გაჯავრებული ძალზედ სწევდა,
თითქო ჩიბუხზედ უნდა ჯავრი ამოიყაროსო. წინ ედგა პერევოჩიკი.
მინდა აგიწეროთ ბეჟან კალმახიძის სახის მეტყველება, მაგრამ ვშიშობ, მეტი არ
იყოს. მაგრამ ჩვეულება რჯულზედ უმტკიცესიაო, ნათქვამია.
ბეჟან კალმახიძე იქნებოდა ორმოცდასამის თუ ოთხის წლისა. თვალად თუ ტანად
ასეთი იყო, თითქო დიამბეგის სერთუკისათვის გამოჭრილიაო. სახეს მოყვითანო ფერი
დასცემდა, ცხადი ნიშანი, რომ თავის სიცოცხლეში ბევრი ნერწყვი უყლაპავს; თვალები
საოცრად სწრაფნი და წვრილნი, – ასეთის თვისებისანი, რომ თაფლს ჰსთოვს, ოდეს
უყურებს ”ძლიერსა ამა ქვეყნისასა”, ე. ი. უეზდის ნაჩალნიკსა, სოვეტნიკსა და სხ., და
რისხვას აქუხებს, ოდეს უყურებს ”უძლურსა ამა ქვეყნისასა”, ე. ი. გლეხსა; იგივ თვალები
ნუგეშმცემელნი, ოდეს შეჰხარის მდიდარსა ამა ქვეყნისასა; შუბლი მაღალი, კანონების
საპენტავად მოყვანილი, სამ რიგათა ჰქონდა შეკეცილი. საკვირველია ამ შუბლის და
ნაკეცების საქმე. ერთი რიგი წაიშლებოდა და ქრებოდა მაშინ, როცა მის წინ იდგა ხოლმე
მოჩივარი ლამაზი ქვრივი; მეორე რიგი იმისთანა იყო, რომ როცა კალმახიძე ქრთამზედ
ვაჭრობდა, მაშინ მოვიდოდა მოძრაობაში და ვაჭრობის გადაწყვეტაზედ ეკიდა იმისი
შუბლიდამ გაქრობა; რიგი მესამე მეტად გადახვლანჭილი იყო შუბლზედ, ასე რომ მისი
გაშლა შეუძლებელი იყო, მაგრამ ნაჩალნიკის ღიმილსა კი ვერ გაუმაგრდებოდა და
მსწრაფლ ქრებოდა. თუ შუბლზედ ეს სამი რიგი ნაკეცი ერთად იყო, ვაი შენს მტერს,
ცუდი ნიშანია: სჩანს დიამბეგს ხელიდამ გასხლტომია კაი ნაჭერი. ცხვირი, პირი ისე
მარჯვედა ჰქონდა მოყვანილი, რომ თუ ვინიცობაა წეროს დაეპატიჟნა და ქოთანში
მოეხარშა საჭმელი, იქაც ჩასწვდებოდა, და თუ მელას დაეპატიჟნა და თეფშზედ მოეტანა

საჭმელი, იქაც ცარიელი არ დარჩებოდა; ხელები მარდი, ნამეტნავად აღებაში;
აღებ-მიცემა კარგი იქნებოდაო, ხშირად იტყოდა ხოლმე კალმახიძე, რომ მარტო აღება
იყოსო და მიცემა კი არაო; ტანი ასეთი მრხევი ჰქონდა, რომ შვინდის სახრე იმასთან
ღმერთმა შეარცხვინოს; ფეხები მარდად მორბენალნი უფროსის წინ და ნამეტნავად
მდიდრის უკან. გვირგვინი ამა მშვენიერი დანაბადისა გახლდათ თავი მოტვლეპილი,
მომცდარ ყანასავით, ხალხთა კეთილმდგომარეობისათვის ზრუნვისა და ფიქრისა გამო.
ამისთანა იყო ჩვენი ბეჟან კალამახიძე რომელიც შეწუხებულის სახით იჯდა
მუაჯარზედ და აბოლებდა ჩიბუხსა.
– გამოცვალეს და სხვა დანიშნესო? – წარმოჰსთქვა თავისთავად მწუხარე
დიამბეგმა.
– დიახ, – უპასუხა პერევოჩიკმა.
– წადი ახლა, თავში ქვა იხალე და შეიჩვიე! აბა რა უნდა ქნა? ხარჯამ, ხარჯამ,
ემსახურები, პატივსა სცემ, შეაყვარებ თავსა, – ერთბაშად დაჰკრამენ კვერსა და
გამოგიცვლიან. დაგეკარგა ურარაოდ ამაგი, ფუჭად ჩაგიარა ხარჯმა. რასა იქ? აი, ეს არის
დიამბეგის ცხოვრება!
– ოღონდაც, – უპასუხა გულმტკივნეულად პერევოჩიკმა.
– დიამბეგობა ხომ კარგია – ამას სიტყვა არა აქვს – მაგრამ ესე ახლო პრავლენიაზედ
კი ვერაფერი. ბატონო! მოსვენება კი არა გვაქვს და! ეს სტოლნაჩალნიკიო, ეს სოვეტნიკიო,
ეს ისაო, ეს ესაო, ყველას გაძღოლა და პატივისცემა უნდა.
– ოღონდაც, გაძღოლა უნდა, – წამოიძახა კვლავ პერევოჩიკმა.
– რომ არა სცე პატივი, არ იქნება, – შენც პატივი აღარ გექნება. პატივს ჯანი
გავარდეს, ოღონდ შეგარჩინონ, მაგას წაგართმევენ და დარჩები ცარიელი.
– ოღონდაც, რომ ცარიელი დარჩები, – წაიდუდუნა კიდევ პერევოჩიკმა.
– ღმერთმა ხომ იცის, მე პურადძვირი არა ვარ, არც ისეთი უსწავლელი ვარ, რომ
უფროსის პატივი და სამსახური არ ვიცოდე; თუნდ ეგ არ იყოს, ჩემის ჯიბით ხომ არ
ვემსახურები, მეც აქა-იქა გამოვრჩები ხოლმე, მეც ვირგებ და იმათაც ვარგუნებ ხოლმე,
თორემ შენც კარგად იცი, ჩემო ძმაო!
– ოღონდაც, რომ ვიცი.
– განა ისეთი ბრიყვი ვარ, არ ვიცოდე, რომ რასაც იმათ ვაძლევ და პატივსა ვსცემ,
დაკარგული არ არის, მაგრამ ჭირი ეს არის, რომ აღარ დასცალდებათ კი ხოლმე, რომ
სიკეთე გადამიხადონ და! დღეს ერთია სოვეტნიკად, ემსახურები, ემსახურები. შაიჩვევ
თუ არა კარგად და ერთი კაი საქმის ჩადენას გაიფიქრებ გულში თუ არა, – ნახამ, რომ
გამოგიცვალეს. რა უნდა ქნა? უნდა გადადო საქმე, მინამ ახალს შეიჩვევ. ამაში დრო მიდის
და ხარჯიცა. აი, ძმაო, ეს არის გუბერნსკის პრავლენიაზედ ახლო დიამბეგობა! შორს რომ
იყო, მაშინ სხვა არის: მაშინ მეფე ხარ შენს უჩასტკაში, არც სტოლნაჩალნიკიო და არც
სოვეტნიკიო, ყველანი ფეხებზედ გკიდია. მართალია, იქაც კი მოვა ხოლმე კალია, მაგრამ
იქ ერთია და აქ – ათასი; ერთს ან მოატყუებ, ან დაეღრიჯები, ან... ერთის სიტყვით, ერთს,
როგორც იქნება, გაუძღვები.
– ოღონდაც, მართალი ბძანებაა!
– არა, თუ ღმერთი გწამს? ახლა მე რომ გეუბნები, გამოცდილი ვარ.
– ოღონდაც!..

– ახლა ჩვენი ხელობაც აღებ-მიცემობაა; აღებ-მიცემობა კარგია, მაგრამ უფრო
კარგი იქნებოდა, რომ მარტო აღება ყოფილიყო და მიცემა კი არა. აი, თურაშაულიშვილის
საქმეში...
– კვდარი რომ ეზოში შაუგდეთ?
– ჰო, მდიდარი კაცია, სამოცი თუმანი დახარჯა, თორემ შენც ხომ კარგად იცი, ის
სამოცი თუმანი რომ მარტო ჩვენი ყოფილიყო – რა გვიჭირდა? არა? თუ ღმერთი გწამს.
– ოღონდაც...
– მაგრამ არა, სხვისთვისაც კერძი უნდა დაგვედო, რომ დანარჩენი მაინც
შეგვრგებოდა.
– ოღონდაც...
– ოღონდაც და აი წილი დაუდეთ თუ არა, გამოგვიცვალეს კიდეც, ეხლა ახალი, ვინ
იცის, საქმეს როგორ გადაგვიტრიალებს. თუ ყმაწვილი კაციც არის, ვინ იცის, რა
ხათაბალა გაგვიმართოს. მართალია, ჩვენ გამოცდილი კაცები ვართ, წამალს არ
ავაფეთქებთ...
– ოღონდაც არ ავაფეთქებთ; მაგრამ იმაზედ ამბობენ, გამკვრელი არ არიო.
– მაგას არ დავიჯერებ.
– ოღონდაც, დასაჯერი არ არის. მაგრამ თუნდაც რომ მართლა გამკვრელი არ იყოს,
დადუღდება ახალ დაწურულ მაჭარსავით, ცოტა რომ დავაცადოთ.
– ეგეც კი, მაგრამ ზოგიერთი კაცი ახირებულია.
– ეჰ, ბატონო! ისე ლაპარაკობ, ასე გონია გუშინდელი დიამბეგი იყოვო. დაე ფულს
ნუ აიღებს, ცხენი ხომ აქ არის; ცხენს არ აიღებს ღვინო ხომ აქ არის; ღვინოს არ აიღებს,
პურია, ერბოა, ცხვარია, – სულ ერთია, ან ერთით მოინადირებ, ან მეორითა.
– ეგეც კი.
– მე რომ ნუხში პერევოჩიკად ვიყავი, იქ დიამბეგად ერთი – თუ გახსოვთ – ტურიძე
იყო. მე იმისთანა, – აი ხუთმეტ დიამბეგის ხელში გამომივლია, – არ მინახავს. ერთი ვიღაც
რუსი მოვიდა ბრაზიანი, ნაჩალნიკად. მილიონი რომ მიგეცა, არ აიღებდა. ტურიძე – აბა
მრავალ საქმეში გაბმული კაცი, – დიამბეგია; ვსთქვი, აი ან დღეს, ან ხვალ, საიდამაც
მოსულა, იქავ გაისტუმრებენ-მეთქი. მაგრამ არა! მართალია, ხან აქეთ უტრიალა, ხან იქით,
რა არ შეაძლია, აუთქვა თურმე ჯამაგირიდამ ხელი ამიღიაო, – ერთი სიტყვით – იმ კაცს
გული ვერაფრით მოუგო. ვნახო, ერთს მშვენიერს დილას პრავლენიიდამ სეკრეტარის
წიგნი მოუვიდა, რომ ცუდათა ხარ ახალ ნაჩალნიკთან დაბეზღებულიო და ცუდს საქმეს
გიპირობსო. აბა შენ იცი და შენმა კაიკაცობამო, თუ ეხლაც თავს დაიჭერო. ინტერესი
მოგივიდაო...
მეორე ვარიანტი
მარგალიტი ლექში
І
შუა ზაფხული იყო. საშინელი ცხარე მზე სწვავდა ქვეყანასა, ასე რომ
მინდვრებისათვის და ქედებისათვის ფერი ეცვლევინებინა. ამისთანა დღეს ღვინის

ურმებს საქონელი გამოეშოთ ლაკბეზედა, რომლის წყალი გოლვისაგან ისე მილეული
იყო, რომ ქანცგაწყვეტილსავით მოიპარებოდა ხევშია, ზოგან კი გუბეები დაეყენებია,
უწინდელ წყლისაგან დარჩომილი. საწყალი მეურმეები, სიცხისაგან დაოსებულნი,
კონკილაზედ აყენებულ ურმებს ქვეშ ეყარნენ გაშოტვილები. ყველას ეძინა, მარტო ერთი
თუ ორი პატარა ბიჭი ჩამდგარიყვნენ გუბეში, ხის ჯამებითა წყალს ასხამდნენ
პირდაღებულ კამეჩებს, რომელნიც გუბეში ეყარნენ; აქეთ, პატარა მოშორებით, გრილოში
თავი მოეყარნათ ხარებსა, თვალებდახუჭვილნი ღეჭდნენ რაღასაცა და კუდით
ერეკებოდნენ უსიამოვნო ბუზებს.
მზე გადიხარა თუ არა, ეს ამ ენაჩავარდნილმა ადგილმა გაიხმაურა. წამოდგნენ
მეურმეები, მოიფშვნიტეს თვალები, გასაგრილებლად პირზედ წყალი შეისხეს და
მორეკეს შესაბმელად საქონელი, რომელიც სიცხის გატეხაზედ მინდვრად გასულიყო და
სცოხნიდა გოლვისაგან გადამწვარ ბალახსა. ”ჰოო, ხიო, პატრონძაღლო, გამჩენძაღლო!”
და სხვა ამისთანა ათასი ალერსი ისმოდა იმ ხმაურობაში. როცა შეაბეს და წინა ურემმა
შოლტი გაუტყლაშუნა ხარებს და დაიძრა, მაშინ ჯაგებიდამ უეცრად ორი ყმაწვილი
გამოვიდა. ორივეს სალდათის მაუდის შავი კურტკები ეცვათ ტანზედ, თავზედ ერთს
ეხურა უშველებელი ჩერქეზული ქუდი, რომელიც ისე ჩამოფხატოდა თავზედ, რომ
ცხადი იყო, პატრონი სხვა ყოფილა და მხმარებელი სხვაა, მეორეს კი სალდათური
უკიზიროკო ქუდი ედვა თავზედა. ერთი, რომელსაც ჩერქეზული ქუდი ეხურა, იქნებოდა
შვიდმეტ-თექვსმეტის წლისა, მეორე ან თოთხმეტისა, ან ხუთმეტისა. უფროსს სახე
სანდომიანი და მარილიანი ჰქონდა, მაგრამ იმისი გაწკვეტილი ნიკაპი, იმისი სწრაფი და
წვრილი თვალი დიდს პლუტობასა სწამებდა თავის პატრონსა. მეორე, უნცროსი, ჰგვანდა
უფროსსა, და საკვირველიც არ არის, რადგანაც ღვიძლი ძმები იყვნენ. მაგრამ უნცროსი
უფრო მხდალსა ჰგვანდა, თუმცა პლუტობა ამასაც გამოუვიდოდა ხელიდამ, ისე
სულგანაბული იყო, ისეთი დაშინებული, თითქო ამისი სული უფროსის ხელში არისო.
ეს ყმაწვილები იყვნენ ერთის ღარიბის აზნაურშვილის შვილები. ამათ დედ-მამას
დიდი ხანია ჭირი წაეღოთ და ესენი კი ობლად დარჩომილიყვნენ მეტად
მცირეწლოვანები. ქვეყანაზედ ამათ აღარავინ ეგულებოდათ ერთი ბიძის მეტი,
რომელსაც იმდენი მზრუნველობა გაეწია, რომ კანტანისტებად მიუბარებია, რომ
თავიდამ მოიშოროს, და ცოტაოდენი მამული კი, რომელიც ამ ობლებს წილად უნდა
რგებოდა, ის კი პატრონისათვის ჩაუბარებია, ესე იგი, წაურთმევია და გაუყიდნია.
მოდავე ვინ ეყოლებოდა? მაგრამ ობლების შემწე ღმერთიაო.
ესენი ყოფილან კანტანისტებად თუქურმიშაზედ, ხუთი წელიწადი მეტი, და არც
ერთხელ არამც თუ უნახავთ თვალით ბიძა, იმისი ამბავიც აღარ გაუგიათ; დაავიწყდათ
კიდეც, რომ ამათ ბიძა ჰყავთ. ბოლოს მოსწყენოდათ, თუ ის ცემა-ტყეპა სალდათებისა
ვეღარ აეტანათ, დაეკრათ ფეხი და გამოქცეულიყვნენ. უფროსს მოეპარა უნდრაფიცრის
ქისა, რომელშიაც ორი მანეთი და ერთი ტალი ყოფილიყო, და ის ჩერქეზული ქუდი კი
ერთ აფიცრისათვის, დაეხწიათ თავი და გამოპარულიყვნენ ორივ ძმანი. სამის დღის
გამოპარულები იყვნენ, რომ ლაკბეზედ მეურმეებს გამოემცნაურეს. უფროსს ერქვა ბეჟან,
მეორეს მათე, გვარად კალმახიძენი იყვნენ, ბეჟან კალმახიძის შვილები.
– გამარჯობა თქვენი, – უთხრა ბეჟანმა მეურმეებს.
– ღმერთმა გაგიმარჯოთ, – უპასუხეს მეურმეებმა.
– თქვენ ქალაქს ხომ არ მიდიხართ?

