საქართველოს მეცნიერებათა აკადემია
შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული
ლიტერატურის ინსტიტუტი

ილია ჭავჭავაძე

თხზულებათა
სრული
კრებული

ოც
ტომად

თბილისი
1991

ილია ჭავჭავაძე

თხზულებანი

ტომი V

კრიტიკა

”მეცნიერება”
1991

84 Гр 1
ჭ 152

ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა
აკადემიური გამოცემის
მთავარი სარედაქციო კოლეგია
მთავარი რედაქტორი
გიორგი ციციშვილი
გიორგი აბაშიძე
გრიგოლ აბაშიძე
ირაკლი აბაშიძე
ალექსანდრე ბარამიძე
თამაზ გამყრელიძე
ალბერტ თავხელიძე
ალექსანდრე კალანდაძე
ქეთევან ლომთათიძე
გიორგი მერკვილაძე
ელენე მეტრეველი

გურამ ფანჯიკიძე
რევაზ ღლონტი
გურამ შარაძე
ჯანსუღ ჩარკვიანი
სარგის ცაიშვილი
ვალენტინა ძიძიგური
შოთა ძიძიგური
ზურაბ ჭუმბურიძე
(პ/მგ მდივანი)

ტომის რედაქტორი
გიორგი აბაშიძე

ტექსტი გამოსაცემად მოამზადეს, ვარიანტები, შენიშვნები და საძიებლები დაურთეს:
ეთერ
შ ა რ ა შ ე ნ ი ძ ე მ,
ლამარა
მ ე გ რ ე ლ ი შ ვ ი ლ მ ა,
ცისანა
ყ ი ფ შ ი ძ ე მ, ლ ა მ ა რ ა შ ა ვ გ უ ლ ი ძ ე მ და ლ ე ვ ა ნ ჭ რ ე ლ ა შ ვ ი ლ მ ა