– ქალაქს მივდივართ.
– აი, დასწყევლოს ღმერთმა რუსი კაცი. მამაჩვენმა, იმ დღეს რომ თუქურმიშაზედ
იყო, ერთი პოვოსკა დაგვიჭირა; ხუთი მანეთი მისცა, რომ როცა დაითხოვენო, ქალაქში
ჩამოიყვანეთო, მაინც ქალაქში მოდიხართ და მოდიხართო. რუსმა პირობა მისცა;
წამოგვიყვანა და მაღაროს ბოლოს დაითვრა და გადმოგვყარა პოვოსკიდამ და თითონ კი
უკან დაბრუნდა. დავრჩით ესე. ჩვენი ბარგი და ათიოდ მანეთი ფულიც თან გაიყოლა იმ
სულძაღლმა, თორემ სხვას ვინა ჩივის? ეხლა არც ფული გვაქვს, არც არაფერი, ორი დღის
უჭმელები ვართ; თუ ღმერთი გწამს, ხელი გაგვიმართეთ და ქალაქში ჩაგვიყვანეთ, და იქ
მამაჩემი, მდიდარი კაცი, გულნაკლულად არ გაგიშვებთ. თქვენთვის ხომ სულ ერთია,
ღამის ხარსაც ვუყარაულებთ და ურემზედაც დაგეხმარებით, და იქაც მამაჩემს
გამორჩებით რასმეს, თუ ღმერთი გწამსთ, ქრისტიანი კაცები ხართ, უნუგეშოდ ნუ
დაგვაგდებთ.
– ბიჭო-და, მაგაზედ რა ხვეწნა გინდა, აი, ერთი ჩემს ურემზედ დაუჯექით და
მეორე გოგიას ურემზედა. პურსაც გაჭმევთ და ღვინოსაც დაგალევინებთ, ურიები ხომ არა
ვართ, რომ უნუგეშოდ დაგაგდოთ. – უთხრა ერთმა დროულმა გლეხკაცმა, გახსნა
ხურჯინი, ერთი შოთი ერთს მისცა, მეორე მეორესა და ერთი ჩარექა ღვინოც ჩამოუსხა:
– დალიეთ, შვილო! სალეკოში ხომ არა ხართ, რომ ეგრე იმუდარებით,
საქრისტიანოში ხართ.
უკანასკნელად ამ მეურმეებმა ქალაქის პირში გამოუშვეს ურმები, რადგანაც ბინდი
იყო და ქალაქში ღამის ხარჯს მაერიდნენ. დილით ადრიანად აპირობდნენ შესვლას, რომ
საღამოზედ ისევ გამობრუნებულიყვნენ; ხარ-კამეჩის საჭმელს ვინ აუვიდოდა.
დაღალულ მეურმეებმა, რაკი საქონელი გამოუშვეს, ისამხრეს და მკვდრებსავით ძილს
მიეცნენ. ჩვენი ბეჟანი და მათეც დაწვნენ, მაგრამ ესენი ძილს თავიდამ იშორებდნენ.
გათენდა დილა ტრედისფრად. გაიშალენ მეურმეები, მაგრამ ბეჟანი და მათე კი
არსად იყვნენ. თურმე ნუ იტყვით, იმ კეთილმყოფელი მეურმისათვის ჯიბე მოუჭრიათ
და ღამიანათვე გაპარულან.
ІІ
ქალაქში საწყალი ობლები, უსახლკარონი, უპატრონონი, ხან სად ეყარნენ, ხან სად.
ამათთვის არც ბინა იყო არსად, არც საზდო. ბევრჯელ შიმშილიც და წყურვილიც
გამოიარეს, ბევრჯელ ცემა-ტყეპაცა. საცა ქურდობა შეეძლოთ, ქურდობდნენ, საცა არა და
იყვნენ ისე უწყალოდ. ბოლოს კი ბედმა გამოიხსნა ბეჟანი. ერთ ვიღაც პაჟარნს აჰყვა,
ფულიც იშოვა, კაი ჩოხაც ჩაიცვა, საწყალი მათე კი თავისგნით გააგდო. ”წადი, მე რა
მაქვსო, რომ შენც შეგინახოო, წადი საცა გინდაო, როგორც მე ვირჩენ თავსა, შენც
დაირჩინეო”. გააგდო სახლიდამ. ამ დღიდგან ძმები ურთიერთს განშორდნენ და თავის
დღეში აღარ შეყრილან.
ის
პაჟარნი
გახლდათ
გუბერნსკის
პრავლენიის
სტოლნაჩალნიკი,
შთამომავლობით სომეხი იყო, გვარად ავეტიქ პერანგოვი. იმან, რომ ბეჟანის ვითარება
შეიტყო, – შეიტყო, რომ ბეჟანი აზნაურშვილია, – ერთხელ ბეჟანსა ჰკითხა:
– აზნაურობის მოწმობა არა გაქვსო?
– არა.

– მაშ სოფელში არავინ იცის, რომ შენ სწორედ აზნაურშვილი ხარ? შენ რომ
მღვდელმა მოგნათლა, ცოცხალია თუ არაო?
– ვინ იცის?
– ერთი არ შეიძლება შევიტყოთ?
– აბა საიდამ?
– გამოიკითხე, თქვენებურები ავლაბარში ბევრი ჩამოდიან, ჰკითხე ვისმეს.
– რა ვკითხო, რომ ღვდლის სახელიც არ ვიცი.
– ერთი როგორმე შეიტყე და ბედსა გწევ: წერა-კითხვა ხომ იცი რუ[სულად]?
– ძალიან კარგად.
– მაშ ერთი შეიტყე, რომ იმ ღვდელს მოწმობა გამოვართოთ.
– რად გინდა?
– ვა, ჩემს სტოლზედ მწერლად დაგანიშვნინებ. ახლა ეგრე ხომ არ იქნები. კარგია,
რომ ეხლა ყმაწვილი ხარ, დაბერდები, პირზედაც არ შემოგაფურთხებენ, იცი თუ არა.
ბეჟანს ეს სიტყვები ჭკუაში დაუჯდა და ამის ფიქრმა აიტანა. ყოველ ცისმარე დღეს
ავლაბარში გადიოდა და თავის სოფლის კაცებს კითხულობდა. ერთს დღეს ბაკში
ჩამომხდარიყო ერთი მოხუცებული ღვდელი. ხურჯინი ჩამოხსნა თუ არა, ბეჟანიც
მივიდა და ”შენდობა მამაო” უთხრა.
ღვდელმაც დალოცა და ხელზედ ამთხვევინა.
– მამაო, საიდამ მობძანდებით?
– ღვდელმა ბეჟანის სოფელი დაასახელა. იმამა ბეჟანს.
– დიდი ხანია, რაც იქ ბძანდებით?
– დაბადებითვე, შვილო, ის ჩემი სოფელია, მეც თითონ იქაური ვარ.
– იქ, რასაკვირველია, კალმახიძე გაგეგონებათ.
– აბა რა კითხი უნდა, ჩვენი სოფლის ძირეული აზნაურშვილები არიან. ერთი ბეჟან
კალმახიძე იყო, – იმან ეს რვა წელიწადია შენი ჭირი წაიღო, ორი შვილი დარჩა საწყალსა
და იმათი ამბავი კი აღარავინ არ იცის, სად არიან, ცოცხლები არიან თუ მკვდრები. ბიძა
მეტად ავი კაცია, მამულები წაართო, დაუყიდა და ისინი სადღაც გააბარა, მეცოდებიან!
კაი მამის შვილები იყვნენ.
– ერთი იმათგანი მე გახლავარ.
– რას ბძანებ, – ჰკითხა გაკვირვებით მოხუცებულმა ღვდელმა: – მაშ მობძანდით
ოთახში, აქ რა ადგილია. ერთი თქვენი ამბავი მიამბე. მამათქვენსა და მე ნათელმირონობა
გვქონდა, დიდი სიყვარული გვქონდა ერთმანეთისა. ის ცხონებული მეტად ტკბილი კაცი
იყო. ღმერთი არ დაჰკარგავს იმის შვილებს. არა, გევხართ კი ღვთის წინაშე მამათქვენსა
თვალადაც და ტანადაც, ასე გონია, ის მიდგა-მეთქი თვალწინ.
ერთი სიტყვით, ამ ღვდლისა და იმ სტოლნაჩალნიკის შემწეობით ბეჟანმა
აზნაურშვილობა დაიმტკიცა და ქაღალდი გამოიტანა. ერთ თვეს უკან გუბერნსკის
პრავლენიაში მწერლად განაწესეს და თვეში რვა მანეთი დაუნიშნეს. ამრიგად სამსახურის
გზაზედ დადგა ჩვენი ბეჟანი, მეტად ბედნიერადაც მსახურებდა. მეორე წელსვე
თექვსმეტი მანეთი გაუხადეს და სამი წლის უკან სტოლნაჩალნიკის პომოშნიკობამდინაც
ავიდა. მეტი მოხერხებული ბიჭი იყო. ძალიან მალე მიხვდა ჩინოვნიკობის ეშმაკობას,
თითონაც ხომ უიმისოდაც ეშმაკი იყო...

(ნ ა წ ყ ვ ე ტ ი)
... შეღებილი იყო მოჭირებულის ლურჯის ფერითა. ამ სახლში სცხოვრებდა ერთი
ჩინოვნიკი კაცი, აღასი პერანგოვი. იქნებოდა ოცდაჩვიდმეტის წლისა; არა ჰყვანდა ცოლი.
სახლობაში ერთი ბებერის დედის მეტი სხვა არავინ ეგულებოდა.
თვალადობით აღასი პერანგოვი წარმოგიდგენდათ სრულს სიტლანქეს ქვემოურის
სომხისას, თითქო ნაჯახით არის გათლილიო. მისი დიდი აღმართ-დაღმართიანი ცხვირი,
ბოლოს ქორის ნისკარტივით გადახრილი; ცხვირის აქეთ-იქით შავი დიდრონი თვალები,
გუბეებსავით გაჩერებული; ცხენის ძუასავით სქელი შავი ხშირი თმა; შავივე პტყელი
წარბები ურთიერთზე გადაბმული; შავი ბუსუსი ვიწრო შუბლზედ, შავი გძელი წამწამი,
მაგარი ულვაში, ბოლოებში და ტუჩის გადასწვრივ შეკრეჭილი; ლურჯი სახე ნაპარსევი
ბალნის ძირისა გამო; ბოხი, უსიამოვნო, შემაზრზენი, მკვახე ხმა, – ესენი სულ ერთად
ცხადი ნიშანია იმ ქვემოურის სომხის სისხლის ჩამომავლობისა, რომელნიც ჩვენში
ხშირად იხილვებიან და რომელთაც სისხლი ჯერაც არ გასწმენდიათ...
”დიამბეგობის” მეორე ვარიანტი – ”მარგალიტი ლექში” შემდეგში გადაუმუშავებია
ილიას და შეუტანია მოთხრობაში ”სარჩობელაზედ” (იხ. ამ მოთხრობის პირველი თავი).

ცხოვრების გამონაცადი და გამონაფიქრი (გვ. 413 – 417)
ეს ნაწყვეტი იბეჭდება ილიას თხზულებათა ათტომეულის მეორე ტომში (1950 წ.)
გამოქვეყნებული ტექსტის მიხედვით, რადგან მისი ავტოგრაფი, რომლითაც წინა
გამომცემლებს (პ. ინგოროყვა, ალ. აბაშელი) უსარგებლიათ, დ ღ ე ი ს ა თ ვ ი ს ა რ ჩ ა ნ ს
(დაწვრილებით ამის შესახებ იხ. წინ ”დიამბეგობის” შენიშვნები). იგი პირველად
დაიბეჭდა ილიას თხზულებათა ცხრატომეულის ІІІ ტომში 1926 წელს (გვ. 263).
რაც შეეხება თარიღს, პ. ინგოროყვა ყველა თავის გამოცემაში მას ტექსტის ბოლოს
1857 – 1863 წლებს უწერს, მაგრამ შენიშვნებში, იქ სადაც ამ თარიღს იხსენიებს,
დასძენს: ”უფრო საფიქრებელია 1857 – 1858 წლების ახლო დრო, რადგან ესკიზი
(”ცხოვრების გამონაცადი და გამონაფიქრი” – ლ. ს.) – შესრულების მხრივ – საკმაოდ
უსრულია, რომ შეიძლებოდეს მისი უფრო გვიანი დროისთვის მიკუთვნება” 49 . ჩვენ
გავიზიარეთ ინგოროყვას ეს უკანასკნელი მოსაზრება და ეს თხზულება 1857 – 1858
წლებით დავათარიღეთ.

კ ო ლ ა (გვ. 418)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 142.
49

ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 609.

პირველად ეს ტექსტი დაიბეჭდა მიხ. გედევანიშვილის გამოცემაში 1914 წელს.
ამ თხზულების ტექსტისა და დაწერის თარიღის შესახებ იხ. მოთხრობა ”კაკოს”
შენიშვნები.
419. 4 ნაპატივობა] მოვლილობა*.
421. 17 გვირჩევნია] ურჩევნია – წერია ავტოგრაფში.
425. 31-32 ”იმ . . . გაკვირვებული” – ხელნაწერში ჩამატებულია.
426. 15 ”გამოადგებიან”-ს შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: ”ბატონთან
მინახვანან ასეთები, რო თვალი ვერ მო...” 15 ნამუსშენახული] ფეხმაგარი*. 31 ”დრო
მოვა”-ს წინ ხელნაწერში გადახაზულია: ”მაგრამ”. 32 ”მართალია... ცხენსავით” –
ჩამატებულია. მის წინ კი გადახაზულია: ”ცხენსავით”.
427. 9 ”ლიახვო”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”რომ”.
430. 31 ”ქვეშაგებშია”-ს შემდეგ ავტოგრაფში წერია ფრჩხილებში ჩასმული ასეთი
სიტყვები: ”მაგრამ ძილმა მოჰბერა იმას თავის ჩვეულებრივი მშვიდობიანობა თუ არა, ან
მოუვიდა თვით ძილი თუ არა, ეგ ჩვენ აღარ ვიცით”.
431. 10 ”მუაჯარიდამ... გადასახედ-გადმოსახედი” – ჩამატებულია ავტოგრაფში,
მის ნაცვლად კი თავდაპირველად ავტორს დაუწერია: ”გაზაფხულის [...ალ]
გაღვიძებული ახალ პირდაბანილი ბუნება სიამოვნებდა მის გარშემო, მაგრამ მას ისიც
თავისავით დაღონებული ეგონა. აგრეთი ეგოისტია კაცი და თავ-მოყვარე, ყველაფერი
უნდა თავის დონეზე მოიყვანოს და ბუნებაც იმისთანა ლბილია, რო კაცის გული რასაც
უნდა იმას გამოსახავს მასზედა”. 25 ”დამშვიდებული”-ს შემდეგ ავტოგრაფის ტექსტში
წერია ფრჩხილებში ჩასმული შემდეგი ტექსტი: ”მუაჯარს მარჯვნივ თავმინებებული
უპატრონობისაგან დიდი ბაღი ათას ათას ფრად იყო აჭრელებული. ხეხილის
სხვადასხვანაირი ყვავილი აფერადებდა ერთნაირსა გაზაფხულის ციაგსა ჰაერსა.
სასიამოვნო სურნელება გაფენილიყო გარშემო. ძლიერი იყო სიცოცხლე იმ დილისა,
ყოველი ძარღვი ბუნებისა მოძრაობაში იყო”.
432. 11 ”ჩვენ ყმაწვილკაცსა”-ს წინ ხელნაწერში ბრჩხილებში წერია შემდეგი ”ჩვენი
ყმაწვილ კაცმა რა [. . . .] თავის დიდ-ხნის ნაცნობთა ალაგთ”.
მივანიშნებთ იმ სწორებებზე, რომელიც ავტოგრაფისაგან განსხვავებით
შეტანილია ჩვენი გამოცემის ტექსტში სარედაქციო კოლეგიის მითითებით (მარჯვნივ
ავტოგრაფის წაკითხვებია):
433. 11 გადმოხედვა] გადმოხედა. 425. 26 ამათ] ამად. 427. 22 ცალლულიანი]
ცალფულიანი. 432. 26 იფიქრეთ] იფიქრედ (ასეა ყველა ანალოგიურ შემთხვევაში).
ქვემოთ ვბეჭდავთ ამ თხზულების განსხვავებულ ვარიანტს (U 141).