მხატვარი გ ი ო რ გ ი ლ ო მ ი ძ ე

ჭ 4603020102 / M607 (06)—90
ISBN 5 – 520 – 00847 – 7

102 - 90

© გამომცემლობა ”მეცნიერება”, 1991

რედაქციისაგან
ილია ჭავჭავაძის თხზულებათა სრული კრებულის წინამდებარე მეხუთე ტომი
ილიას ლიტერატურულ-კრიტიკულ და ესთეტიკურ ნააზრევს ეთმობა, –
ფასდაუდებელ მემკვიდრეობას, რომელმაც განსაზღვრა ქართული ლიტერატურული
და მხატვრული კრიტიკის, საზოგადოდ ქართული ლიტერატურათმცოდნეობის,
ხელოვნებათმცოდნეობისა და ესთეტიკური აზროვნების განვითარება და
დიდმნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ქართული ეროვნული სულის აღორძინებაში:
მწერლის მხატვრულ შემოქმედებასა და პუბლიცისტიკასთან ერთად სათავე დაუდო
XIX საუკუნის მეორე ნახევრის საქართველოს “აზრთა და მიმართულების წინსვლას,
წარმატებას, გონების თვალთახედვის გაგანიერებას, განდიდებას, გაძლიერებას”,
გამოაფხიზლა მიძინებული ქართველობა და “მაღლა ასწია მისი ეროვნული
ცნობიერება, მისი გრძნობა მამულისმოყვარეობისა”.
საგულისხმოა, რომ ილია ჭავჭავაძის პირველმავე ლიტერატურულკრიტიკულმა წერილებმა მკითხველი საზოგადოების საყოველთაო ინტერესი
გამოიწვია და რომ ახალგაზრდა მწერალს სწორედ ამ წერილებმა მოუპოვა ფართო
აღიარება; მეტად საყურადღებოა, რომ ილიას სწორედ ეს პირველი ლიტერატურულკრიტიკული წერილები იქცა იმ ურყევ სამანად, საიდანაც იწყება არა მხოლოდ ახალი
ეტაპი ქართული მწერლობის და საზოგადოებრივი აზროვნების განვითარებისა,
არამედ ახალი ეპოქა ქართველი ერის ცხოვრებაში, – დიადი ეპოქა, როცა ილიას
წინამძღოლობით “საქართველომ სცნო და იპოვა თავისი დაკარგული სახე”, როცა
საქართველოში კვლავ ”გამობრწყინდა დავიწყებული სიტყვა “მამული” მთელის
თავის გულთ-მიმზიდველ და დიდებულ მნიშვნელობითა” და დამონებულმა
ქართველმა ერმა ნათლად გააცნობიერა “ჩვენის დაცემულის ვ ი ნ ა ო ბ ი ს აღდგენის,
ფეხზე დაყენებისა და დაცვის” სასიცოცხლო აუცილებლობა.
მაგრამ ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-ესთეტიკური ნააზრევის
მნიშვნელობა – ისევე როგორც, საერთოდ, ილიას მთელი შემოქმედებისა, –
მარტოოდენ მისი ისტორიული როლით არ შემოიფარგლება. ამ ძვირფასი
მემკვიდრეობის ჭეშმარიტი ღირებულების უტყუარი მანიშნებელი მისი წარუვალი,
უშრეტი ცხოველმყოფელობაა, – ის ფაქტი, რომ იგი ამჟამადაც ინარჩუნებს
პირვანდელ ძალასა და ხიბლს და ახლაც განაგრძობს თავისი მისიის აღსრულებას:
კვლავინდებურად ასაზრდოებს ქართველობის გულთათქმასა და ჭკუა-გონებას და
დღესაც რჩება ჭეშმარიტების ერთგულების, “თვითმსჯელობისა და
თვითმხედველობის”, მაღალი პროფესიონალიზმისა და პრინციპულობის შესანიშნავ
ნიმუშად, დიდებულ მაგალითად ქართული მწერლობისა და ხელოვნების, ქართული
სულიერი კულტურის აღორძინებისათვის ღვწისა და ბრძოლისა, მშობელი ერისა და
მამულის ქედუხრელი მსახურებისა.
ილია ჭავჭავაძის ლიტერატურულ-კრიტიკული წერილები ცალკე კრებულად
პირველად 1909 წელს გამოქვეყნდა. ეს იყო ქართველთა შორის წერა-კითხვის
გამავრცელებელი საზოგადოების მიერ გამოცემული მცირე მოცულობის წიგნი,
რომელშიც ილიას მხოლოდ რამდენიმე წერილი შევიდა; ილია ჭავჭავაძის
ლიტერატურულ-კრიტიკული და ესთეტიკური ნააზრევი ბევრად უფრო ფართოდ
იყო წარმოდგენილი მწერლის ნაწერების 1925 – 1929 წლების გამოცემაში, რომელიც
გამომცემლობა “ქართულმა წიგნმა” პავლე ინგოროყვას და ალექსანდრე აბაშელის
რედაქციით განახორციელა და რომელმაც თვალსაჩინო წვლილი შეიტანა ილიას
მდიდარი სულიერი მემკვიდრეობის გამოვლენის, შესწავლა-შეფასებისა და
პოპულარიზაციის საქმეში; დაბოლოს, ილიას წერილები ლიტერატურასა და
ხელოვნებაზე ახლადმიკვლეული მასალებით იქნა შევსებული მწერლის
თხზულებათა ათტომეულში, რომელიც 1951 – 1961 წლებში გამოიცა საქართველოს
მეცნიერებათა აკადემიის შოთა რუსთაველის სახელობის ქართული ლიტერატურის
ისტორიის ინსტიტუტის გრიფით, პავლე ინგოროყვას რედაქტორობით. ილია
ჭავჭავაძის თხზულებათა სხვადასხვა კრებულები, რომლებიც შემდგომ ხანებში
გამოქვეყნდა, ზემომითითებულ გამოცემებს ემყარებიან და ამიტომ, გასაგებია, არ
შეიცავენ განსხვავებულ მასალებს, თუმც დასახელებული გამოცემებიდან განვლილი
დროის მანძილზე ქართველ მკვლევართა მიერ (პლატონ კეშელავა, თამარ
მაჭავარიანი, შალვა გოზალიშვილი, ალექსანდრე კალანდაძე, ნადია შალუტაშვილი,
ნოდარ ტაბიძე, ლევან ჭრელაშვილი) ლიტერატურისა და ხელოვნების
საკითხებისადმი მიძღვნილი ილიას არაერთი წერილი თუ რეცენზია იქნა
მოძიებული.
წინამდებარე ტომში თავმოყრილია ილია ჭავჭავაძის სადღეისოდ გამოვლენილი
ყველა წერილი, რეცენზია, ფელეტონი, სიტყვა თუ ჩანაწერი, რომლებიც
ლიტერატურის და ხელოვნების ზოგად პრობლემებსა თუ კონკრეტულ ფაქტებს და
მოვლენებს, ან მწერლობისა და ხელოვნების სხვადასხვა დარგების
წარმომადგენელთა შემოქმედებით მოღვაწეობასა თუ მხატვრულ მემკვიდრეობას
ეძღვნება.
არაერთგზის გამოქვეყნებულ წერილებს გარდა ტომში სამ ათეულამდე ისეთი
წერილიცაა შეტანილი, რომლებიც დღემდე ილიას თხზულებათა არც ერთ
გამოცემაში არ დაბეჭდილა და მარტო სპეციალისტთა ვიწრო წრისათვის იყო
ცნობილი; ტომში შესული ზოგიერთი წერილის ილიასეულობა კი სულ ახლახან
დადგინდა, – მწერლის თხზულებათა წინამდებარე გამოცემის მომზადების
პერიოდში, ტომის შემდგენლების მიერ.
ზემოთქმული, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს იმას, თითქოს წინამდებარე ტომი
სავსებით ამოწურავს ილია ჭავჭავაძის მდიდარ და მრავალფეროვან
ლიტერატურულ-ესთეტიკურ ნააზრევს: ცალკეული შეხედულებები, მოსაზრებები,
დაკვირვებები თუ შენიშვნები ლიტერატურისა და ხელოვნების საკითხებზე უხვადაა
გაბნეული ილიას მრავალრიცხოვან პუბლიცისტურ ნაწერებში, და თავისთავად
ცხადია, რომ ამ ნაწერების გაუთვალისწინებლად – ისევე როგორც მწერლის
მხატვრული და ეპისტოლარული მემკვიდრეობის გარეშე, – შეუძლებელია
დასრულებული, სრულყოფილი წარმოდგენის შემუშავება ილია ჭავჭავაძის
ლიტერატურულ-კრიტიკულ შეხედულებებზე თუ მის ესთეტიკაზე საერთოდ;
წინამდებარე ტომში კი, ბუნებრივია, ილიას პუბლიცისტიკიდან მხოლოდ და
მხოლოდ ის წერილები იბეჭდება, სადაც მწერლობისა და ხელოვნების საკითხები
ყურადღების ცენტრშია მოქცეული.
მიუხედავად ამისა, ტომში გაერთიანებული მასალების უდიდესი მნიშვნელობა
ეჭვგარეშეა: აქ წარმოდგენილია ილიას კრიტიკული და თეორიული
ლიტერატურულ-ესთეტიკური მემკვიდრეობის უმთავრესი ნაწილი, რომელიც
ძირითად საყრდენად გვევლინება ამ მემკვიდრეობის მაღალი ღირებულების
გასაცნობიერებლად. ამ მხრივ წინამდებარე ტომი ყველაზე სრულია ილია ჭავჭავაძის
თხზულებათა დღემდე არსებულ გამოცემებს შორის და ყველაზე მკაფიოდ
წარმოგვიჩენს ბუმბერაზი მწერლისა და მოაზროვნის ლიტერატურულ-ესთეტიკური
ნააზრევის ფართო არეალს, ილია ჭავჭავაძის, როგორც ლიტერატურისა და
ხელოვნების თეორეტიკოსისა და კრიტიკოსის, ჭეშმარიტ მასშტაბსა და დიაპაზონს.