კოლა
І
მშვენიერ გაზაფხულის დღეს მოეფინა თავისი გამაცოცხლებელი ოქროს სხივები
ახალამწვანებულ და გაღვიძებულ ქვეყანაზედა. გომბორის მთა აბიბინებული

მხიარულად გადმოიყურებოდა. მის მწვანით მოსილნი მინდვრები, მდელოები, ველები
ნებივრობდნენ მზის სხივებშია, საუცხოვო იყო მის თვალახილული ბუნება!
ჯერ კიდევ მზე მაღლა იყო. ერთ უშველებელ მუხის ჩრდილქვეშ, რომლის
დაქანებულ ბექურის ძირში ჰსჩქებდა ცივი, კამკამი მთის წყარო, იჯდა ორი კაცი. მათ
შორიახლო სამი ცხენი ხარბადა ჰსძოვდა ახალ და წყლიან ბალახსა. ერთი იმ ცხენთაგანი
იყო წმინდა ყარაბახი. როცა იგი, თითქო მადლიერი და კმაყოფილი, წამოიწევდა ცოხნით
ლამაზსა თავსა და განიერის ნესტოებით შეისუნთქავდა გაზაფხულის ჰაერსა, როცა იგი,
თითქო ძოვნით დაღლილი, მოიღერდა კისერსა, იმისი მშვენიერი თავ-კისერი, განიერი
დიდი მკერდი, იმისი შავი შმაგი თვალები, იმისი სიამაყე, იმისი ერთი ვაჟკაცური
გადმოხედვა კაი მხედრისათვის რათაც უნდა ღირდა. მდიდრად იყო მორთული ის
თავმამწონე ყარაბაღული: ყოველ მის ფეხის გარდაცვლაზედ ხშირი გულის რახტი
გამოჰსცემდა ვერცხლის ხმასა; ქართულ უნაგირის მორთულობა, თექალთო იერიშის
ნაკერობა, ყოველიფერი ამ ცხენზედ გააგებინებდა კაცსა, რომ მისი პატრონი თავმამწონე
და ნებიერი თავადიშვილია. სხვა ორი ცხენი ამასთან არ იყო სრულიად სახსენებელი.
მუხის ჩრდილში თუმცა მოჩანდა მარტო ორი კაცი, მაგრამ პატარა ახლო რომ
მისულიყავით, ნახავდით მესამესაც, რომელსაც მიედო თავი მუთაქასავით
დასორსლებულ შავ ნაბადზედ და ტკბილად ეძინა. ის იყო ყმაწვილი კაცი და, როგორც
ეტყობოდა, ამ ორ მღვიძარე კაცთა ბატონი. მის შორიახლო ისხდნენ ის ორი კაცი და
ჩუმად ლაპარაკობდნენ, თითქო ეშინიანთო, რომ ხმამ ბატონი არ გააღვიძოსო. ერთი
ამათგანი იყო კარგა ხნიერი, პატიოსანი, დარბაისელი გლეხკაცი, იმისთანა გლეხკაცი,
რომლისაგანაც ბატონი არაფერსა შეიმცნევს და რომელიც, თუმცა ყველაფერს გაუბედავს,
მაგრამ თავის დღეში ისე არ გაკადნიერდება, რომ სიტყვით აწყინოს ბატონსა. ამისთანანი
ბევრნი არიან ჩვენ დაბალ ხალხში. მეორე ბიჭი იყო ახალგაზდა და მოხდენილი
მოსამსახურე. მისი ფაქიზა ტანისამოსი, კოხტურად მოწყობილი ტანზედ, მისი ლაღი
შავის თვალის მეტყველება, მის[ი] თავისუფალი მიმოხვრა ცხადად ამბობდა, რომ ეს
ბატონთან შეყალაღნებული და ბატონის საყვარელია. პატარა ლეკური ვერცხლით
მოწყობილი ჩიბუხი ეჭირა პირში და ხანდაზმით გამოაბოლებდა ბოლსა ხოლმე.
– ზაქრო! – უთხრა ხნიერმა ახალგაზდასა: – დროა ბატონი გავაღვიძოთ, თორემ
ამაღამ ჩვენ შინ კი არა, იქნება თელავსაც ვერ ჩავიდეთ.
– ცოდოა, – უპასუხა ზაქრომ და მზრუნველობით გადახედა თავის საყვარელ
ბატონსა: – ცოდოა. წუხელ ქალაქიდამ გამოვედით და დღევანდლამდინ თვალი არ
მოუხუჭავს. გუშინღამაც შინ განთიადისას მოვიდა. ცოდოა, დეე პატარა კიდევ ეძინოს.
– შენი ნებაა, – მიუგო თანხმობით ხნიერმა: – შენ უფრო იცი მაგის ანგარიშები;
პატარაობითვე მაგასთანა ხარ; მაგრამ ესეც კი უნდა იცოდე, რომ უალაგო ალაგას რო
დაგვიღამდეს, კარგი არ იქნება.
– განა დუქანი გზაზედ არსად არის? ჩემ დროს მგონი იქ სადღაც იყო, – ჰკითხა
ზაქრომა.
– იყო მართალია, ერთი დუქანი, მაგრამ მას აქეთ, რაც აქ კაცები დახოცეს ლეკებმა,
აღარავინა ბედამს იქ დუქნის გაღებას.
– კიდეც იმიტომა გკითხე. ჩემ დროს აქ დუქანი იყო.
– მას აქეთ ბევრ წყალს ჩაუვლია, ჩემო ზაქრო – თქვა დიდის მნიშვნელობით
ხნიერმა და წამოწოლილი წამოებჯინა მკლავზედ.

– ალბათ. რვა წელიწადი ხუმრობა არ არი.
– განა რვა წელიწადი იქნება, რაც თქვენ რუსეთში ხართ?
– უნდა იყოს. დიახ არის, – დაატანა ზაქრომ მცირე ფიქრის შემდეგ: – ჩვენ რომ
აქედამ წავედით, მაშინ კახეთში კალია იყო. აბა მას აქეთ რამდენი ხანია, იანგარიშე.
– კალია რო გაჩნდა? – დიახ, რვა წელიწადი უნდა იყოს. ეგ კარგა ხნის ამბავია,
დალახვროს ღმერთმა, მე კი გუშინდელი ამბავი მგონია. მართლა რომ ეს წუთისსოფელი
სიზმარი ყოფილა. დღეები, წელიწადები ისე ხელიდამ გეპარება, რომ არც გესმის.
ამ ხნიერ კაცს ძალიან უყვარდა ფილოსოფია, ხშირად იცოდა ამან ამგვარები.
– რვა წელიწადი!... – თქვა მცირეს ხანს [შემდეგ] კიდევ ხნიერმა: – ბიჭო, როგორ
გასძელი ამდენი ხანი უცხო ქვეყანაში, ამბობენ იქ ღვინო არ არისო.
– მართალია.
– მიკვირს როგორ გასძელი?
– მეტი რა ჩარა იყო. თუ ბატონმა გასძლო, მე რა წითელი კოჭი ვიყავ.
– ეგ, შვილო, თავადისშვილია, მაგისათვის სულ ერთია სადაც უნდა იყოს, ყველგან
შეეჩვევა და ყველას შეიჩვევს, ჩვენ გლეხკაცები კი უცხოობაში ვერ გავძლებთ.
– მართალია, მაგრამ ხომ გაგიგონია, ძალა აღმართსა ხნავსო.
– ეგეც მართალია, გამიგონია, მაგრამ, გამიგონე, განა შენ ძალად წაგიყვანა?
– არა, ძალად არ წაუყვანივარ. თუნდ რო არ წავეყვანე, მე თითონ წავყვებოდი; მე
მაგას მინამ ცოცხალი ვარ, არ მოვშორდები, თუნდა რო ჯოჯოხეთში წავიდეს – იქაც
გავყვები. პატარაობითვე, ძამო, ძმასავითა ვარ მაგასთან შეზდილი და ეგეც არ არის
ჩემთვის ურიგო ბატონი.
– მართალია, კაი ბატონის ხელში სიკვდილი ურჩევნია კარგს მსახურს, სხვაგან
სიცოცხლესა, მაგრამ შემიტყვია, რომ ანჩხლი არისო, თურმე ერთი უფროსი შემოჰკდომია
კიდეც და იმისთვისაც გადაჰკარგესო. ცხონებული დიდი ბატონი კი ამბობდა, უფროსსა
ჰსცემაო და იმიტომაო, მაგრამ ის მამა იყო, იქნება მალავდა.
– არა, მართალია ეგა. ამას არავინ არ შემოჰკდომია, ამას შემოელახა უფროსი კი არა,
ფეთფებელს რო ეძახიან რუსები, ისა.
– ფეთებაა, თუ რაღაც ეშმაკი, განა დიდი კაცი იყო?
– დიდი კაცი კი არა, ჩვენებურად უზბაშს რო იტყვიან, ის არის.
– მაგისათვის თავადიშვილი ცხრა მთას იქით გადაჰკარგეს!... ვაი, შენ ჩემო თავო!...
ჩვენი თავადისშვილები მილიციაში დღე არ გავა, რომ უზბაში არ გაბღერტონ, რატომ
იმათ არა გზავნიან?
– ის ხომ ჯარი არ არი რუსისა, იქ სულ ქართველები არიან, იმიტომ არ გზავნიან,
აბა რუსის ჯარის უზბაშსა ჰსცემონ, იმათ იციან საითაც უკვრენ თავსა.
– მაინც კიდევ უბრალო უზბაშის გულისათვის თავადიშვილი როგორ უნდა
მოაშორონ თავის მიწაწყალსა?
– ეგრეა რუსების ”ზაკონი” და რა ვქნა.
– ეგ ვერაფერი ”ზაკონი ჰქონიათ”. მაშ რის თავადისშვილი ვარ, თუ უზბაშსაც ვერა
ვჰსცემ.
– ეგრე კია და, შენ რაც გინდა თქვი.
– მერე იქ რო იყავით, ბატონმა არა დაიმსახურა რა?
– როგორ არა, პრაპორშიკის ჩინი მიჰსცეს.

– დიდი ჩინია?
– სულ ყველაზედ პატარაა, პირველი ჩინია.
– სამსახურიცა აქვს?
– აღარა აქვს, თავი დაანება.
– ბიჭოს!... – წამოიძახა გაკვირვებით ხნიერმა: – თავი დაანებაო?... ცხონებული
ბატონი სულ იმას შეჰხაროდა, რო შვილი იქიდამ დიდი კაცი მომივაო და მაგან თავი
დაანება სამსახურსა?!...
– ეგ, ძმაო, სწორედ გითხრა, სამსახურის კაცი არ არი. ეგ ერთი თვითრჯული,
თავის ნების კაცია, ეგ სამსახურში ვერ გამოდგება. ერთხელ უფროსმა მეტი სიტყვა რად
მითხრაო, კინაღამ თავი არ შეაკლა, მაგრამ, კიდევ მადლობა ღმერთს, ხელში მაარტყა
ტყვია, თორემ ვინ იცის, რა მოუვიდოდა.
– რა, ჩხუბი მოუვიდათ?
– გეუბნები, ერთიერთმანეთს კინაღამ თავები არ შეაკლეს-მეთქი.
– რის გულისათვის?
– აკი გითხარ, მეტი სიტყვა რად მითხრაო!
– ბიჭოს!... უფროსმა უნცროსს მეტი სიტყვა რად მითხრაო?...
– მაშ! იმისთანა ახირებული არის?
– როგორ ეტყობა, რო თავადისშვილის სისხლი უდგა ძარღვებში, კაცს არაფერ
დაუთმობს.
– ეგრეა, ეგრე! – მიუგო ზაქრომა, რა სხვა პასუხი ვერ მოახერხა ამ შენიშვნაზედ.
მერე ადგა, მოაკრა ხურჯინის თვლები, წამოიცო მკლავზედ ხურჯინი და გაჰსწია
ცხენისაკენ.
– დაიცა, ზაქრო, ერთ რასმე გეტყვი, – უთხრა მცირეს ხანს შემდეგ უფრო დაბლა
ხმით ხნიერმა: – თუ მაგისთანა კაცი ყოფილა, ჩვენ რა გვეშველება?
– კიდეც ეგ არის, ძმაო, საკვირველი, რომ რასაც ეგ შენ დაგითმობს, არამც თუ შენ,
გლეხკაცსა, ერთის სიტყვით, იმას თავის ტოლს არ მოუთმენს, იმისთანა გაუგებარი
ხასიათისა არის.
– ეგ კიდევ ღვთის წყალობაა, თორემ...
ზაქრომ აღარ გაათავებინა სიტყვა ხნიერსა.
– ადექ, ადექ, დათო, ცხენები მოვამზადოთ, ეხლა კი დროს არის, – წამოჰსძახა
ზაქრომ დათოსა და მოზიდა თოკით თავის ცხენი.
დათო ადგა. მცირე ხანს უკან ცხენები აკიდებულები და აღვირამოდებულები
მორეკეს ჩრდილოშია. ზაქრო მივიდა და ნელა ხელით გააღვიძა ბატონი. ბატონმა
გაახილა თავის მშვენიერი დიდრონი შავი თვალები, გაიზმორა და წამოდგა.
– დრო არის, თორემ დღეს თელავსაც ვერ უწევთ, – უთხრა ზაქრომა. იმან ხმა არ
გაჰსცა. ადგა, ჩავიდა წყაროზედ, შეისხა პირზედ წყალი, ამოიღო წმინდა ტილოს
ხელცახოცი და მოიწმინდა პირი. მერე ამოიღო ჯიბიდამ პატარა სავარცხელი და დაუწყო
ვარცხნა მშვენიერ ცოტად შეხუჭუჭებულ შავ თმასა.
მშვენიერი რამ იყო ეს წამოსადეგი ყმაწვილი კაცი! ლამაზი გამომეტყველი სახე
დამწვარი ჰქონდა მზისაგან; შავი, გონიერი, ჭკვით სავსე დიდრონი თვალები სავსე
იყვნენ ეშხითა. არაფერს ნაკლულოვანობას კაცი ვერ შენიშნავდა, რაც უნდა ღრმად
გაესინჯა მისი პირისსახე. შავი წვერი, ჩერქეზულად გრგვლად დაყენებული, მშვენივრად

შემორტყმოდა მის რგვალ სახესა. თითონ იყო დაღონებულსავით, თუ დაღლილი იყო
მეტად ადრე დაწყობილ ცხოვრებისაგან, არ ვიცი. თეთრი შალის ფართე ჩერქეზული,
შავი ძვლის მასრებით მოწყობილი, ლამაზადა ხატავდა მის საროს, მაღალ ტანსა და
განიერ ვაჟკაცურ გადმოგდებულ მკერდსა. უბრალო, მაგრამ ლამაზ ვერცხლის
ბალთებიან ჩერქეზულ ქამარზედ ეკიდა ვერცხლით შემოსილი პატარა ხანჯალი და
წითელ ბუდით ვერცხლითვე შეჭედილი დამბაჩა. ხმალი ჩერქეზული, ისიც მოხდენით
შეკაზმული, ეკრა ქართულ ხმალსავით წელზედ. ლამაზად შეკერილი ევროპიული
მაღალყელიანი ჩექმა ეცვა გაწყობილად ლაზათიანად მოყვანილ ფეხზედა. პიკეს
ახალუხი წმინდა, წმინდა თეთრი ტილოს პერანგი, რომელიც უჩანდა გულზედ
გადასხნილ ახალუხიდამ, ამბობდა, რომ ეს ლაზათიანი ყმაწვილი კაცი ჩვეულია
სიფაქიზესა.
ბიჭმა ცხენი მოართო. ამან ერთხელ კიდევ ზარმაცად დაამთქნარა და გამოაჩინა
მშვენიერი ლარივით სწორედ გაწყობილი თეთრი კბილები. მერე მივიდა ცხენთან და
ვეფხვივით, თვალის დახამხამების უმალ, ზედ მოახტა. ცხენმა, რა იგრძნო მხედარი,
გაიგანიერა ცხვირის ნესტოები, მოიხარა კისერი, დაიწივა უკან, თითქო ფთხისო,
აათამაშა წინა ფეხები და, რა შეკრა კამარა ლომსავით, ერთი ისკუპა. მხედრის მარჯვე
მოხმარებამა მალე ჩააგდო ფიცხი ცხენი ნაბიჯშია. უკეთესს თვალი ვერასა ნახავდა,
როგორც ამ მშვენიერ ცხენს და მის მშვენიერს და ლაზათიან მხედარსა!
II
სწორედ იმ საღამოს, რა დღიდამაც ჩვენ დავიწყეთ ჩვენი მოთხრობა, სწორედ იმ
საღამოს ჩვენი ნაცნობი მგზავრები ქაფით მოსხმულ ცხენებით მიდიოდნენ
თქაფა-თქუფით ერთ კახეთის პატარა სოფლის ოღრო-ჩოღროიან ორღობეებშია. ჩვენ
ნაცნობს ყმაწვილს კაცსა დაღლა ძალიან ზედ დასჩნევოდა, რადგანაც ერთი ფეხი
გადმოედო უნაგირის ტახტზედ და ისე მიდიოდა. ამისი ლამაზი ცხენი ისე ფიცხად აღარ
მიხტოდა. პატარა ხანს უკან ეს სამივ ცხენოსანი შავიდნენ ერთ დიდ ჭიის-კარებში,
მივიდნენ სახლის კარებთანა და ჩამოხტნენ. ის ყმაწვილი კაცი თითქო ცხენზედ
დაიხუთავო, ორიოდე ნაბიჯი კოჭლობით გადადგა.
– ზაქრო! სანთელი, – გადმოჰსძახა თავის ბიჭსა კიბიდგან.
– მოგართმევ, – მიუგო მოსამსახურემ. და მცირის ხანსა შემდეგ ერთი პატარა
ოთახი, ქართულად მორთული, განათლდა სანთლისაგანა.
ბატონი წამოწვა ტახტზედ და ჩაი უბძანა ზაქროსა. ეს ყმაწვილი კაცი ეხლა უფრო
დაღონებული და მოღრუბლული იყო, ვიდრე დილას. ის თითქო სწუხსო რაზედმეო,
თითქო რაღაც სევდა მოაწვაო გულზედ, დიდხანს იყო ის ისე დაღონებული და ხმა
ამოუღებელი; რაღაც სიამოვნებითაც და ნაღვლითაც ატარებდა თვალებს ამ ოთახშია,
თითქო რასმეს იგონებსო. მერე ადგა, როცა წოლა მოსწყინდა, და დაიწყო ამ პატარა
ოთახში წინა და უკან სიარული. პაპიროსსაც მოუკიდა, მაგრამ რადგანაც ფიქრებში იყო
გართული, და ამასთან ძალიანაც, პაპიროსი ხელში უქრებოდა დავიწყებისა გამო.
თანდათან უფრო მწუხარება ეკიდებოდა უიმისოთაც ყოველთვის მოწყენილ სახეზედ.
ვინ იცის, – იქნება რვა წელიწადის, თავის სახლ-კარის უნახავმა ეხლა მის
დანახვაზედ სიამოვნებისა გამო დაღონდა. ესე იცის დიდხნის თავის მიწა-წყლის

უნახავობამ, ნამეტნავად იმ ალაგის დანახვამ, სადაც ყმაწვილობა გაუტარებია კაცსა.
მისგან მობერილი სიამოვნება, რაღაც ჩამაფიქვრელი სიამოვნებაა. იგი უფრო ნელს
წუხილსა ჰგავს, ვიდრე სიხარულსა, მაგრამ მის მექონე კაცი იმ ნელს, რაღაც გულის
გამათბობელ წუხილს არა სიხარულზედ არ გაჰსცვლის; ისე ტკბილია იგი, ისე
მაცხოვნებელია. ვინ იცის რის გამო, მაგრამ ესე კია.
მაგრამ ჩვენს გმირს სახეზედ არ ეტყობოდა ეგეთი სიამოვნება, უფრო ვგონებ
წინააღმდეგს შენიშნავდა კაცი, თუ კარგად თვალი დაეკვირვა. ეს ისეთ მდგმოიარობაში
იყო, რომ უფრო ცრემლი მოუხდებოდა, ვიდრე სხვა რამე. მაგრამ თითქო თავს იმაგრებსო,
მალე შეიშრობდა ხოლმე მორეულ თვალზედა სისველესა, თითქო ცრემლს ვისმეს
უმალავსო.
ზაქრომ ჩაი მოართო კარგა ხნის შემდეგ. ბატონმა ისევ ისე ხმაამოუღებლივ აიღო
სტაქანი და დადგა ფანჯრის დირეზედა. ზაქრო ფადნოსით ხელში იდგა კარებთან და
აყოლებდა თვალს წინა და უკან მოარულ ბატონსა. ბატონმა ეს შენიშნა, მოუბრუნდა და
დაითხოვა.
– წადი, როცა მომინდები, დაგიძახებ, – უთხრა ბიჭსა.
ზაქრო მოტრიალდა და გავიდა, მაგრამ თავი კი გაიქნივა, თითქო ცუდი რამ
შენიშნაო.
მუაჯირზედ მოგროვილიყვნენ შინამოსამსახურეები, რომ როგორმე დაენახათ
თავისი ახალი, რვა წლის უნახავი, ბატონი, მაგრამ ზაქრო რო გავიდა, იმათ უთხრა
დაღონებით:
– ეხლა წადით, თორემ ბატონი ძალიან მოწყენილია და არ იამება, რომ თქვენ
გარედამ ათვალიერებთ.
– რათა ბიჭო? – ჰკითხეს გაკვირვებულ გლეხკაცებმა.
– რა ვიცი? ათასი ჯავრი მოაწვებოდა გულზედ. ქვეყანაზედ გულშემატკივარი კი
აღარავინ დარჩა საწყალსა, მამა მაგას მოჰკდომია და დედა, მოდი და ნუ ინაღვლებ. სავსე
სახლი გაუშო და ეხლა ერთი კაციც არ დახვდა, რომ ”შვილო” ეთქოს. ძნელია, შვილო,
ოცდახუთის წლის უთვისტომო, ობოლი, მარტოხელი კაცი.
ზაქრომ ეს სიტყვები იმ შემატკივარ გულის ხმით გამოჰსთქვა, რომელიც ეგრე
საოცარია ხოლმე ქართველ მოსამსახურეში და ამასთან ხშირი.
ბიჭებმაც დიდის მნიშვნელობით გაიქნივეს თავი და ნელა ჩავიდნენ ძირსა.
დაღონებული ყმაწვილი კაცი ისევ ისე დადიოდა, როგორც ამას წინად,
შემაწუხებელ ფიქრებს ისე წაეღოთ საწყალი, რომ ჩაიც დავიწყებოდა და თავიცა.
დიდხანს დადიოდა ეგრე, ბოლოს მოერივა ცრემლი და საცოდავ მწუხარედ და
გულამომჯდარად ძლივსა თქვა თავისთავად: ”საწყალი მამაჩემი!... საწყალი დედა!... რა
რიგად უყვარდი!... სად არიან ეხლა!” ამის მეტი ვეღარა თქვა რა, დაეცა პირქვე ტახტზედ
და ის ვაჟკაცი ყმაწვილი, ის ამაყი და ამპარტავანი დილას რო ვნახეთ, როგორც ბაშვი,
ტიროდა ეხლა. დიდხანს ეგდო ეგრე საცოდავი ყმაწვილი კაცი და დიდხანსაც კიდევ
ეგდებოდა, თუ გულმოდგინე მსახურს არ დაეშალა. იმან რა ნახა, რომ მეორე
სტაქნისათვის აღარ ეძახის ბატონი, იფიქრა, იქნება მწუხარებაში ჩაეძინაო, მაგრამ, რომ
ამოვიდა და ნახა ამ ყოფით, გაკვირდა. თავის დღეში ამოდენა კაცი იმასთან გაიზარდა და,
თუ არ პატარაობისას, ამის თვალზედ ზაქროს ცრემლი არ ენახა. მაშინვე გონიერი

მსახური მიხვდა, რასაც აუტირებია და, არ იყო რომ, თითონაც ლმობიერებაში არ შევიდა.
შეებრალა მსახურს თავისი საწყალი ბატონი.
ბატონი წამოდგა, მაგრამ არ იყო რომ ზაქროს აქ ყოფნა არ ითაკილა. მას თითქმის
ეწყინა კიდეც, რომ კაცმა ეს მოტირალი დაინახა. მაგრამ ეხლა რაღა ეშველებოდა?
მარდად შეიკავა ცრემლი, და თითქო დამნაშავესავით თავს იმართლებსო. უთხრა თავის
ერთგულს მსახურს მოწყენით კი, მაგრამ გულამომჯდარად:
– შენ დედ-მამა კიდევა გყავს, ჩემო ზაქრო? ნეტავი შენ!...
– რა უყოდ, შენი ჭირიმე! ეგრე, მამა მოკვდება, შვილი დარჩება, – ჰსცა ნუგეში
მსახურმა.
– მართალია. – და თითქო ეს აქამდის არ იცოდა, მოისო თვალებზედ ხელი და
წამოდგა. წამოავლო დავიწყებულ სტაქანს ხელი, ნახა რო ცივია, უბძანა ახლის მოტანა.
ბიჭი წავიდა.
ბატონი მწუხარე უკან ხელებდაწყობილი ისევ ისე დაღონებული დადიოდა წინა
და უკან. ცხადად ჰსჩანდა, რომ ის ტანჯვაშია, მაგრამ ნუგეში არსად იყო.
ბიჭმა თუმცა ჩაი ამოუტანა კიდევ, მაგრამ ბატონმა არ დალია.
– მე ჩაი არ მინდა, დადგი ფოდნოსი მანდ და გამიშალე ქვეშაგები, – უბრძანა
გაკვირვებულ მსახურს ხმამაღლა. – იქნება ძილმა დამიბრუნოს მშვიდობიანობა, –
დაატანა მერე ჩუმად.
პატარა ხანს უკან ქვეშაგები იყო გაშლილი და ჩვენმა გმირმა გაიხადა ტანთ და
ჩაწვა. ვინ იცის, ძილმა მართლა მოჰგვარა მშვიდობიანობა თუ არა?
III
მეორეს დღეს ჯერ მზეს ძლივ გადმოეფინა თავისი დამატკბობელი დილის
სხივები მდუმარე მთებზედა, რომ ჩვენი ყმაწვილი კაცი თეთრ პიკეს ახალუხა იდგა
მუაჯარზედ და ნაღვლიანად ატარებდა გარშამო თვალსა. მის დანთეთილს, მაგრამ
მშვენიერს სახეს ეტყობოდა ზედ ღამის მოუსვენრობა და ტანჯვა. გაზაფხულის ბუნება
მთელის თავის სიტურფით გადაშლილი იყო ნამით შესხმული მის ნაღვლიან თვალწინა.
დიდრონი მთები, ერთ მხრივ ზოგან თოვლისაგან ჭაღარარეულნი მოხუცისავით, გულის
სიგრილით გადმოჰყურებდნენ დაღონებულნი გაზაფხულისგან გახალისებულ მწვანით
მოსილთა უნცროსთა მთათა. თოვლიანნი მთები იყვნენ სიბერესავით გრილნი და
დაფიქრებულნი, მაშინ როდესაც მზის სხივებქვეშა მათ ქვემოდამ მწვანით განზიდულნი
დაბალი მთები ჰფეთქდნენ მთელის სიჭაბუკის და განახლების სიცხოვლითა. ერთში
ყოველიფერი იყო ჭაბუკობასავით ისე მაოცნებელი და მოუსვენარი, როგორც მეორეში
სიბერესავით დამჯდარი და დამშვიდებული. მეორე მხრივ ალაზნის ველი ზოგან ახალ
აშლილ ჯეჯილებით, ზოგან შეფოთლილი ტყეებითა, ჰსცემდა ერთნაირად და
თანასწორად მაჯამომატებულ ძარღვსა.
ქვემოთ მოგვყავს ამ ხელნაწერის (U 141) აღწერა:
639. 7 ”იქნება”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”თქვა ასე და ხელზე
წამოწოლით წამოებჯინა”. 37 ”გამიგონია”-ს შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია ”დაიცა”.
640. 9 ”რო” ხელნაწერის ტექსტში ჩამატებულია.

624. 7, 12 ”გაიგანიერა . . . . . . . კისერი” ჩამატებულია ავტოგრაფში. 13 სტრიქონის
წინ (სწორედ...) ІІ თავის დასაწყისში გადახაზულია: ”იმ ყმაწვილი კაცის სილამაზისაგან
გაკვირვებულნი”. 36 დაღონდა... კია] მოიწყინა. ესე იცის დიდმა სიამოვნებამა. თუ კაცი
ნამეტნავად მგრძნობელია, მისი სიამოვნება უფრო წუხილსა ჰგავს, ვიდრე სიხარულს,
მაგრამ მის მექონე კაცი ნელს, რაღაც გულის გამათბობელ წუხილს და სიხარულზედაც არ
გასცვლის ისე ტკბილია იგი*.
664. 7 რომ . . . . . დაინახა] თავის წინ კაცი დაინახა, მერე იმისთანა კაცი, როგორიც
იყო ზაქრო, ამასთან გულშემატკივარი და ძმასავით შეზდილი*. 6 მარად . . . . .
გულამომჯდარად უნდა როგორმე დამნაშავესავით გაემართლა თავი თითქმის და
ამისათვისაც უთხრა მოწყენით კი, მაგრამ გულამომჯდარმა*. 11 ”ნეტავი შენ” – შემდეგ
ავტოგრაფში წერია: “უთხრა დაღონებით კი მაგრამ ცრემლშეკავებითა და
გულამომჯდარად ბატონმა თავის ერთგულ მსახურსა” 50 . 16 “წავიდა”-ს შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია:
“სულელურად არის გაჩენილი კაცი! მოარიდებს თუ არა თვალს რასმეს და მცირეს
ხანს მოიხედავს უკან, ის, რაც...” 20 “დალია”-ს შემდეგ ხელნაწერში ილიას გადაუხაზავს:
“და მიუბრუნდა და უთხრა”. 21 “ქვეშაგები”-ს შემდეგ გადახაზულია: “იქნება ძილმა”.
ავტოგრაფში მესამე თავის დასაწყისში გადახაზულია ამ თავის დასაწყისის
რამდენიმე ვარიანტი, მოგვყავს ეს გადახაზული ტექსტები მთლიანად:
“მეორეს. დღეს ჩვენი ყმაწვილი კაცი გამოვიდა მოაჯარზედ. ჯერ ისევ დილა იყო,
(მზეს) მუაჯირიდამ მშვენიერი გადასახედ-გადმოსახედი გაიტაცებდა კაცს. წინ მთები,
ზოგან ისევ თოვლიანნი”.
”მეორეს დღეს, ადრე დილაზედ ჩვენი ყმაწვილი კაცი თეთრ სპეტაკ ახალუხა, იდგა
მუაჯარზედ და დაღონებულ თვალით გადაჰყურებდა ახალგაღვიძებულ გაზაფხულის
ბუნებას. წინ მთები, რომელსაც ეგრე საოცრად შეეთვისება ხოლმე ქართვლის თვალი და
გული პატარაობითვე, ზოგან ჯერ კიდევ თოვლიანნი, ზოგან კიდევ მწვანე მოსილნი
გადმოჰყურებდნენ ერთად ალაზნის ველსა, იმ სახით თითქო ერთ მხრივ მთები,
რომელთაც ეგრე მტკიცედ შეეთვისება ხოლმე ქართვლის თვალი და გული, რომ ვერა
სიამოვნება ვერ დაავიწყებს. მერე, ზოგან მოხუცსავით ჯერ კიდევ თოვლიანნი თეთრად
გამოიყურებოდნენ, ზოგან კიდევ (ჭაბუკივით) მწვანე მოსილნი ჭაბუკსავით ხალისით
სავსენი ახარებდნენ თვალს”.
”მეორე დღეს, ჯერ მზეს კიდევ არ გადმოევლო მდუმარე მთები, რომ ჩვენი
ყმაწვილი კაცი თეთრ სპეტაკ ახალუხა იდგა მოაჯარზედ და მოწყენილად ატარებდა
თვალსა. ახალ გაღვიძებული გაზაფხულის ბუნება მთელის თავის სიტურფით
გადაშლილიყო დუმილით მის ნაღვლიან თვალწინა. დიდრონი მთები ზოგან
მოხუცსავით ჭაღარარეულნი თოვლისაგან, მოხუცსავითვე გულის სიგრილით
დაღონებულნი ჩამოჰყურებდნენ ჭაბუკსავით გაზაფხულის გახალისებულთ მწვანით
მოსილთ უნცროსთა მთათა. მაგ ორგვარ მთებში ორგვარიც იყო სილამაზე. ერთში
ჰფეთქდა სიცხოვლით სავსე ძარღვი მაოცნებელის სიჭაბუკისა. მაგ ორგვარ მთებში
ორგვარიც იყო სილამაზე: ერთი, როგორც სიბერე, იყო გრილი, დაფიქრებული, მისი
50

ამ სიტყვების ადეკვატურ ტექსტს შეიცავს ძირითადი ტექსტის შესაბამისი წინადადება. ალბათ, ამიტომ
ამოიღეს იგი ტექსტიდან პირველმა გამომცემლებმა ალ. აბაშელმა და პ. ინგოროყვამ (იხ. თხზულებანი, ტ.
ІІІ, 1926, გვ. 154). ჩვენც საჭიროდ არ ვცანით ამ სიტყვების დატოვება თხზულებაში.

ძარღვი ჰსცემდა ერთნაირად და თანასწორად ახალ გაღვიძებულ მზის სხივქვეშა. მეორე,
როგორც ჭაბუკი ჰფეთქდა მთელის სიჭაბუკის და განახლების სიცხოვლითა, ამაში
ყველაფერი იყო ისე მაოცნებელი, მოუსვენარი, როგორც იმაში დამჯდარი,
დამშვიდებული.
ჩრდილნი ერთისა და სინათლე მეორისა”.
ტექსტის ბოლოს, უკანასკნელი სიტყვის (”ძარღვსა”) შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია:
”ყოველიფერი მასზედ”, ”მუაჯარის მარჯვნივ დიდი ბაღი, თავმინებებული
აღყვავებულიყო ათას ფერად. ნუშის ხე, ვაშლისა, ატმებისა აფერადებდნენ
სხვადასხვანაირად ციაგსა ჰაერსა, რომლის სუბუქ მობერვაზედ ცვივოდნენ ძირს
შეურჩენელნი ხეხილის ყვავილები. მშვენიერი იყო ის დილა და დამატკბობელი. მაგრამ
ჩვენი ყმაწვილი კაცი მოუსვენრად ატარებდა თვალსა, თითქო ამ დიდის ხნის უნახავ
დედამიწაზედ იგონებს წარსულსაო. მართლაც, ყოველიფერი მის გარეშემო მოაგონებდა
მას თავის საუკუნოდ დამარხულს სიყმაწვილესა. აგერა ის ალაგი, სადაც მისი უბრალო
და პატიოსანი სოფლელი მამა ჩაისომდა ხოლმე თავის დედისერთა შვილსა კალთაში.
ათას ნაირად...”

კ ა კ ო (გვ. 434 – 508)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 140.
“კაკო” პირველად დაიბეჭდა 1908 წელს ყოველკვირეულ გაზეთ “ფასკუნჯში” № 5,
6 (დეკემბერი).
“კოლასა” და “კაკოში” გაერთიანებული სახით არის წარმოდგენილი “გლახის
ნაამბობისა” და “კაცია – ადამიანის” სიუჟეტი 51. ამ თხზულებების მიხედვით “გლახის
ნაამბობის” მთავარი მოქმედი გმირი დათიკო (იგივე კოლა) “კაცია – ადამიანის” მოქმედი
გმირების – თათქარიძეების ვაჟიშვილია. შემდეგ ილიას შეუცვლია თავისი ჩანაფიქრი,
შეუწყვეტია ამ მოთხრობების წერა, მათი ერთი ნაწილი “გლახის ნაამბობში” შეუტანია,
ნაწილი – “კაცია – ადამიანში”, ბევრი რამ შეუცვლია, დაუმატებია და გაუუმჯობესებია.
ამის გამო, ზოგი გამომცემელი (ალ. აბაშელი, პ. ინგოროყვა) “კოლსა” და “კაკოს”
ვარიანტების განყოფილებაში ბეჭდავს. “გლახის ნაამბობის” ვარიანტად მოიხსენიებს ამ
მოთხრობებს კ. აბაშიძეც 1912 წელს დაწერილ თავის გამოკვლევაში, რომელიც 1914 წელს
გამოცემულ ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა І ტომს ერთვის (გვ. XСІІ). მიუხედავად ამისა,
საგულისხმოა ის გარემოება, რომ ამავე გამოცემაში “კოლა” და “კაკო” შეტანილია არა
“ვარიანტებში”, არამედ “ნაწყვეტებში”. წინამდებარე გამოცემაშიც ჩვენ “კოლა” და “კაკოც”
დაუმთავრებელი პროზაული ნაწერების განყოფილებაში მოვათავსეთ, რადგან ისინი
იწერებოდა როგორც დამოუკიდებელი მოთხრობები, რომლის ნაწილები შემდეგ ილიას

51

მიუთითებენ აგრეთვე «კაკო ყაჩაღთან” მათ კავშირზეც, რაც, ჩვენი აზრით, ამ თხზულებებში არ არის
საგრძნობლად გამოკვეთილი. ამის შესახებ დაწვრილებით იხ. გ. გ ვ ე ნ ე ტ ა ძ ე, ილ. ჭავჭავაძის
შემოქმედებითი პროცესის ისტორიიდან, ”მაცნე”, ენისა და ლიტერატურის სერია, 1980, № 3, გვ. 25.