წინამდებარე ტომის ტექსტი, ისევე როგორც ჩვენი გამოცემის სხვა ტომებისა,
გამოსაქვეყნებლად მომზადდა ილია ჭავჭავაძის ავტოგრაფების და ილიას
სიცოცხლისდროინდელი ყველა ხელნაწერი და ნაბეჭდი წყაროების
გათვალისწინებით, – იმ პრინციპების შესაბამისად, რომლებიც პირველი ტომის
სარედაქციო წერილშია ჩამოყალიბებული.

წერილები ლიტერატურასა და ხელოვნებაზე
ორიოდე სიტყვა თავად რევაზ შალვას ძის ერისთავის
კაზლოვიდგან “შეშლილის” თარგმნაზედა
როცა გაგვახსენდება კაზლოვი და მისი პოეზია, თუკი არის პოეზია მის
დაძალებულ ცრემლიან ლექსებში, როცა გაგვახსენდება, მაშინვე ენაზედ
მოგვადგებიან ჩვენ სასიქადულო რუსთაველის სიტყვები, მხოლოდ ჩვენებურად კი
დავიწყობთ ხოლმე:
“კაზლოვის ლექსი ცოტაა, ნაწილი მოშაირეთა,
არ ძალუძს სრულქმნა სიტყვათა გულისა გასაგმირეთა;
ვამსგავსე შვილდი ბედითი ყმაწვილთა მონადირეთა, –
და დიდსა ვერ მოჰკვლენ, ხელად აქვს * ხოცვა ნადირთა მცირეთა”.

ეს ლექსები, თუ არ ამაღლებენ კაზლოვს, სრულიად არ ამცირებენ: კაზლოვის
ნიჭი სწორეთ იმ ყრმა მონადირეების შვილდია, რომელიც ტოროლის და ჩიტის მეტს
ვერას განჰგმირავს. თუმცა ზოგიერთნი რუსნი ჰხედვენ კაზლოვში რაღაც პატარა
ტალანტსა, მაგრამ ჩვენ სრულიად არაფერს არა ვხედავთ; და თუ ვხედავთ, პატარას
კი არა, ძალიან უპატარესსა, ბეწვის ოდენას, ისიც იმისთვის, რომ ორიოდე ლექსი
აქვს, მართლა-და ცოტა სიამოვნებით წასაკითხავნი და გრძნობით გამთბარნი. აი ის
ლექსები, რომელნიც ჩვენ საუკეთესოდ მიგვაჩნია: “Вечерний звон”, რომელიც ერთ
დროს დიდ პატივში იყო, ასე რომ ყოველ რუსის ცოტაოდენ განათლებულს ხალხში
მღეროდენ ხოლმე; “На погребение Английского генерала Сира Джона Мура”, ესეც
თავისი არ არის, ნათარგმნია; მაგრამ კარგი თარგმანიც სასარგებლოა; “Роман
Дездемоны”, შექსპირიდგან თარგმნილია. ამათ გარდა, იქნება ორი თუ სამი ლექსი
კიდევ გვაჩვენოთ მთელ კაზლოვის თხზულებაში სასიამოვნონი, თორემ დანარჩენ
ლექსებში, სუყველგან თითქმის, დაძალებული, ე. ი. ძალად მოყვანილი გრძნობაა.
ძალად მოყვანილი ცრემლი სასაცილოა, საზიზღარი და არა სამწუხარო დასანახავად.
კაზლოვი იყო კარამზინის სხოლის მწერალი. არამც თუ მარტო თავის ლექსებს
კაზლოვმა შეჰყარა ჭირი იმ წირპლიან სხოლისა, არამედ სხვადასხვა პოეტებსაც,
რომელთაცა ჰსთარგმნიდა და რომელთაცა სულ არ ჰსცვიოდათ ძალად გაჭიმულ
პაწაწინა გრძნობის უმარილო ცრემლი კარამზინსავით და მის მიმყოლ
კაზლოვისავით. მიიღეთ შრომა, გადაშალეთ კაზლოვის გაბერილი წიგნი და
*