სხვადასხვა თხზულებებში შეუტანია, ისევე, როგორც “დიამბეგობის” ІІІ ვარიანტის
(“მარგალიტი ლექში”) პირველი თავი შეიტანა მოთხრობაში “სარჩობელაზედ”
“კოლა” და “კაკო” ავტოგრაფში დათარიღებული არ არის. პირველად მათი
დაწერის თარიღზე მსჯელობას ვხვდებით კ. აბაშიძის ზემოხსენებულ გამოკვლევაში. აქ
ეს თხზულებები 1858 – 59 წლებში დაწერილად არის მიჩნეული, ხოლო პ. ინგოროყვა –
ალ. აბაშელის 1926 წლის გამოცემის ІІІ ტომის 296-ე გვერდზე ამ საკითხთან
დაკავშირებით ნათქვამია: “როგორც “კოლა”, ისე “კაკო” დაწერილია 1857 – 1859 წლებს
შორის, საფიქრებელია, რომ 1858 წელს, ყოველ შემთხვევაში [არა] უგვიანეს 1859 წლის
დასაწყისისა”. ხუთტომეულის პირველ ტომში (1937 წ.) ოდნავ შეცვლილია ეს
ქრონოლოგიური ჩარჩო და “კოლა” 1858 წელს დაწერილად არის მიჩნეული, ხოლო
“კაკო”– არაუგვიანეს 1859 წლისა – 1858-1859 წლებს შორის. ეს დათარიღება ეყრდნობა იმ
ფაქტს, რომ ორივე მოთხრობა დაწერილია “გლახის ნაამბობსა”, “კაცია-ადამიანსა” და
“კაკო ყაჩაღზე” ადრე 52. ხოლო, თავის მხრივ, “კოლა” უფრო ადრეა დაწერილი, ვიდრე
“კაკო”. ჩვენ სარწმუნოდ ვცანით წინა გამოცემაში წამოყენებული ეს ქრონოლოგიური
ჩარჩო და სავარაუდოდ “კოლა” 1858 წლით დავათარიღეთ, ხოლო “კაკო” – 1859 წლით.
ავტოგრაფის პირველი ფურცლის recto-ზე ილიას ხელით მელნით წერია:
”დარდთა მოთქმითა,
ნაღვლიან ხმითა,
თუ მიგდებ ყურსა,
მოგილხენ გულსა.
ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე”.
ამავე ფურცლის verso-ზე კი ფანქრით ილიას ხელით დაწერილია ლექსი ”ნიავო, ჩემო
ნიავო” 53, ხოლო მელნით ლექსის გვერდზე წერია სიტყვა ”იყო”.
ავტოგრაფი დაწერილია შავი მელნით, სათაურის ქვემოთ წერია: ”მოთხრობა”.
434. 8 ”შორის” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია ”მოჩანდნენ”.
436. 9 ”რომ” ავტოგრაფის ტექსტში ჩამატებულია.
437.
3-4 ”ამოვლაში
. . . . შემოვიდოდა”
ჩამატებულია
ხელნაწერში.
7
”გულმტკივნეულად”
სიტყვის
ნაცვლად
თავდაპირველად
ავტორს
დაუწერია ”ყვედრებით”, ორივე ეს სიტყვა ავტოგრაფში ჩამატებულია.
439. 33 ”თქვენ არ მომიკვდეთ” – ჩამატებულია ტექსტში.
440. 23 “ცხოვრება” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “ორივე”; ამავე
სტრიქონის ბოლოს კი – “ამათა ჰყვანდათ ექვსი თუ შვიდი წლის შვილი . . . . მაგრამ
ამაზედ მეორე თავში ვიტყვით, ეხლა ცოტა შევისვენოთ თქვენ, ჩემო მკითხველო,
უბრალო ყბედობისაგან და მე ბღაჯვნისაგან, რომლის წამკითხველის იმედი არა მაქვს”.
52

”გლახის ნაამბობი” ილიამ 1873 წელს ”კრებულში” ასე დაათარიღა: 1859 წ., პეტერბურგი; ხოლო ”კაკო
ყაჩაღი” ანუ ”რამდენიმე სურათი ანუ ეპიზოდი ყაჩაღის ცხოვრებიდამ” – 1860 წლის დეკემბრით არის
დათარიღებული. რაც შეეხება “კაცია-ადამიანს” მას ზუსტი ავტორისეული თარიღი არ გააჩნია, მაგრამ
ფაქტია, რომ ისიც დაწერილია მას შემდეგ, როცა ილიამ “კოლასა” და “კაკოზე” მუშაობა შეწყვიტა.
53
იხ. ამ გამოცემის ტ. І, გვ. 498.

441. 20 “ლუარსაბისათვის” შემდეგ გადახაზულია: “რამდენჯერ უქია თავი ნაცნობ
და უცნობთან ამ ამბით? ამასაც კი ჰქონია თავის პატივმოყვარეობა და სახელის შოვნის
სურვილი, აკი წვრილმან ხალხში არ არის ეგ თვისებაო?”
445. 26 ეძახდნენ] დაერქმივნათ*.
453. 23 ”გაურბინა”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”მამისადმი”.
454. 35 ”კლასში” სიტყვას ავტოგრაფში მოსდევს შემდეგი გადახაზული
სიტყვები: ”კოლა ძალიან მორცხობდა”.
455. 11 ”მყის” ავტოგრაფის ტექსტში ჩამატებულია. 15 ”ყურში” – ამ სიტყვის შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: ”ოსტატმა”. 34 ”თმებით” – სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: “თრევით”.
456. 1 “მუხლებზედ” ხელნაწერში ჩამატებულია.
459. 9 კერძს] კერძო – წერია ავტოგრაფში. 10 – 11 “რომელიც . . . . პირდაპირ”
ავტოგრაფში ჩამატებულია. 28 გათბეს] გათბება – წერია ავტოგრაფში.
460. 16 “კეთილს” შემდეგ ავტორს ჯერ დაუწერია: ІV, რომელიც გადაუხაზავს.
461. 30 “როგორც . . . . . . . გამოსცადა” ავტოგრაფში ჩამატებულია 30 17 “მზისა”
სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “ის განი [. . . . . . .] პატიოსან ფიქრითა”.
466. 27 “თამროსთან”-ს შემდეგ გადახაზულია ხელნაწერში: “ის იყო ჩვენი ნაცნობი
კაკო”.
467. 21 სტრიქონის შემდეგ (“გაიგო”) გადაშლილია თავის აღმნიშვნელი ციფრი – V.
468. 3 “რამდვენიმე დღის შემდეგ”, ხელნაწერში ჩამატებულია, მის ქვემოთ კი
გადახაზულია: “წამოწოლილი მოაჯარს”. 28 “მეორეზედ”-ს შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: “იქ იქნება დესპოტობა და სრული ერთხმოვანი გარმონია ორთა სულთა”.
469. 3 სტრიქონის წინ (“არა, არა”) ხელნაწერში გადახაზულია:
“არა, არა კოლას უყვარდა თამრო იმისთვის, რომ იგი დაეკლა როგორც სამღვთო
კრავი დასაკმაყოფილებლად თავის უზნეო სურვილისა!.. ბევრი იფიქრა, როგორ
მოახერხოს, რომ თამრო ჩააგდოს გარყვნილების გუბეში, საიდამაც ძნელია აღმოსვლა, და
თუ მოახერხებს, რომ ამოვიდეს ვინმე, უნდა გითხრად, რომ თუ არ ყველას, [უმეტესობას]
მაინც დაუკარგავთ მთელი მიმზიდველი სუნნელება სიწრფელისა მაგ უკეთეს ყვავილისა
ცხოვრების კონაში; გარყვნა მაინც და მაინც დაასვავს თავის საზარელ დაღსა, [. . . . . ] მის
განშორებას; დიდი ძლიერი ბუნება უნდა ჰქონდეს კაცსა, რომ სრულად წაიწმინდოს
ნიშანი მაგ დამღუპავ გესლისა. აი ამ ყოფას უმზადებდა საწყალ წრფელსა, უმანკო
სოფლის გოგოს, რომელსაც ქვეყანაზედ არც კი ჰგონია ბოროტება!...” 19 ”ჭკვიანი”
ჩამატებულია ხელნაწერში, იქ ეს სიტყვა კარგად არ იკითხება. 27 ”იტყოდით
გულისტკივილითა” ჩამატებულია ავტოგრაფში. 28-29 სტრიქონებს შორის (”სულიო... და
არც”) ხელნაწერში გადახაზულია:
”ეგ შესაძლებელია, ჩემო მკითხველო, თუმცა უწინდელი ესტეტიკები
მოგახსენებენ, რომ მშვენიერ ტანში მშვენიერი სულიც არისო, მაგრამ ჩვენ ხშირად
ვხედავთ წინააღმდეგს. მშვენიერებაში თვითონ მშვენიერება არის უცილობელი. მარტო
ფორმა ყალბი არ შეიქმს მშვენიერებას, იგი შედგება ხოლოთ მაშინ, როცა ყალბი და ის,
რაც ყალიბშია ჩამოსხმული, ურთიერთს ეთანხმებიან. ფორმა უნდა თანა ხვდებოდეს
იდეიასა და იდეია ფორმასა.

კაცი, რო ჰგვანდეს მშვენიერს ცხენსა აქ მშვენიერება კი არა იქნება, იქნება სრული
სიმახინჯე, იმიტომ რომ იდეია კაცის არ შეჰფერის ცხენის ფორმას. ხომ ვერ ვიტყვით იმ
კაცზედ, რომელიც ცხენსა ჰგავს, მშვენიერიაო!... მშვენიერებაში ისმის ფშვენა დიდის
შემოქმედისა, რომელსაც უებრო სიბრძნე ასულდგრძელებს – ფორმას, ცოცხალ და
შესაფერ სულთა, მეტყველითა შემოქმედის დიდებაზედ. სადაც ფორმაა და არ არის
შესაფერი იდეა, იქ მშვენიერებაც არ არის. ვაი რით აიხსნება ის, რომ ვხედავთ ხოლმე
მშვენიერს და ზოგიმათგანი არამც თუ მიგვიზიდავს ჩვენ, სრულად განირიდებს ჩვენს
გულს ხოლმე, იმიტომ, რომ უახლოვდებით მას რამთვენსაც, იმდენს უფრო და უფრო
ვრწმუნდებით, რომ სული და ტანი შეუსაბამოდ შეკავშირებულან”.
473. 13 “სიმძიმეს” – შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “და”.
“მყოლოდა”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “გმადლობ, შენ ღმერთო”. 29-30
“რაღაც... წარმოთაქმევინებდა” ხელნაწერში ჩამატებულია.
476. “მოწყალეო ჩვენო” – ჩამატებულია ხელნაწერში.
477. 30 “უმანკო სისხლი” ჩამატებულია ხელნაწერის ტექსტში.
478. 2 “გაუარა”-ს შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: “როგორც ელვამ”. 9
“სიხარულითაც”– სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “რომ სიკვდილი”.
479. 2 სტრიქონის შემდეგ (ერთმანეთსა) ავტოგრაფში გადახაზულია: “გათენდა
ორშაბათი დღე დათო უნდა წასულიყო”. 23-24 სტრიქონებს შორის (“მამა . . . კაკოც...”)
ხელნაწერში
გადახაზულია:
“კაკოც
რამდვენიმე
მას
უკან,
რაც”.
29
“გადაკარგოს . . . იქნება” ავტოგრაფში ჩამატებულია. 35 “თორე . . . . მაიფიქრებს”
ჩამატებული ხელნაწერის ტექსტში.
480. 2 [. . . . . . . . . ] წინა გამოცემაში წერია: “მომიქალაცუნოს”, მაგრამ აქ ჩვენ ეს
სიტყვა ვერ ამოვიკითხეთ.
481. 31 სტრიქონის წინ (“კარგი...”) ხელნაწერში არის გადახაზული შემდეგი
სიტყვები:
“– კარგი, თუ ღმერთი გწამს, კარგი, – გააწყვეტინა დათომ. დათო ეჭვში იყო უწინაც
კაკოზედ და ეხლა უფრო დარწმუნდა, რო კაკო უხლართამს მას საქმეს და შველის თავის
ბატონსა, “თორე რად შესტკივა გული ჩემ უბედურობაზედ, მე ვინა და ეგ ვინა, რო შველა
უნდა ჩემი” – ფიქრობდა საწყალი მამა, მართალიც იყო დათო: მთელს თავის სიცოცხლეში
არ უნახავს კაცი, რო მოძმესათვის ეშველა, მერე ბატონის შინა ყმა, ყურმოჭრილი”.
482. 29 “ჯადო”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “გადააბრუნებს ხოლმე სულ
წინააღმდეგად უნიადო . . . აზრიან”.
487. 15 “კიდეც”-ს შემდეგ ხელნაწერში არის გადახაზული სიტყვები: “არც
მხიარული იყო”. 17 “ჰგვანდა”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “ერთ საშინელ
სიზმრიდან გად[. . . . ]ებულ კაცსა, რომელსაც”... “წყლიდამ, რაღაც ბედით გადარჩომილ
შეშინებულ კაცსა, რომელსაც არა სჯერა პირველ ხანში გადავრჩი თუ არაო”. 24
“განგრძელებასა” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში ყოფილა: “როცა წამოდგა მაშინ”,
რომელიც გადახაზულია.
488. 3 სტრიქონის შემდეგ (“....გოგოსი”) ხელნაწერიდან ამოღებულია ტექსტი,
რომელიც მცირეოდენი ცვლილებებით მეორდება.
490. 17–20-ზე (“ბევრიც....საქრმოები”).

492. 1 დათო საქმეში დაღლილ] ხელნაწერში წერია: ”მამა საქმეში დაღლილი
დათო”, ჩანს, ილიას გადაუშლელი დარჩა სიტყვა ”მამა”, ჩვენ საჭიროდ ვცანით აქ
აღნიშნული ცვლილების შეტანა. 2-3 ”ბაღჩიდამ... კვლებს” ჩამატებულია ხელნაწერში,
ხოლო ამ სიტყვების შემდეგ კი გადახაზულია: ”და ჩამოვიდა დერეფანთან, სადაც თამრო
საქმობდა”.
როგორც უკვე გვქონდა აღნიშნული, 492-ე გვერდის პირველ სტრიქონზე
ხელნაწერში წერია: ”როცა მამა საქმეში დათო დაღლილი”, ალბათ, ამ გაუგებრობისა და
იმის გამო, რომ აქ ტექსტი ნასწორებია, წინა გამოცემაში ეს ადგილი ასე იყო
გამართული: ”როცა თამროა ამ საქმეში, დათო დაღლილი დღიურ შრომისაგან ამოვიდა
ბაღჩიდამ”.
494. 22 – 26 თამრო . . . . . . . თქვენ] თამრო იდგა და იმ სასოებით ისმენდა მამის
დარიგებას, როგორც ერთი სასოწარკვეთილი მლოცველი ისმენს ხოლმე ღაღადებითა,
როცა უეცრად საკურთხევლიდამ მოესმის უკვდავნი სიტყვანი უკვდავის
ჯვარცმულისა: ”მიიღეთ და სჭამეთ. ესე არს სისხლი ჩემი თქვენთვის და მრავალთათვის
დათხეული მისატევებლად ცოდვათა!* 27 ІX თავის დასაწყისში ხელნაწერში
გადახაზულია შემდეგი:
“გადიოდნეს დღეები და კვირაები, მაგრამ კოლამ და მიტომ ვერა მოაგვარეს რა;
ერთის ფეხითაც წინ ვერ წადგნენ ბატონი და ყმა იმ საქებელ მაჭანკლობაში და
არშიყობაში. კოლას აღრინებული გული, უფრო აღრინდა, რომ ვერ აისრულა საწადელი;
თავის ჯავრსა იყრიდა საწყალ თავის ყმებზედ, ვინც კი მოხვდებოდა უდანაშაულო, თუ
დამნაშავე, მთელი დღე სულ ილანძღებოდა, არაფერი არ მოსწონდა ტყუილ უბრალოთ
ხან ერთს მოსამსახურეს წასწვდებოდა, ხან მეორეს ეცემოდა, სტყებდა უანგარიშოთ და
უსამართლოდ; ყველაზედ მეტი მოხვდა საბრალო მიტოსა: დილა არ გავიდოდა, რომ ის
ნაცემ მინატყეპი არ ჩამოსულიყო ბატონიდამ, დათოსაც ბევრი ტანჯვა მიაყენა კოლამა,
თუმცა გალახვით არ გაულახავ, მაგრამ ის უშვერი ლანძღვა, რომელშიაც
განვითარებული იყო კოლა პატარაობითვე, ლანძღვაზედ უარესი იყო მოხუცებულ და
თავმოყვარე დათოსთვის; მარტო ბატონის ჯავრსა გადაურჩა კაკო, რომელსაც თავი
ძალიან კარგათ ეჭირა ბატონთანაც და ყმასთანაც, თუმცა სულ თვალახილული და
ყურდაცქვეტილი დადიოდა, რო არაფერი არ გამოეპაროს. მიტოს ავანჩავანობა სულ
იცოდა კაკომა, იმისთვისაც კაკო დადარაჯებული იყო აშკარა თუ...”
495. 29 ”ჰქრება”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”თავის წაშლით, გაქრობით
მოხარულ დიამბეგ...”
496. 5 ”ლოყები......მთხოვნელნი” ჩამატებულია ავტოგრაფში. 6 – 7 ნიშნით წარსულ
ცოდვისა] მოსვრილი ბუმბულში – დაუწერია პირველად ავტორის. 13 სიტყვას
“ყანასავით” ხელნაწერში მოსდევს გადახაზული ტექსტი: “შიგა და შიგ თმებით”.
500. 3 “როგორც ლეღვის ჩირი” ჩამატებულია ხელნაწერში. 12 მასხარაობითა]
თამაშობითა – დაუწერია ავტორს პირველად.
501. 7 “ყოველთვის მოძრაობაში მყოფი” – ხელნაწერში ჩამატებულია. 10 – 13
“მანამ . . . . გადმომიგდებსო” ჩამატებულია ავტოგრაფში. 18 სტრიქონის წინ (“მესამე
მარჯვნივ”) ავტოგრაფში გადახაზულია:
“მესამე გახლდათ ზუმბერიძე ეს არაფერი შესანიშნავი კაცი იყო. ის რამხელა
[. . . . . . . ] მაშინაც კაცი მას არ იწყენდა”.