უ̂, უ̂ჱ, ჲ, ჳ, ჴ, ეს ასოები სულ არ გვიხმარია ჩვენ სტატიაში; თუ, ვინიცობაა, ეს ენის წინააღმდეგად
მიაჩნდეს ვისმეს, ჩვენ ყოველთვის მზად ვართ გავსცეთ პასუხი და გამოუცხადოთ, რა მიზეზითაც
არა ვხმარობთ.

ყურადღებით განიხილეთ ლექსები ანდრე შენიესი, ფრანციის პოეტისა; ძლივსღა
იცნობთ კაზლოვის ლექსებში იმ შენიეს, რომელმაც წარსულ საუკუნეში თითქმის
პირველად დაანახვა ფრანციას, და მის გამო ევროპიასაც, ჭეშმარიტი, ნამდვილი
პლასტიკა საბერძნეთის მშვენიერებისა, და ამით, თუ არ დასცა ზარი, შეარყია მაინც
თვის საფუძველში ცრუკლასიკური მიმართულება ფრანციის ლიტერატურისა.
კაზლოვის თარგმანში ისე ცხადად არ ისმის ის ნაზი და წრფელი სიტკბოება
მშვენიერებისა, ის უმანკო, უცოდვილო და ნამდვილი ბგერა გულისა, ის ქროლა
პოეზიისა, რომლითაც ანდრე შენიე ჯადოსავით მოჰხიბლავს ხოლმე კაცსა. მაგრამ
ანდრე შენიეს ლექსები კაზლოვის თარგმანში ისე ბევრნი არ არიან და არც ისე
უფერულნი, როგორც სახელოვანი მიცკევიჩის “ყირიმის სონეტები”. ეგ სონეტები, ეგ
უკეთესნი ყვავილნი პოეზიისანი, – რარიგ უსულდგმულო, უსურნელო ყვავილებად
შეიცვალნენ კაზლოვის თარგმანში! არამც თუ კაზლოვმა [არ]- შეარჩინა მიცკევიჩის
სონეტებს ფორმა სონეტისა, არამედ არ შეარჩინა თითქმის არც ის მშვენიერნი
სურათნი, რომელშიაც ისე ნათლად გამოეხატვნენ წუთის გრძნობანი იმ სახელოვან
პოლშელ პოეტს. დასარწმუნებლად შეადარეთ თარგმანი კაზლოვისა უფ. ლუგოვსკის
იმავ სონეტების თარგმანთანა, რომელიც გამოიცა ოდესაში 1859 წელსა, როგორც
გვახსოვს. თუმც არც უფ. ლუგოვსკის თარგმანია ძალიან მოსაწონი და საქებელი,
მაგრამ მაინც ეს უფრო განუზომლად უკეთესია კაზლოვის თარგმანზედა. ამათ
გარდა, სხვა ბევრი პოეტები ალაგ-ალაგ გადმოთარგმნილი ჰყავს, და სხვათა შორის
ლორდი ბაირონიცა. ბაირონი უთარგმნია კაზლოვს ნაწყვეტ-ნაწყვეტად და ერთი
მთელი პოემაც ამისი, წოდებული “Абидосская Невеста”, მაგრამ სად არის კაზლოვის
თარგმნაში ის მეხი სიტყვა, ის საკვირველი ძლიერი სული ბაირონის გენიისა!
ბაირონმა ბევრი ტალანტები გაიტაცა: არა პოეტს თითქმის არ დაუბადნია
მბაძავნი იმოდენა, რამოდენაც დაჰბადა ბაირონმა ევროპაში და ნამეტნავად
რუსეთში, თუმცა კი სატანის სხოლის თავადად უხმობდნენ თანამედროვენი
ბაირონსა. რასაკვირველია, მისი მბაძავნი ზოგნი სულ უნიჭონი იყვნენ, ზოგნი კი
კარგა დიდ ტალანტებისანი, რომელთათანაც კაზლოვი ბუზად გამოჩნდება. თითონ
პუშკინიც მთელ თავის გენიით ვერ გადურჩა ემაგ ჭირსა; მთელი ერთი პერიოდი
პუშკინის წერისა, “კავკაზიის ტყვიდგან” დაწყობილი “ევგენი ონეგინამდინ”, და
თვით “ევგენი ონეგინიც”, თითქმის იყო ბაირონის გავლენის ქვეშა. ლერმონტოვიც
ჰბაძავდა ბაირონსა; მთელ მის პოემას ეტყობა, როგორც ზემოხსენებულს პერიოდს
პუშკინისას, ბეჭედი მომხიბლავ ბაირონის გენიისა, თუმცა კი ლერმონტოვი, როგორ
მბაძავი ბაირონისა, მაღლა დგას თვით პუშკინზედაც. აი ეს უპირატესნი
ვარსკვლავები რუსის ლიტერატურისა და, ამათ გარდა, რამდენი სხვა პაწაწკინტელა
პოეტები იყვნენ ბაირონის გავლენის ქვეშა!.. ეს საზოგადო ჭირი იმ დროებისა ჩვენ
კაზლოვსაც შეეყარა. მართლა-და კაზლოვი არადროს არ ყოფილა თავისუფალი
მწერალი. ის არამც თუ იყო მარტო ბაირონის გავლენის ქვეშა, არამედ ბრმადა
ჰბაძავდა, ასე რომ თავის საკუთარს ლექსებში ბაირონის თითქმის სიტყვებს,
სურათებსა ჰხმარობდა. გაშინჯეთ, მაგალითად, მეცხრე გვერდი კაზლოვისა
“Чернец”-ისა, ჩაიკითხეთ ცამეტი სტრიქონი და შეადარეთ ბაირონის “მანფრედის”
სიტყვებთანა, როცა იგი ელაპარაკება წყლის ფეიასა. როგორც “Чернец”, ისე “Наталия
Долгорукая” – ეს ორივ პოემა კაზლოვისა – ბაირონის გავლენისანი არიან; ამ
პოემებზედ ეტყობათ, რომ კაზლოვი ცდილა ბაირონის გმირებისავით რიღაცის
გამოხატვასა, მაგრამ სად შეეძლო კაზლოვის პაწაწა ნიჭსა შთაებერნა კაზლოვის
გმირებისათვის ის მორჭმული, მოუდრეკელი სული ბაირონის ხასიათებისა! განა
მარტო სიბნელე მოთხრობისა, მწუხარება, წყევლა და აი! უი! ოხ! უხ! და ამაზედ

უფრო უძლიერესნი შორისდებულნი შეჰქმნიან ბაირონსა? ბაირონის გმირები
კაზლოვის ბერისავით არ კნავიან და ჩივიან, რათა ნუგეში სცეს ვინმე; ისინი ისეთ
აგებულებისანი არიან, რომ თავის ტანჯვების წვაში, ეჭვის ღრღვნაში, თავის სულის
წყურვილში ჰხედვენ უკვდავების ღირსს ცხოვრებასა, ისინი არ შეეკედლებიან
მონასტრის კედლებსა მოსასვენებლად, იმათ სულ მოძრაობა უნდათ; ისინი არ
მირბიან გულის გაუთავებელ წყულულთა მოსარჩენად კაცთან, არამედ თავიანთთავე
გულის სიღრმეში და სულის უკვდავებაში ეძებენ სასოწარკვეთილების წამალსა.
ბაირონის ნაცვლად, რომელსაცა ცრემლის მაგიერ მდუღარე ტყვია ჰსცვივა
თვალთაგან და კალმის მაგიერ ხელთ ეპყრა მეხი, იმ ბაირონის ნაცვლად, კაზლოვი
შეიქმნა ერთ კარამზინის სხოლის მტირალ და ღრეჭია აშუღადა. მაგრამ ეს კი უნდა
ვსთქვათ, რომ ერთ დროს კაზლოვი მიიზიდავდა რუსებსა. მისმა “Чернец”-მა
დაუგდო ხმა შუათანა მწერლისა რუსეთში; ეგ საზოგადოების მიღება ყოველთვის არ
ნიშნავს, რომ მწერალი ტალანტიანია; აი, მაგალითად, ჩვენში, ქართველებში, დიდი
მწერლის ხმა აქვს დაგდებული ჩახრუხაძესა, მაგრამ არამც თუ დიდი, პატარაც არა
ბძანდება ის კურთხეული. მისი თამარის ქება მთელ მოთხრობის ოდენაა,
ზედშესრულით დაიწყობა და თითქმის ზედშესრულით თავდება. რა ვაი-ვაგლახით
და კისრის მტვრევით მოგოგამს დავარდნილ ცხენსავით მისი ოცმარცვლოვანი
ტყვიასავით მძიმე ლექსები!.. არც აზრი, არც სურათი, არც მშვენიერება, არც ჭკუა, არც
გული, არაფრისთანა არაფერი, გარდა ზედშესრულების რახარუხისა! აბა ეხლა ნახეთ,
რა სახელი აქვს ჩვენში! სადაც რუსთაველს, მაგ თითქმის გენიასა, ახსენებენ, იქ,
გინდათ თუ არა, წამოაკუნკულებენ ჩახრუხაძესაც,: რომელსაც, გვგონია, ფიქრადაც
არა ჰქონია ამისთანა დიდების იმედი. ეგ რად გინდათ, აიღეთ რუსეთში ხერასკოვი,
სუმაროკოვი და სხვა მათებრ გაბერილები თავიდან ფეხამდინ უნიჭობითა, რამდენ
მკითხველსა და ტაშისმკვრელსა შოულობდნენ გაუნათლებელ რუსეთშია! ეხლა რად
უნდა გვიკვირდეს, რომ კაზლოვსაცა ერთ დროს ჰყვანდა მკითხველიც და მაქებარიც.
ამას კაცური სიტყვა მაინც ჰქონდა, რო სხვა არაფერი იყოს. ჩვენ გვინდა ამით
ვსთქვათ, რო მაშინ რუსეთის საზოგადოება არ იყო ისე ესტეტიკურად გახსნილი და
განვითარებული, როგორც პუშკინის შემდეგ და ნამეტნავად ეხლა; იმათთვის ძალიან
საკმაყოფილონი იყვნენ ის სენტიმენტალური, ყალბი გრძნობიანი, მტირალა და
წირპლიანი მწერლები, რომლების თავი და თავი, პირველადი ბაირახტარი იყო თვით
სახელოვანი კარამზინი. ამის “უბედურ ლიზას”, რომელიც გადმოთარგმნილი იყო
ქართულზედ და დაბეჭდილი ჩვენ ”ცისკარში”, კითხულობდნენ თვით პუშკინის
დროსაც, თუმცა ეხლა კარგ რუსსა სატანჯავად მიაჩნია მისი წაკითხვა. სწორედ
ამისთანა მხვედრი ჰქონდათ კაზლოვის პოემებსაც, თუმცა ესენი მაღლა დგანან
კარამზინის ”უბედურ ლიზაზედ”. კაზლოვის მოსათმენი ენა, შუათანა, შეუკვეცავი
რითმა, ზოგიერთგან გრძნობიანი სიტყვა და უფრო ის ბნელი და მწუხარე საგანი მის
”Чернец”-ისა და ”Наталия Долгорукая”-ისა არ იყვნენ უკანასკნელნი მიზეზნი, რომ
მაშინ რუსები მაგ პოემებს კითხულობდნენ. კაზლოვის ”შეშლილის” ქება კი ჩვენ
არსად შეგვიტყვია, და თუ უქია ვისმეს, უთუოთ კაზლოვის თხზულების გამომცემს
უქია. იმ გამომცემს, რასაკვირველია, სხვა, შიგნიტიკური, მისატევებელი მიზეზი
ექნებოდა ქებისა, რადგანაც მარტივნი ამა ქვეყნისანი მალე დაიტაცებდნენ
გამოცემულ წიგნსა და მით გაახარებდნენ გამომცემის მგლოვიარე ჯიბესა. ამას
გარდა, ჩვენ ვფიქრობთ კიდეც, რომ სწორეთ იმ გამოცემის სიტყვებს უმოქმედნია,
რომ თ. რევაზ შალვას ძეს ერისთავს აუღია ეგ უშვერი და გამოუსადეგი პოემა
ქართულს ენაზედ გადმოსაღებელად, თორემ თქვენვე გაშინჯეთ, ჩვენო მკითხველო,