“არც დაღონდებოდა მხეციდამ რომ ისევ კაცად ქცეულიყო, არც მხეცები
დაიხოცებოდნენ ჯავრით, მეოთხე გახლდათ... მაგრამ სად წავა ამოდენა ხალხის აღწერა...
ბევრი მოგვივა... ერთის სიტყვით, დიამბეგის ოთახში სულ ქართველები იყვნენ ეს
ეყოფათ, ჩემო მკითხველო.
როცა კოლა შემოვიდა, რამდენმა ყმაწვილმა და მათ შორის ჩვენმა დიამბეგმაც
ერთის ხმით შესძახეს: “ააააა!... ვაშე სიატელსტვო!... გძელაძე 54 კი მობრუნდა და
დაიყვირა ცხვირჩამოშვებით: უზნეო და ბრიყვებო!
– რა კვეთება შეგეყარათ, რა იყო, – მიუგო სიცილით კოლამ.
– შენი მოსვლა გვეამა”.
21 ”სიმარტივით” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”იმღვრეოდა და
ამბობდა”.
502. 13 ”გძელაძე”-ს შემდეგ ხელნაწერის ტექსტში გადახაზულია: ”კი მობრუნდა”.
503. 4 სტრიქონის წინ (”ეს ეყოფა”) ხელნაწერში გადახაზულია:
”ბოლოს მოიტანეს სადილი და ყიჟინით მიირთვეს ყველაფერი და ბოლოს
ბარბაცით ყოველი სტუმარი დაბრუნდა თავის სახლისაკენ”.
32 რაც... გიტოს] რასაც მოასწავებდა ეს ხმა*.
505. 17 რომლებმაც] რომელმაც – წერია ავტოგრაფში.
მოგვყავს იმ ცვლილებების სია, რომელიც ავტოგრაფის ტექსტში სარედაქციო
კოლეგიის მითითებით იქნა შეტანილი:
388,71 წარმოგიდგებათ] წარმოგიდგებად. 392,15 რთვითა] რთვიდა. 393,20
სიყვარულს] სიყვარული; ეჯავრებოდათ] ეჯავრებოდად. 395,9 გლეხებითურთ]
გლეხებითთურთ. 400,1 გავაგრძელოთ] გავაგრძელოდ; 400,1 მოხვდებათ] მოხვდებად.
404,20 უყვარდათ] უყვარდად. 403, 21 დავარდა] დავვარდა. 411,4 მოეფიქრათ]
მოეფიქრად. 417,1 ქოფაკო] ქოპაკო. 21 ლაფიანი] ლაბიანი. 418,4 ბევრჯელ] ბევრჯელ.
423,5 ქორფაც] ქორბაც. 429,7 ხელებს] ხელებ. 434,11 ეუბნებოდნენ] ებნებოდნენ. 438,7
სულს] სულ. 440,10 გითხრათ] გითხრად. 443,23 პირს] პირ. 444,25 უშვილოთ] უშვილოდ.
461,6 უჯაათობით] უჯადობით. 461,15 დაიხვნეშა] დაიხნეშა; ბატონი] ბატონო. 462,2
ეჯავრებოდათ, მაინც შეებრალათ] ეჯავრებოდად მაინც შეებრალათ. 10 მიეცათ] მიეცად
463,24 გაცოფდა] გაცობდა.

გ უ ბ ე (გვ. 509)
რადგან ჩვენ ხელთ არ გვქონდა ამ დაუმთავრებელი თხზულების იმ ტექსტის
დედანი 55, რომელიც დაბეჭდილია ტომის ძირითად ნაწილში, იგი გადმოვბეჭდეთ ილ.
ჭავჭავაძის თხზულებათა ათტომეულის მეორე (1950 წ.) ტომიდან (გვ. 466 – 468).
გარდა ძირითად ნაწილში გამოქვეყნებული ტექსტისა, არსებობს “გუბის” კიდევ
ერთი ნაწყვეტი – U № 157, რომელსაც ვბეჭდავთ ქვემოთ და ვიძლევით მისი ხელნაწერის

54
55

ამ სიტყვიდან აბზაცის ბოლომდე (...ბრიყვებო) ხელნაწერში ჩამატებულია.
დაწვრილებით ამის შესახებ იხ. წინ მოთხრობა ”კაკოს” შენიშვნები.

დახასიათებას (ორივე ტექსტი პირველად გამოქვეყნდა 1926 წელს ილიას თხზულებათა
ІІІ ტომში).
თხზულების დათარიღების შესახებ კი იხილეთ ქვემოთ – “იგი წავა და სხვა მოვა
ტურფასა საბაღნაროსა”-ს შენიშვნები.
შენ ეხლა მკვდარი ხარ. მე მინდა შენი ამბავი ქვეყანას ვაუწყო, უბედურად
გაჩენილო ქართვლის ქალო! შენი ამბავი მარტო შენი არ არის; მასში მრავალნი ქალნი
აღმოიკითხვენ თავის საკუთარს ამბავსა, რომელსაც გაუვლია და რომელიც მათ თავზედ
გარდასასვლელია.
მე მახსოვს ის დრო, როცა პირველად მე შენა გნახე: მაშინ შენ ახლად იშლებოდი;
შენ იყავ მრთელი, შენს ცხოველს სახეს ჯერ არ დასტყობოდა შინაური მტარვალობის
ბეჭედი, და ჩვენ დამპალს გუბეს, რომელსაც ცხოვრებას ვეძახით, თავის ოშხივარით არ
მოეკიდნა შენს სახეზედ ობი.
შენ იყავ მაშინ გასათხოვარი, ესე იგი შენ ჯერ არ იყავ გაყიდული. გყიდდნენ კი,
მაგრამ ფასზედ ჯერ მორიგებული არ იყვნენ. შენ უდარდელად დედ-მამის საპყრობილის
ჩრდილში დადიოდი, და, საწყალო, არ იცოდი, რომ დღესა თუ ხვალ ეგ საპყრობილე, საცა
მზრუნველობა მაინცა გპატრონობდა, შეგეცვლებოდა სხვა უარესს საპყრობილეზედ, და
მონების, მოთმინების, პირუტყვობის ხუნდი კისრად დაგედებოდა, და ყალბი ოქროს
გვირგვინი ქვეყანას აჩვენებდა, რომ ადამიანობა შენი, გათელილი შინ, იყიდა სხვა კაცმა
ხელახლად მოსათელავად.
შენ, როგორც ყოველი ადამიანი, ბედნიერებისათვის იყავ გაჩენილი; შენი ფიქრი,
შენი ლამაზი ღრმა თვალი...
ავტოგრაფში ეს ნაწყვეტი უსათაუროა, მაგრამ მისი შედარება “გუბის” ტექსტთან
ეჭვს არ ბადებს, რომ იგი ამ თხზულების განსხვავებული ვარიანტია.
ავტოგრაფი მოყავისფრო შავი მელნით არის დაწერილი, ხოლო ფანქრით პირველი
გვერდის არშიაზე მიწერილია: “არ დაიბეჭდება”.
ხელნაწერის დასაწყისში გადახაზულია “ეხლა შენ მკვდარი ხარ. მე მინდა შენი
ამბავი ქვეყანას ვაუწყო, კარგო და უბრალოდ დაღუპულო ქალო”; “ცოდვამან”; “შენი
ცოდვა იყოს შენს მშობლებზედა”.
“ჯერ მე იმ დროში ვიყავ, როცა შენ, როგორც ახლადგაშლილი”;
“შენი ამბავი ჰგავს მრავალ სხვა ამბავს, ბევრნი ქალნი ჩვენს უბედურს ქვეყანაში
შენს ამბავში აღმოიკითხავენ ცოტად თუ მეტად თავის საკუთარს ამბ...”; “წარსულს ამბავს
და, ჩვენ საუბედუროთ, მომავლის ბედისწერასაც”; “მე ბედნიერი ვიქნები, თუ ამ ამბავმა
ერთს სულიერს მაინც აუფეთქა გულში ადამიანის გრძნობა”. გარდა ამისა მე-10
სტრიქონში “ობი”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “შენის დედ-მამის მძიმე
ჟანგიანი ხუნდი არ [. . . . ] ჯერ არ გადაგვეცვალა”;
“შენ იყავ მაშინ გასათხოვარი, ესე იგი ჯერ შენ არ იყავ გაყიდული. დედ-მამის
საპყრობილიდამ არ გადასულიყავ უცხო კაცის საპყრობილეში. მაშინ რომ კაცს შენთვის
ეყურებინა, შენ ჯერ კიდევ შეგეძლო აღგეფეთქა მასში კაცობრიული აზრი”. 15
გპატრონობდა]
გქონდა*.
”გვირგვინი”-ს
შემდეგ
ხელნაწერში
გადახაზულია: ”წინამორბედი ცოლ-ქრმობის მძიმე ხუნდისა”. 19 ”მოსათელავად” –
სიტყვას შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: “შენი ფიქრი, შენი ლამაზი ღრმა თვალი

ტყუილად დადიოდა... ის ბედნიერება, ის ცხოვრების სიო, რომელიც შენს სულში
ადამიანის თვისებად წარმოდგებოდა – შენი არ იყო, ტყუილად იყურებოდი...”

ზოგიერთი ხანა მოთხრობისა “მარგალიტი ლექში” (გვ. 511 – 512).
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 143. ეს ტექსტი პირველად დაიბეჭდა მიხ.
გედევანიშვილის გამოცემაში 1914 წელს.
თარიღთან დაკავშირებით იხ. შენიშვნები თხზულებისა “იგი წავა და სხვა მოვა
ტურფასა საბაღნაროსა”.
ავტოგრაფი სუფთაა, იქ ნასწორები არაფერია, მხოლოდ ყდის მეორე თავისუფალ
გვერდზე მიწერილია: “იგი”, “ქართველი იყო სიყრმიდანვე ობლად რჩენილი”.
ამ მოთხრობის სათაურად ილიას თავდაპირველად რვეულის ყდაზე დაუწერია:
“მოთხრობა “მარგალიტი ლექში”; შემდეგ კი პირველი სიტყვის ზემოთ წაუწერია:
“ზოგიერთი ხანა”, ხოლო “მოთხრობა” გადაუსწორებია ასე: “მოთხრობისა”. ამრიგად,
საბოლოოდ ავტოგრაფში იკითხება: “ზოგიერთი ხანა მოთხრობისა “მარგალიტი ლექში”.
მართლაც, ასეთი სათაურით დაბეჭდა ეს ნაწყვეტი პირველად მიხეილ გედევანიშვილმა
ილია ჭავჭავაძის “თხზულებათა” პირველ ტომში 1914 წელს, ხოლო შემდეგ
ინგოროყვა-აბაშელმა ცხრატომეულის მესამე ტომში (1926 წ.). მაგრამ, რატომღაც, ამ
უკანასკნელი გამოცემის სარჩევსა და შენიშვნებში მისი სათაური ასეთი ფორმით არის
წარმოდგენილი: “რამდენიმე ხანა მოთხრობისა “მარგალიტი ლექში”. ეს გაუგებრობა
უცვლელად არის გამეორებული ილიას თხზულებათა ხუთტომეულის І ტომში (1937 წ.).
კიდევ უფრო მოულოდნელ ცვლილებებს გვხვდებით ათტომეულის ІІ ტომში (1950 წ.),
სადაც ეს თხზულება ძირითად ტექსტსა და სარჩევში მოიხსენიება სათაურით:
“ზოგიერთი მოთხრობები “მარგალიტი ლექში”, ხოლო შენიშვნებში კი ასე – “რამდენიმე
ხანა მოთხრობისა “მარგალიტი ლექში”.
როგორც უკვე მივუთითეთ, ავტოგრაფში ამ ნაწყვეტის საბოლოო სათაურია:
“ზოგიერთი ხანა მოთხრობისა “მარგალიტი ლექში”, ამიტომ იგი წინამდებარე
გამოცემაში ამ სათაურით შევიტანეთ.

კ ა ტ ო (გვ. 513 – 516)

ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 143.
ეს ტექსტი პირველად დაიბეჭდა მიხ. გედევანიშვილის გამოცემაში 1914 წელს.
ამ ტექსტის განსხვავებული ვარიანტია U № 144.

ძირითად ნაწილში დაბეჭდილი ტექსტის ხელნაწერი – U № 143 უსათაუროა. წინა
გამომცემლების მსგავსად (გედევანიშვილი, ინგოროყვა-აბაშელი), იგი U № 144
ხელნაწერის მიხედვით დავასათაურეთ.
ქვემოთ ვიძლევით ძირითად ნაწილში დაბეჭდილი ტექსტის ავტოგრაფის (U №
144) დახასიათებას.
513. 9 “ბულვარი”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “აჭრელდნენ და
გაიხმაურეს ქუჩებმა”. 22 ორივე ფანჯარა] ფანჯრები*.
514. 2 ხელსაქმეზე] ხელსაქმეზედა*. 4 ”ქალისათვის” შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”რომელიც იყო იმ ხანებში, როდესაც”, ”თუმცა ხანდახან აიღებდა და
გადმოიხედამდა ქუჩისაკენ, მაგრამ ის გამოხედვა არ აჩვენებდა ხილველთ, რომ იგი
ტკბებოდა”. 25 ”პატრონი” არ წერია ხელნაწერში, იგი ჩვენ ჩავამატეთ ტექსტში.
515. 6 ”გულმტკივნეულად” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”და მაგის
პატრონმა”, ”თუ შენ არ მეყოლები”.
515. 4 ”თვალთაგან”-ის შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: ”ცრემლი”.
ეს ნაწყვეტი ილიას იმ რვეულში ჩაუწერია, რომელშიაც ”ზოგიერთი ხანა
მოთხრობისა ”მარგალიტი ლექში”. იგი უშუალოდ მოსდევს ”ზოგიერთი ხანის”... ტექსტს.
ამ ორი თხზულების ერთ რვეულში ჩაწერა შემთხვევითი არ უნდა იყოს. როგორც ჩანს,
ორივე ერთი ჩანაფიქრის განხორციელებას ისახავდა მიზნად. ამაზე მიანიშნებს
ტექსტების მსგავსება, რომელიც შეინიშნება ” ზოგიერთი ხანის...” დასაწყისსა და ”კატოს”
ამ ვარიანტის ბოლო აბზაცს შორის.
როგორც უკვე მივუთითეთ, არსებობს ამ თხზულების განსხვავებული ვარიანტი,
რომლის ტექსტს და ხელნაწერის დახასიათებას (U № 144) ვბეჭდავთ ქვემოთ:

კატო
І
საკვირველი გოლვიანი დღე იყო, იმისთანა დღე, როგორიც ხშირია ხოლმე
ტფილისში შუა ზაფხულში. ქალაქის ქუჩები სავსე იყო მტვრითა და სიცხითა.
მცხოვრებნი, შემწყვდეულნი თავიანთ სახლებში, დიდის სურვილით ეხვეწებოდნენ
ღმერთს წვიმასა; – ისმინა ღმერთმა ხვეწნა მათი და საღამოს ჟამს წამოვიდა ერთი კარგი
თქვენი მოსაწონი წვიმა. გაგრილებული ტფილისი ღარიბი ბუნება გამხიარულდა,
გაცოცხლდა. ხალხმა გაიხმაურა ქუჩებში, რომელნიც არ იყვნენ ჩვეულებისამებრ
ალაფულნი: დიდხნის დაუნამავებმა მწყურვალსავით შეიშრეს წვიმის წყალი. მზე ჯერ არ
იყო ჩასული; იგი, როგორც ლამაზი და მორცხვი ქალი, იჭყიტებოდა მთის მწერვალიდამ
და ისე ზარმაცად გადადიოდა მთის წვერსა, თითქო ეზარებაო ქვეყნის მოშორება. ის
უგემური მთები ტფილისის გარეშემო, ის დაღონებული მინდვრები, მომწვარი
გოლვისაგან, ალამაზდნენ წვიმის შემდეგ იმოდენად, რამოდენათაც შეუძლიან
გალამაზება მახინჯსა. ყველა გაცოცხლდა, გაცოცხლდა გულიც, გრძნობაც ბაშვსავით
გახალისიანდა, – ერთი სიტყვით იყო მისთანა საღამო, რომ შინ ჯდომა ცოდვად
მიეთვლებოდა კაცსა: ბულვარი აივსო ყოველ მილეთის ხალხითა. მაგრამ, მკითხველო, მე

არ მინდა თქვენი ყურადღება მივაქციო ბულვარსა. იქ დადის ბედნიერი, უსაქმო ხალხი.
მე მინდა გაჩვენოთ ამ საღამოს ერთი დაბალი, ძველი სახლი, ერთს ვიწრო ქუჩაში, სადაც
დღე ღამდება შრომით და ღამე თენდება მძიმე ზრუნვითა. აქაურს მცხოვრებს დღის
სხივი არ უთბობს გულსა და ღამის სიბნელე არ აძლევს მოსვენებასა.
აგერ ხედავთ ა იმ დაბალ სახლსა, რომლის ორი პატარა ფანჯარა გადმოჰყურებს
უსიხარულო ქუჩასა. ის ორი ფანჯარა გაღებული იყო იმ საღამოს, რომლის აღწერით მე
დავიწყე ეს მოთხრობა. ფანჯრები იყვნენ მორთული იაფის ფასის ყვავილებითა და
ყველაფერი გარეშემო ამბობდა, რომ იმ სახლის პატრონის მხოლოობითი სიამოვნება
ხოლოთ ეგ ყვავილები იყვნენ. ერთს ფანჯარაში ვარდებ შორის მოჩანდა ერთი ცოცხალი
ვარდი, ესე იგი ახალგაზრდა ქალი, რომელიც იჯდა სკამზედ და დიდის მეცადინეობით
ჰკერავდა რაღაცასა. მთელი მისი ყურადღება იყო მიქცეული თავის ხელსაქმეზედა, და ეს
მშვენიერი საღამო, ეს მშვენიერ. თავისუფლად გადაშლილი ლაჟვარდი ცა, ეს სიგრილე
და სისუბუქე ჰაერისა იყო თითქმის უქმი იმ ქალისათვის. ხანდისხან, თუ გაიხმაურებდა
ვინმე ქუჩაში, ის ქალი აიღებდა დაღლილ თავს და უნებურად გარდმოხედავდა ქუჩას,
მაგრამ იმ გადმოხედვაში ჩანდა, რომ ქალს არაფრის დანახვა არცა სურს და არც იამება.
მერე ისევ ჩაღუ... ...უმალ უშიშრად გადმოფრინდა კალიასკიდამ, ჯერ მივარდა ერთ
ფანჯარას, იქ არვინ დაინახა მერე გადიწია და შეაჭყიტა თავისი ცისფერი მხიარული
თვალები ოთახში და იქაც ვერავინა ნახა, მივარდა მეორეს ფანჯარას, იქ დახვდა მწუხარე
დედაბერი.
– მაიას ვახლავარ უმორჩილესი მონა, – მიესალმა მხიარულად ახალმოსული ქალი.
– ღმერთმა გაცოცხლოს, შვილო, ღმერთმა შენი ბედნიერება მაჩვენოს, შენი კაი
ქმარი, – მიუგო იმ სახით, როგორც ბედისაგან დაჩაგრული მიუგებს ხოლმე ბედნიერსა.
– კატო მზათ არ არის? უჰ, რა თავისმომწონე რამ არის ეგ შენი შვილიშვილი
აქამდინ იპრანჭება, იპრანჭება და ვერ მოიპრანჭა, – უთხრა სიცილით და ოხუჯობით
მოსულმა. ბებერსაც ჩაეცინა.
– ეხლავ მოვა, შენ გეთაყვა, ლიზო, ეხლავ! – მერე მიბრუნდა და იწყო ძახილი: –
კატო, ლიზო აქ კარზედ გელის, გამოდი ჩქარა.
პატარა ხანს შემდეგ გამოვიდა მარტივად, მაგრამ მოხდენით ჩაცმული კატო.
– ძლივს, მადლობა ღმერთსა! – მიატანა იმავ ოხუჯობით ლიზამა, – მე კი
მოთმინებიდამ გამოველ, და!
– მოთმინებითა თქვენითა მოიპოვეთ სული თქვენი, ბრძანებს სახარება, ჩემო
ლიზიკო, – მიუგო კატომაც ოხუჯობით.
– აკი მეც მოგიპოვე შენ, ძლივს კი გამოგიყვანე და.
– განა დიდი ხანია, რაც მელი?
– არა, მაგრამ ლოდინი, თუნდ ერთის წუთისა, მაინც მოსაწყენია.
– შენისთანა ქარიანისათვის, – მიუგო სიცილით კატომა.
– თუნდ შენისთანა უქაროსათვის. კარგი, შეიკარ ბანტი შლიაპისა და გამოდი
გარედ, გვეყობა ლაზღანდარობა. – თქვა და გასწია კალიასკისაკენ. მინამ ლიზა
კალიასკაში ჩაჯდებოდა, კატოც მოვიდა. ჩასხდნენ ორნივე, კალიასკა მოტრიალდა და
გაიგრიალა ბულვარისკენ.
დარჩა მარტოკა ჩვენი მწუხარე დედაბერი. ვიდრე ისმოდა გრიალი კალიასკისა,
ბებერი იგი წარბშეკრული და სველთვალებიანი იდგა უძრავად, თითქო მიკერებულა

ერთს ალაგს. რაკი მისწყდა ხმა კალიასკისა, მიბრუნდა ბებერი იგი, წასწვდა ცოცხსა და
ტირილით დაიწყო გვა სახლისა.

ІІ
– მოიცა, მოიცა ცოტა ხანს კიდევ, თუ ღმერთი გწამს! – ეუბნებოდა ერთს დღეს
ჩვენი ცელქი ლიზო თავის ბიძაშვილს ალექსანდრეს, როცა იგი წამოიწია სკამიდამ...
ორივე ეს ნაწყვეტი პირველად დაბეჭდა მიხ. გედევანიშვილმა ილიას
თხზულებათა სრული კრებულის І ტომში 1914 წელს.
ამ თხზულების დათარიღების შესახებ იხ. მომდევნო მოთხრობის – “იგი წავა და
სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა” – შენიშვნები.
ამ ვარიანტის ავტოგრაფში სათაურის ქვემოთ მიწერილია: მოთხრობა.
656. 93 9 ტფილისის] ტფილის – წერია ხელნაწერში. იგი] მაგრამ*. 657. 25 ”ისევ
ჩაღუ...” ამის შემდეგ ხელნაწერს აკლია გვერდები 658. 5 აკი გამოვიყენე და] აკი მეც
მოვიპოვე შენში, რასაც ველოდი, მიუგო კატომ*. 18 ”გწამს” შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”საშინლად მოწყენითა ვართ”.

იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა ვაბაღნაროსა (გვ. 517 – 526)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 145.
ეს ნაწყვეტი პირველად გამოქვეყნდა ილიას თხზულებათა გედევანიშვილისეულ
გამოცემაში (1914 წ.). იქ მას ეწოდა “მოთხრობა”, ხოლო “იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა
საბაღნაროსა” დაბეჭდილია როგორც ეპიგრაფი. მაგრამ ავტოგრაფი ეჭვს არ იწვევს, რომ
იგი სათაურია. აქ ეს სიტყვები წერია, როგორც სათაური და არა მარჯვნივ ოდნავ შეწევით
– ისე, როგორც, ჩვეულებრივ, ეპიგრაფებს წერენ. მას ზემოთ აწერია “მოთხრობა”, ხოლო
ქვემოთ უზის თავების აღმნიშვნელი ციფრი - 1.
ავტოგრაფი დაუთარიღებელია. პ. ინგოროყვას აზრით, როგორც ეს ნაწყვეტი, ისე
წინა სამი თხზულება (“კატო”, “ზოგიერთი ხანა...”, “გუბე”), 1861 – 1863 წლებშია
შექმნილი. ამის საბუთად მას მოჰყავს შემდეგი: “1) ფრაგმენტებში ჩვენ გვხვდება ციტატა
ილიას ლექსიდან “ელეგია”, რომელიც დაწერილია 1859 წელს... 2) ერთი ფრაგმენტი,...
შენახულა “კაცია-ადამიანის” წინასიტყვის პირველ ვარიანტთან ერთად... ეს
გვაფიქრებინებს, რომ ეს ფრაგმენტები იმ დროს იწერებოდა, როცა “კაცია-ადამიანი” ჯერ
კიდევ არ ყოფილა დასრულებული, ხოლო “კაცია-ადამიანის” უკანასკნელი რედაქცია
1862 – 1863 წლებს ეკუთვნის . . . 3) რომ ეს ფრაგმენტი “კაცია-ადამიანის” დროს
იწერებოდა, ამას, სხვათა შორის, ისიც ადასტურებს, რომ ფრაგმენტებში არის შეხვედრა
ზოგიერთი სახეებისა და გამოთქმებისა” 56.

56

ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 606 – 607.

ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ ეს თხზულებები უფრო ადრე უნდა იყოს დაწერილი,
მაგრამ ამჯერად პ. ინგოროყვას მიერ ზემოთ შემოთავაზებული თარიღის უარყოფის
არავითარი ხელშესახები საბუთი არ გაგვაჩნია, ამიტომ ყველა ზემოხსენებულ
დაუმთავრებელ თხზულებას ჩვენც 1861 – 1863 წლებით ვათარიღებთ.
ავტოგრაფი ძლიერ ნასწორებია. ჩვენ ვერ შევძელით ყველა გადახაზული სიტყვის
ამოკითხვა. ამიტომ ვიძლევით მის დახასიათებას იმ მასალის მიხედვით, რისი
ამოკითხვაც მოვახერხეთ.
517. 5 “ქალი” ჩამატებულია ხელნაწერის ტექსტში. 6 “და”-ს შემდეგ გადახაზულია:
“დაუდე”. 7 იგი] იმისი სული*. 21 ”იმედნი”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია ”და
სასოებანი”; ”სიკეთეზედ”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”შენც ცოცხალი ხარ და
მეც, მაგრამ არც შენ და არც მე ურთიერთის წარმოდგენითა ერთმანეთზედ 57 ვერ ვიტყვით
ვერაფერს იმისთანას, რომელსაც შეეძლოს ცოტა მაინც ჩრდილი მიაყენოს ჩვენდა შორის
დაძმურს კავშირს. შენ 58 მიყვარდი მე როგორც უკეთესი სული [. . . .] კაცი და მე არ ვიცი
გიყვარდი თუ არა. მე გნახე შენ და პატივი მეცი, როგორც უკეთესს კაცსა, ხოლო როგორ
მიყურებდი შენ მე”. 24 ”ღვთისა”-ს შემდეგ არის ხელნაწერში შემდეგი გადახაზული
სიტყვები: ”რაც უნდ”, ”არც ერთი ჩრდილი რომ [. . .] არ მიადგება იმ”, ”გულ...”, ”ერთგულ
კავშირს იგი იყო [. . .] სულის”.
518. 2 ”გასულა”-ს შემდეგ ხელნაწერის ტექსტში გადახაზულია შემდეგი: ”როცა
პირველად შევხვდი მე იმას, იგი იყო თექვსმეტის წლისა – სხვა რა ვიცი. მეორედ იმავე
წელს შევ. და გავიცან კიდეც. ერთი ორიოდ ნათქვამმა მისმა სიტყვამა, რომელიც პირველ
გაცნობაში”. 12 დავიწყე] ვკითხე*. 17 თქვენს] მაგ*. 24 ”დღეს” ჩამატებულია ხელნაწერში;
ლაპარაკის ქეიფზედ] ქეიფზედ არა ხართ*. 25 ”კვლავ” ჩამატებულია ხელნაწერის
ტექსტში. 27 ”იმან” – სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “მე ერთგვარის
ლაპარაკის”. 30 “საუკუნეში”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “და ნამეტნავად იმ
წრეში, სადაც თქვენ გაზდილხანთ, იშვიაათი და ძვირ...” 32 ნუთუ] იქნებ*.
519. 3 ”კი” ხელნაწერში ჩამატებულია. 14 ჩვენის] კაცით*. 17 ”წყდება”-ს შემდეგ
გადახაზულია ავტოგრაფში:
” – თქვენ მე ვერ მელაპარაკებით, თქვენ ერთს საგანზედ ვერა დგეხართ და ფეხს
ვერ იმაგრებთ, მრავალთა ტანჯვის მიზეზნი მაგგვარნი თანამიუყოლებელნი ხალხნი
არიან.
– არ მესმის რას ბძანებთ?
– მე მიხარიან, რომ ჩ...”
18 ოხუნჯობა] შედარება*. 28 ”გქონიათ” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”თქვენ თქვენშიც”.
520. 15 შემცდარი] შემცდარ*; ”ხართ” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”კაცს რომ არჩობენ, მაყურებლისათვის არ”... 15 – 21 (”სრულებით...
კარგი”). ეს ადგილი ავტოგრაფში ძლიერ ნასწორებია. აქ ჩამატებული სიტყვები გვხვდება
როგორც სტრიქონებს შორის, ასევე მინდორზეც. ალბათ ამის გამო, წინა გამომცემელს
შეცდომით გაუმართავს ტექსტის აღნიშნული ადგილი და სიტყვები: ”ცუდი თითონ
57
58

ეს სიტყვა ხელნაწერში ჩამატებულია.
ამ სიტყვიდან, ვიდრე სიტყვამდე ”თუარა”, ავტორს უფრო ადრე გადაუხაზავს სწორი ხაზით, ვიდრე
მთლიანად ამ ტექსტს გადახაზავდა ირიბი ხაზებით.

საზიზღარი არ არის” გადაუტანია მომდევნო წინადადების (საზიზღარი . . . . არ უნდა)
შემდეგ, რაც აზრს აშკარად აბუნდოვანებს. 20 ”რომ”-ის შემდეგ ხელნაწერში
გადახაზულია: ”ჩვენ ესე იგი”; ”აზრისაგან . . . . კარგი] აზრი ხდის საგანს ანუ ცუდად ანუ
კარგად*. 30 ”განკიცხვა”-ს წინ ხელნაწერში გადახაზულია: ”ერთი ღონისძიებათაგანი”.
521. 8 იმ წრეს] იმათ*. 17 ”ფართიფურთობა”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”უკაცრავად
არ ვიყო თქვენისთანა კაცების და [. . . .]. 21 ”აღვიძებს” შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: ”მიხარია, რომ ჩემი უზდელობა მაშ...” 32 ”მარტო”-ს შემდეგ ხელნაწერში
გადახაზულია ”იქნება”; ხოლო ”ფრაზაა”-ს შემდეგ – “ჩემო ბატონო”. 34 “ჰსძულს” შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: “ასე რომ არ...”; “ეს სიძულვილი . . . . რომ” ჩამატებულია
ავტოგრაფში.
522. 3 “იმავე”-ს შემდეგ გადახაზულია: “საქმის აღსრულებისათვის”;
“შესამსებლად”-ს შემდეგ გადახაზულია: “დაგვრჩა მეორე”. 4 “მდგომარეობს”. შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: “სიამოვნებს”. 522. 18 – 19 სტრიქონსა და მომდევნო აბზაცს
შორის (“ცხოვრებასა . . . . რამოდენაც”) ხელნაწერში გადახაზულია “დიდს”, “სიამოვნება
უშრომლათ არ მოიპოვება. შრომა, თუმცა კაცს სძულს, მაგრამ აუცილებელია. არაფრით
არ მოიპოვება სიამოვნება, თუ არ შრომით”. 29 “არამც თუ” ავტოგრაფში ჩამატებულია.
522. 31 – 523. 2 “არამედ... უსიამოვნობისა” ხელნაწერში ჩამატებულია.
523. 7 “არ იყოს” შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “ყოველ დილიდამ
საღამომდის”. B “საგნებიდამ”-ს შემდეგ გადახაზულია: “ჭამა-სმაზე”. 14 “რომელსაც”-ს
შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “ჭამა-სმის სურვილიდა”. 19 ჩემი] ზნეობით*.
21 ”აზრით” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”რით წარსდგეს – კაცობრ...”,
“მარტო განათლება ქვეყნიერ...” 23 “ეხლანდელი”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია
“ყმაწვილკაცობის”.
524. 2 “ტეატრში”-ს შემდეგ არის გადახაზული სიტყვები: “ლოჟიდამ მანიშნა”. 8
“მინამ”-ის წინ გადახაზულია: “საკვირველია”. 19 ვჰსთქვა] გაგახსენოთ*. 20 ”აძლევს,
რომ”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”მასის შე...” 22 ”არ არის” შემდეგ. 26 ”მოსწონთ” სიტყვის
შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია ”მე ამ შემთხვევაში არ ვიცი ეს კომედია ცხოვრებასა
ჰგავს, თვით ცხოვრება კომედიაა”. 28 გარყვნილობაა] უზრდელობაა*. 29 ”ეს... დასკვნა”
ხელნაწერში ჩამატებულია. 32 ”დამდგარს....სულელობას” ხელნაწერში ჩამატებულია.
525. 8 თავის... დასამტვრევლად] ბრძოლისათვის*. 14 ”რომ”-ის შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: ”იმ ბევრში არავინ არა ხართ, ან თუ ხართ, ძალიან ცოტანი,
სამწუხაროა”. 15 ”არიან”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”როცა უნივერსიტეტში
ნაყოფნი
ბევრნი
არიან”.
31
”გინდათ”
სიტყვის
შემდეგ
ხელნაწერში
გადახაზულია: ”არავის შველა გინდათ”.
526. 1 ”შესცქერით”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია შემდეგი: ”ცას აცა [. . .]
ჩამ...”
უღელტეხილი (გვ. 527 – 535)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 146.
ეს ტექსტი პირველად დაიბეჭდა მიხ. გედევანიშვილის გამოცემაში (1914 წ.).