რა საჭიროა ეხლა ან ჩვენ ლიტერატურისათვის, ან ხალხისათვის სენტიმენტალურ
სხოლის მწერლების გაცნობა? რამდენიმე წლის წინათ უ[ფ]. სარდიონ ალექსიმესხიშვილმა გადმოთარგმნა სენტიმენტალურ სხოლის მწერალი მარმონტელი და
ეხლა იმავე სხოლის მწერალი კაზლოვი გადუთარგმნია თავად ერისთავს. იქნება
ფიქრობენ, რომ ჩვენი ლიტერატურა არ აღზდგება, თუ არ განიმეორა თავის
განვითარებაში წარსულ დროთა სიცრუე და ცთომილება?! თუ ამას ფიქრობენ, მაშ
ისტორიას აღარა აქვს თავისი დიდი მნიშვნელობა. ისტორია იმითია დიდი, რომ
გვაჩვენებს ჩვენ წინაპართა ცთომილებას, მასთანავე გვასწავლის ჭკვასა, როგორ უნდა
მოვიქცეთ. წინა კაცსა უკან მომდევარი იმისთვის უყურებს, რომ, ვინიცობაა, წინამ
ფეხი წამოჰკრას და ყირაზე გადაიაროს, უკანამ ნახოს და იმ გზას შორს მოუაროს.
მთელი კაცობრიობის უწინდელი ცხოვრება სულ უსარგებლო იქნება, თუ იმათ
ცხოვრებიდამ ჩვენ სასარგებლოს არას გამოვიტანთ. რაც მამა-პაპას უქნია, ის ჩვენ
უნდა ვქნათო, – ეგ ჩინეთის ფილოსოფია არის; თუ მაგას მივყევით, ჩვენც ჩინებსავით
შევსდგებით ერთ ალაგზედ და წინ ფეხს ვეღარ წავსდგამთ.
მართლა-და საკვირველია! თუ კაცს რუსულიდგან თარგმნა უნდა რისამე,
პუშკინი, ლერმონტოვი, გოგოლი როგორ უნდა დაავიწყდეს და მივარდეს წირპლიანს
კაზლოვსა, მერე ნეტავ იმის ცუდ პოემებში უცუდესი მაინც არ ამოერჩივა თავად
ერისთავს. ეს ”შეშლილი” – მართლა რომ შეშლილი – რა სათარგმნელია? მაგრამ
ერთის მხრით თავად ერისთავს კარგი უნებებია, რომ ღონის გასაშინჯავად და
გამოსაცდელად კაზლოვი ამოურჩევია. ეხლა თვითვე, გვგონია, დარწმუნდნენ, რომ
არამც თუ პუშკინის და ლერმონტოვის თარგმნა შეეძლოს, არამედ კაზლოვისაცა და
სხვათა უფრო მდარეთა რითმების მბეჭველთა პოეტთა, რომელნიც რუსეთში
ქვიშაზედ უმრავლესნი არიან. დიახ, ძალიან კარგად მოქცეულა თავადი ერისთავი,
რომ პუშკინის და ლერმონტოვისათვის ხელი არ უხლია, თორემ ამათი ქმნულებაც
ისე წაეხდინა, როგორც წაუხდენია კაზლოვის ”შეშლილი”, სწორედ ღვთის გმობა
იქნებოდა.
ეხლა მივუბრუნდეთ და მოკლედ განვიხილოთ თვითონ კაზლოვის პოემა
”შეშლილი”, რა წითელი კოჭი ბძანდება რუსულს ენაზედ, მერე ვახსენოთ ღმერთი და
შევუდგეთ თარგმანს; მაგრამ, ჩემო მკითხველო, ჩვენ სტატიაში ნუ ელოდებით
ესტეტიკურ კრიტიკასა; ვინ ჩვენ და ვინ ესტეტიკური კრიტიკა! ჩვენ ერთი უბრალო
სიკვდილის შვილი ვართ, სად შეგვიძლიან? და თუნდ დიდი, დიდი ბობოლაც რომ
ვიყოთ და შეგვეძლოს, ამ ”შეშლილში” მცირედი საზრდოც არ არის ესტეტიკურ
კრიტიკისათვის. ეგ პოემა არის ჩვენ ”ეო-მეოსავით” რაღაცა უბრალოდ
აღსრულებული, რაღაც ბნელი სუჟეტი. აქ ისმის რაღაც უიმედო სიყვარულის ტანჯვა,
რაღაც უგემური ჩივილი, კვნესა და ოხვრა რუსის გოგოსი, როგორც კაზლოვი ანბობს.
ტანჯვა და რაღაც ჩივილის მზგავსად კნავილი არც ტანჯვასა ჰგავს, არც ჩივილსა; აქ
არ ისმის ის გულის განმგმირავი კვნესა მოტყუებულ გულისა, აქ არა ჩანს ის
უნებური სიუგუნურე მარტივ სოფლის გოგოს სიყვარულისა, რომლის მუხთლობამაც
შეშალა ჭკვიდამ იგი. მერე რა მოგახსენოთ! ის გოგო რუსის მუჟიკისა რომ სრულიად
შეშლილი არ არი, თუმცა კაზლოვი გვეფიცება, რომ შეშლილიაო; ძალიან კარგ
გონებაზე გახლავსთ, კარგად ლაპარაკობს, კარგადა ჰსჯის. მართალია, ლაპარაკში
თვალები ერევა და სახე ეშლება, მაგრამ განა მარტო თვალების და სახის ამღვრევაში
სჩანს ადამიანის შეშლილობა ჭკვიდამა? აბა შექსპირის ოფელია აიღეთ, ან კოროლი
ლირი და გაშინჯეთ! იქ, თუმცა შექსპირი არ ანბობს, რომ ჭკვიდამ შეშლილები
არიანო, მაგრამ მიაყოლეთ გონება იმათ სიტყვებს და მაშინვე გაიგებთ
შესაბრალებელს შეშლილ ადამიანის სულის მდგომარეობას; იქ წინასიტყვაობა
საჭირო არ არის, რომ შეშლილიაო, საქმიდამა ჩანს ყველაფერი; სიტყვა არის