ავტოგრაფი დაუთარიღებელია. პ. ინგოროყვა წერს: “თუ როდის არის დაწერილი
“უღელტეხილი” – ამის შესახებ პირდაპირი ცნობა არ შენახულა. ჩვენ მას ვათარიღებთ
1861 – 1863 წლებით, რადგან “უღელტეხილის” ავტოგრაფის ხელი, დამწერლობის
ხასიათის მიხედვით, უახლოვდება პირველი პერიოდის ხელნაწერებს, და კერძოდ
ფრაგმენტისას – “იგი წავა და სხვა მოვა ტურფასა საბაღნაროსა”, ხოლო ეს უკანასკნელი,
როგორც გამოირკვა, 1861 – 1863 წლებშია დაწერილი” 59.
რაიმე დამატებითი საბუთი თხზულების დასათარიღებლად ჩვენ არ გაგვაჩნია,
ამიტომ ვიზიარებთ ზემომოტანილ თარიღს.
ავტოგრაფის ტექსტში ჩამატებულია სიტყვები:
528. 25 “თავსა”.
530. 4 “წინ”.
532. 7 “მარტო”; 15 “სხვის”.
533. 28 “მხოლოდ მაშინ”. 533. 31 – 534. 4 “ამოიღეს . . . . იყო”.
535. 1 “დაღალული”; ხოლო 5 სტრიქონში სიტყვების – “რა ღმერთი”-ს – წინ
გადახაზულია “ბიჭო”.
უცნაური ამბავი (გვ. 536 – 547)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 156.
ნ ა ბ ე ჭ დ ი: ჟურნ. “მოამბე”, 1894 წ., № 1, იანვარი, გვ. 102.
“მოამბის” და ხელნაწერის ტექსტის ბოლოს წერია: “(შემდეგი იქნება) ილია
ჭავჭავაძე”. მაგრამ მოთხრობის გაგრძელება არ დაბეჭდილა და, საერთოდ, ეს თხზულება
ილიას აღარ დაუმთავრებია. ამასვე ადასტურებს ნიკოლოზ ნათიძის მოგონება (იხ.
“ლიტერატურული მემკვიდრეობა”, 1935 წ., წიგნი І, გვ. 573). მიუხედავად ამისა, ამ
დაუმთავრებელ მოთხრობას საკმაო ადგილი დაუთმეს თავიანთ წერილებში სტ.
ჭრელაშვილმა და მაზაკვალმა (გ. წერეთელმა), როდესაც მიმოიხილეს ჟურნალ “მოამბის”
1894 წლის № 1 (იხ. 1894 წ. გაზ. “ივერია”, № 10 და გაზ. “კვალი”, 1894 წ. №№ 6, 7).
თხზულების ამ ნაწყვეტის ძირითად წყაროდ ჩვენ ავტოგრაფი ავირჩიეთ, რადგან,
როგორც სამართლიანად მიუთითებს პ. ინგოროყვა 60 , ეს ის დედანია, რომლის
მიხედვითაც აიწყო და დაიბეჭდა “მოამბის” ტექსტი. ავტოგრაფში შემონახულია ის
ადგილიც, რომელიც ცენზორს ამოუღია “მოამბიდან”. საგულისხმოა, რომ ეს ცენზორის
მიერ ამოღებული ტექსტი აღდგენილია თხზულების პირველ გამოცემაშიც – 1914 წ. (მიხ.
გედევანიშვილის გამოცემა) 61 . ჩანს, გედევანიშვილსაც თავისი გამოცემისათვის ამ
ტექსტის ძირითად წყაროდ ავტოგრაფი აქვს გამოყენებული.
რაც შეეხება პ. ინგოროყვას გამოცემებს, როგორც თვითონ მიუთითებს, ტექსტის
საფუძვლად მას “მოამბის” ის ცალი აუღია, რომელიც ილიას მიერ ყოფილა ჩასწორებული
და რომელიც მისთვის თედო სახოკიას გადაუცია. თუმცა ჩვენ ხელთ არ გვქონია
“მოამბის” ეს ცალი, მაგრამ, როგორც ჩანს, იგი არც არავითარ არსებით ცვლილებებს არ
59

ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 608.
იქვე, გვ. 609.
61
ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებანი, ტ. І, 1914, გვ. 661 – 662.
60

შეიცავდა, გარდა იმისა, რომ ილიას იქ აღუდგენია ის ტექსტი, რომელიც ცენზორს
ამოუღია “მოამბიდან”. ამაში დაგვარწმუნა ავტოგრაფისა და პ. ინგოროყვას ტექსტის
ერთმანეთთან შეჯერებამ, რამაც ცხადყო, რომ ეს ორი ტექსტი ერთმანეთისაგან (გარდა
ცენზორის მიერ ამოღებული ადგილისა) განსხვავდება მხოლოდ ოთხ შემთხვევაში: პ.
ინგოროყვას გამოცემაში ოთხ ადგილას გამოტოვებულია სიტყვები. შეიძლებოდა
გვეფიქრა, რომ, ეგების, ეს სიტყვები ილიამ გადაშალაო “მოამბის” სახოკიასეულ ცალში.
მაგრამ ამ ვარაუდს უარყოფს ის, რომ ყველა სიტყვას მოითხოვს ტექსტის მართებული
გაგება, ქვემოთ მოგვყავს ოთხივე ეს შემთხვევა:
1) “ნუთუ შენისთანა კაცისათვის მწერლად ყოფნა კმასაყოფელი საქმეა?”
ვკითხულობთ პ. ინგოროყვას უკანასკნელი გამოცემის (ტ. ІІ, 1950 წ.) 62 476-ე გვერდზე.
მაგრამ აქ ლაპარაკია არა საერთოდ მწერლობაზე, არამედ სოფლის მწერალზე, ამიტომ
როგორც ავტოგრაფში, ისე “მოამბესა” და გედევანიშვილის გამოცემაში (1914 წ.),
“მწერლად ყოფნის” ნაცვლად წერია: “სოფლის მწერლად ყოფნა”. მართლაც, ცოტა ქვემოთ
ყველა გამოცემაში წერია, რომ ისეთი ნასწავლი კაცისათვის, როგორიც ამ მოთხრობის
გმირია, “სოფლის მწერლობა მეტად პატარა საქმეა”.
2) ამავე გვერდზე პ. ინგოროყვას გამოცემისაგან განსხვავებით, შევიტანეთ სიტყვა
“თუმცა” შემდეგ კონტექსტში: “მე თუ ამ მიწურს დავანებებ ოდესმე თავს, მარტო მაგ
საქმისათვის, თუმცა დიდი გაბედვა კი უნდა, რომ ეგ საქმე კაცმა თავს იდოს”. აქ
პერსონაჟი ხაზს უსვამს იმას, რომ, თუმცა ბავშვის აღზრდა ძნელი საქმეა, მაგრამ
კეთილშობილი, და მხოლოდ ამიტომ თუ დაანებებს იგი თავის მიწურს თავს, სადაც მას
საშუალება აქვს მშვიდად იკითხოს წიგნები. ამიტომ არის, რომ “თუმცა” იკითხება
“მოამბეშიც”, ავტოგრაფშიც და გედევანიშვილის გამოცემაშიც.
3) ასევე აღვადგინეთ სიტყვა “ახალი” წინადადებაში – “თითქო თაკილობსო, რომ
ამ ყოფით ხედავს ბაშვს მისი ახალი ოსტატი”. აქ ეს სიტყვა ხაზს უსვამს იმას, რომ ბავშვის
მამა ეს-ეს არის შეუთანხმდა ოსტატს, რომ ის იკისრებდა მისი შვილის აღზრდას.
4) ერთგან კი ვკითხულობთ: “– შენი ჭირიმე, მამილო, შენ გეთაყვა, ან შენ ძიავ, ან
შენ სხვა ძიავ...” აქედან აშკარაა, რომ ბავშვი მიმართავს მამას და კიდევ ორ სხვა
პიროვნებას. ამიტომ ავტოგრაფში, “მოამბესა” და გედევანიშვილის გამოცემაში ორივე ეს
პირი დასახელებულია და წერია “ეხვეწებოდა პატარა ხან მამას, ხან დავითს, ხან
სოლომანს”. ინგოროყვას გამოცემებში კი გამოტოვებულია სიტყვები “ხან დავითს”, რის
გამოც აღარ ჩანს “სხვა ძია”, რომელსაც ბავშვი მიმართავს.
ყოველივე ამის გამო, წინამდებარე გამოცემაში ამ თხზულების ტექსტს ავტოგრაფი
უდევს საფუძვლად, რომელშიაც ოთხივე ეს სიტყვა იკითხება.
რადგან ეს მოთხრობა 1894 წელს ჟურნ. “მოამბის” იანვრის ნომერში დაიბეჭდა,
საფიქრებელია, რომ იგი 1893 წელს დაიწერა. ალბათ, ამას ვარაუდობდა პ. ინგოროყვა,
როცა თხზულება 1893 წლით დაათარიღა, რასაც ჩვენც ვიზიარებთ.
“მოამბისა” და ავტოგრაფის ტექსტებს შორის არავითარი სხვაობა არ შეინიშნება,
ისინი ერთმანეთს ემთხვევა. ამიტომ ქვემოთ ვიძლევით მხოლოდ ავტოგრაფის
დახასიათებას:

62

ასეა ინგოროყვა-აბაშელის გამოცემაშიც (1926, 1937).

536. 10 “საამურ”-ის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “მშვიდ”; აქვე “რომელიც”
სიტყვის შემდეგ გადახაზულია: “ხშირად”. 17 მღვდელი] კაცი*. 20 ”სადაც თვითეული . . . .
მამას” ავტოგრაფში ჩამატებულია.
537. 5 ”სათვალეები”-ს შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: ”წაუჭირებია”.
6 ”უზივარ”-ს შემდეგ ხელნაწერში არის გადახაზული სიტყვა: ”ხელში”. 8 ”თავისი”
ჩამატებულია ხელნაწერში. 26 ჭედვით] გაჭედილს და*. 29 მაქვს] მეძლევა*. 31 მეორეს]
სხვას*.
538. 22 ”სიზმარი”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”ეგ იყო”. 25 ”საქმეს”
ხელნაწერში მოსდევს გადახაზული ”ვახმ...” 28 ”ვალია”-ს შემდეგ ავტორს
დაუწერია: ”დიდი გაბედვა უნდა, რომ ეგ ვალი კისრად იდოს კაცმა [. . . . . . .]”, რაც
შემდეგ გადაუხაზავს. 33 ”შენ” ხელნაწერში ჩამატებულია.
539. 3 ”მეძლევა”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”რომ” 7 ”გამოსაცნობია”
სიტყვას შემდეგ ხელნაწერში იმავე მელნით გადაშლილია სიტყვები: ”რატომ ვერ გაძელ”.
22 ІІ თავის დასაწყისში (დავითს....) გადახაზულია: ”კაი კაცია, ცოლი უფრო უკეთესი,
განაგრძო”. 25 ”ადვილად” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: ”როგორ
დაუთმეო: კაი ოჯახია”; ”ხელთ” სიტყვის შემდეგ კი – “როგორ მივეციო”.
540. 1 “პატარა” ავტოგრაფის ტექსტში ჩამატებულია. 7 “სასწავლებელში”-ს შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: “არ ემეტებათ”. 24 “არა”-ს შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: “პედაგოგი”.
541. 25 “სოლომანს” შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “თითქო”; “როგორც...
დედისა” ხელნაწერში ჩამატებულია. 26 “რამეო”-ს შემდეგ გადახაზულია ავტოგრაფში:
“დავითმა ეს ვერ შენიშნა”. 27 “ეს ვერ შენიშნა და” – ავტოგრაფში ჩამატებულია. 33
“პირი”-ს შემდეგ გადახაზულია ავტოგრაფში. “დაუ”. 13 “და როგორ” ჩამატებულია
ხელნაწერის ტექსტში. 29 ურჩობდა] იურჩებოდა*.
542. 22 ”შენთან” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”ვარ”. 22 გეყვარება]
შეიყვარე*. 23 ”თუ . . . . . . . განიკითხავ” ხელნაწერში ჩამატებულია.
544. 1 – 13 და ხშირად . . . . . გადაუგდიაო – არ წერია ”მოამბეში”. 12 –
13 ”ლეჩაქი . . . . გადაუგდიათო” ავტოგრაფში ჩამატებულია. 17 ”ზარის”ს შემდეგ
ავტოგრაფში გადახაზულია: ”ჩამოე”. 24 უტკივრად] გულუხვობით*.
545. 17 ახლო] ქვეშ*; ”მისდგომოდა”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”ვარდის”. 22 ”ბაშვს”
შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია ”ოსტატად მოწვეული კაცი”. 31 ”დაეღო”-ს შემდეგ
ხელნაწერში გადახაზულია: ”და შეშინებული”.
546. 10 ხან ზურგს] ”ხან უეცრად” – დაუწერია თავდაპირველად ავტორს. 19 – 20
“რარიგად . . . . . . მართმევო” ჩამატებულია. 21 “ბუდეში”-ს შემდეგ ავტოგრაფში
გადახაზულია: “ჩაუსვამთ”.
პატარა ამბავი (გვ. 548 – 549)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U, № 154.
ეს თხზულება პირველად დაიბეჭდა ინგოროყვა-აბაშელის გამოცემაში 1926 წ. (ტ.
ІІІ).

ხელნაწერი უთარიღოა. უთარიღოდ იბეჭდებოდა ეს მოთხრობა დღემდე.
წინამდებარე გამოცემაში კი იგი სავარაუდოდ ასე დავათარიღეთ – 1890 წლის შემდეგ. ამ
ვარაუდის გამოთქმის საშუალებას კი იძლევა ილიას ხელნაწერებზე დაკვირვება. ისინი
ძირითადად ორი ფერის მელნით არის დაწერილი – მუქი შავი ფერისა და მოყავისფრო
შავით. ამ უკანასკნელს ილია 90-იან წლებამდე ხმარობდა, ხოლო 1890 წლის შემდეგ მის
ხელნაწერებში ჩნდება მუქი შავი ფერის მელანი. ამავე შავი მელნით არის დაწერილი
მოთხრობა “უცნაური ამბის” ავტოგრაფიც, რომლის ბეჭდვა ილიამ 1894 წლის იანვარში
დაიწყო. ამასთან დაკავშირებით საყურადღებოა ერთი ფაქტი: მუქი შავი მელნით ილიას
“ოთარაანთ ქვრივის” ავტოგრაფის (U, № 153) წინა თავისუფალ გვერდზე ამოუწერია
ზოგიერთი ადგილები 1893-94-95 წლების გაზეთ “კვალიდან”. თვით “ოთარაანთ
ქვრივის” ავტოგრაფი კი დაწერილია არა მუქი შავი, არამედ მოყავისფრო შავი მელნით.
როგორც ცნობილია, “ოთარაანთ ქვრივი” 1886 – 1887 წლებში დაიწერა.
ამრიგად, მუქი შავი მელანი ილიას ხელნაწერებში მხოლოდ 1890-იანი წლების
შემდეგ ჩნდება.
ჩვენ ვარაუდს არ ეწინააღმდეგება არც პ. ინგოროყვას თვალსაზრისი, რომელიც მას
გამოთქმული აქვს “პატარა ამბისა” და “უცნაური ამბის” დათარიღებასთან დაკავშირებით:
“ჩვენ მათ დაახლოვებით 80-იან – 90-იან წლებს მივაკუთვნებთ, რადგან ავტოგრაფები,
წერის ხასიათით, ილიას იმ დროის ხელნაწერებს უახლოვდება” 63.
548. 7 “წვიმაც” სიტყვის შემდეგ ავტოგრაფში გადახაზულია: “ხშირია სისველე”. 8
“ქუჩებში”-ს შემდეგ ავტორს გადაუხაზავს სიტყვები: “სისველეა მორწყული”. 10
ჩამოიბღერტავს] გაიბღერტავს*. 11 ”უნდა”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”და ეს უბრალო
საქმე”. 16 ”ქალაქსა”-ს შემდეგ სამი წერტილი ავტორს გვიან დაუსვამს, იგი ჩამატებულია
სტრიქონს ზემოთ. 18 ”მისი, რომ”-ს შემდეგ გადახაზულია ”სხდომები...” 19 ”კი ვერ
გაუნათებიათ”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”არც ეს”.
დედის ანდერძი (გვ. 550 – 552)
ხ ე ლ ნ ა წ ე რ ი: ავტოგრაფი U № 152.
ეს ნაწყვეტი პირველად დაიბეჭდა გედევანიშვილის გამოცემაში 1914 წელს.
მოთხრობის ავტოგრაფი უთარიღოა, ისიც, ისე როგორც წინა მოთხრობის –
“პატარა ამბის” ავტოგრაფი, მუქი შავი ფერის მელნით არის დაწერილი (ამის შესახებ
დამატებით იხ. წინ “პატარა ამბავის” შენიშვნები), ამიტომ ვვარაუდობთ, რომ იგი 90-იანი
წლების შემდეგ არის დაწერილი.
550. 4 “იმედია”-ს შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “იყო”. 10 ფიქრს და არც
არავის] ფიქრს და არც არაფერს*.
551. 4 ჩემი ერთგული] საცოდავი*; ”შემარჩინეთ” სიტყვის შემდეგ ხელნაწერში
გადახაზულია: ”მაგრამ არსაიდამ არ ეშველა”. 7 ”უნდებოდა”-ს შემდეგ ხელნაწერში
გადახაზულია: ”მღვთის განგებას ანტონი ისე მოთმინებით არ ემორჩილებოდა, როგორც
63

ილ. ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე, თხზულებათა სრული კრებული, ტ. ІІ, 1950, გვ. 609.

საცოდავი ბაბალე”. 10 ”ჭირი”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”აღარც სადმე”.
20 ”დაუფიქრდებოდა”-ს შემდეგ ავტოგრაფში წერია: ”მოსალოდნელ”, რომელიც
გადახაზულია. 21 ”რომ”-ის შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”შენგანვე ნაკურთხ ჩემს
მეუღლეს”. 24 ”მოუსწრაფეო და” – სიტყვების შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია:
“ღონით”. 25 “ადამიანს” შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: “შენგანვე ნაკურთხს ჩემს
ერთგულს და ერთხორცს ჩემის ხელით შიგ მიწაში მამარხვინებო”. 30 “შვილი გიტო”-ს
შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: და ფოთლით ბუზს უნიავებდა”. 33 “დღეს ბაბალე...
ჩანდა” ჩამატებულია ავტოგრაფში. 471. 17 “გადაწვა”-ს შემდეგ ხელნაწერში
გადახაზულია: “და თავი”; “და ცხვირ პირი დამალა” ჩამატებულია ხელნაწერში. 19
“თავის” ჩამატებულია ხელნაწერში; კოცნითა] ტუჩებით*. 20 ”უთხრა დედამ”
ჩამატებულია ხელნაწერში. 29 ”არ იყოს” შემდეგ ხელნაწერში გადახაზულია: ”დედ-მამა”,
ხოლო 30 სტრიქონში ”დედ-მამა”-ს შემდეგ გადახაზულია: ”წინ”.
ჩვენს მიერ დაუმთავრებელი მოთხრობების განყოფილებაში გამოქვეყნებული
ყველა თხზულება (”კოლასა” და ”კაკოს” გარდა) პ. ინგოროყვას გამოცემებშიც ამავე
განყოფილებაშია დაბეჭდილი, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ იქ დაუმთავრებელი
მოთხრობების განსხვავებული ვარიანტებიც შესაბამისი ტომის ძირითად ნაწილშია
დაბეჭდილი, ჩვენ კი ერთი ტექსტი ძირითად ნაწილში შევიტანეთ, ხოლო მისგან
განსხვავებულები – ვარიანტების განყოფილებაში.