პირდაპირი გამომთქმელი სულის მდგომარეობისა. აბა კაზლოვის პოემიდამ
ამოფხიკეთ ზედშესრული ”შეშლილი” და მერე გაშინჯეთ სიტყვები შეშლილისა, თუ
ჭკვიანად არ გეჩვენოთ. თუმცა ”შეშლილს” ქვეშ აწერია რუსული მოთხრობაო, მაგრამ
ამ მოთხრობაში მარტო ენა, ზარი, მარხილი და იემშჩიკი თუ არის რუსული, თორემ
სხვა არაფერი. ქართველმა ბევრიც რომ იკითხოს, არამც თუ ეს საშინელი თარგმანი
თავად ერისთავისა, არამედ ათიათასჯერ უკეთესი, მაინც იქნება არა გამოვიდეს რა:
ათიათასჯერ არაფერი მაინც არაფერია; ბევრიც რომ წაიკითხოთ, მაინც ქართველი
ვერ გაიცნობს ფრჩხილის ოდენასაც რუსის სოფლის გოგოსა, იმიტომ რომ ეს
შეშლილი გოგო, თუმცა კაზლოვი ანბობს რუსისაო, მაგრამ რუსის სარაფანიც არ
აცვია ზედა; ეგ რაღაც ურუსო რუსია, კაზლოვის ფანტაზიის შვილი, და არა რუსის
ცხოვრებისა. მაგას ვინ ჩივის, რომ პოემის გმირი არ არის რუსი, ერთი ბეწო
დრამმატიზმი და ხელოვნება მაინც იყოს.
ეს გძელი შესავალი იმიტომ გავუკეთეთ ჩვენ სტატიასა, რომ, თუ ვინიცობაა,
”ცისკრის” მკითხველი ბევრს რასმე ელოდდა თავად ერისთავის ”შეშლილის”
თარგმანისაგან და ვერა ჰპოვა, მაგის მიზეზი თითონ კაზლოვი იყო; მეორე იმისთვის,
რომ გვეცნობებინა ჩვენ მკითხველთათვის, რომ მთელი კაზლოვიც რომ
გადმოეთარგმნა ვისმეს, არა თავად ერისთავსავით უხერხოდ, არამედ უფრო ბევრად
უკეთესად, მაინც არაფერი არ გამოვიდოდა, უსარგებლო შრომა იქნებოდა, იმიტომ
რომ კაზლოვის ლექსები თვით რუსეთში ჩაჰბარდნენ პატრონს და ქართველებს რათ
გვინდა?
ეხლა მივუბრუნდეთ თარგმანსა. თავად ერისთავის ”შეშლილის” თარგმანი
როგორც ხელოვნება არ შეიძლება განიხილოს კაცმა, რადგანაც თვით ნამდვილი
უხელოვნოა. თუ სათავე მღვრივეა, ბოლოში ამაო იქნება წმინდა წყლის ძებნა. თუ
ჩვენ გვკითხავს ვინმე, ჰგავს თუ არა კაზლოვის ”შეშლილს” თავად ერისთავის
”შეშლილი”, ჩვენ მივუგებთ, რომ სრულიად არა. კაზლოვის ”შეშლილი”, რაც უნდა
ცუდი იყოს, მაინც თუ კაცმა იკისრა მისი გადმოთარგმნა, გულმოდგინედ და
მზგავსად უნდა გადმოეთარგმნა და არა ისე უწყალოდ გაეფუჭებინა, როგორც თავად
ერისთავს გაუფუჭებია. მისი თარგმანი ასეთი რამ არის, რომ შთამომავლობას უნდა
გადაჰსცეს კაცმა, რათა გამოუთქმელ სიცუდის მაგალითად სახეში ჰქონდეთ
მომავალს მწერლებს. თარგმანი – როგორც თარგმანი ხომ არ ვარგა, ენა უფრო
უვარგისი აქვს თავად ერისთავს. ჩვენ გულდაჯერებით ვუწინასწარმეტყველებთ
თავად ერისთავს, რომ დრო მოვა, როცა მის თარგმანის ლექსებითა დაჰსჯიან
წარმართთა, როგორც დიდ ეკატერინეს დროს ტრედიაკოვსკის ლექსებითა ჰსჯიდნენ.
როცა ვკითხულობდით თარგმნილ ”შეშლილსა”, სწორეთ უნდა მოგახსენოთ, ხან
გვეცინებოდა და ხან გვეწუხებოდა, რომ ეგრედ უენო ენად ვნახეთ ჩვენი საყვარელი
ენა, ის ენა, რომელზედაც დაიღიღინა ჩვენმა უკვდავმა რუსთაველმა თავისი უკვდავი
”ვეფხის-ტყაოსანი”, ის ენა, რომელზედაც დაიგალობა თავისი ღვთიური სიმღერები
თავად ალექსანდრე ჭავჭავაძემ, ის ენა, რომელზედაც თავად ნ. ბარათაშვილმა, მაგ
უდროოდ დამარხულმა ჩვენმა იმედმა, ღარმონიულად და ნაღვლიანად დაიმღერა
”ქართლის ბედი” და თავის მართლა-და ზეგარდამო შთაგონებული წვრილი
ლექსები!.. გვიკვირს, კაცმა როგორ უნდა გამოიმეტოს თავის დედ-მამის ენა ისე,
როგორც თავად ერისთავს გამოუმეტნია! სწორედ უნდა მოგახსენოთ, ამისთანა
წერაში არამც თუ იყოს ენის სიყვარული, არამედ ენის სრული უპატიობაა და
სიძულვილი, რომ არა გვყვანდნენ რუსთაველი, ალ. ჭავჭავაძე, ნიკოლოზ
ბარათაშვილი, გრიგოლ ორბელიანი, კიდევ ჰო! რომ გვყვანან, რატომ არა ვსწავლობთ
იმათ მშვენიერს ლექსებში მშვენიერს ენას? დაუდევნელები ვართ ქართველები და

კიდეც ეგ მოგვიღებს ბოლოს, თუ ჩვენ საუბედუროდ არ გავსწორდებით როდისმე.
არა, არა, ღმერთმა დაგვიფაროს თავად ერისთავის თარგმანისავით თარგმანის
წაკითხვასა. იმისთანა ცოდვა ძნელად ექნება კაცსა, რომ ეგ სასჯელი მისი შესაფერი
იყოს. თუმცა უწინაც ”ცისკარში” შეგვხვედრია ქართულს სტატიაში რაღაც
გარმიანული სიტყვები, მაგ. ზადაჩა, ოსტროვები, ლინიები, მაგრამ ეს სიტყვები ისე
სასაცილონი იყვნენ თავის უშვერობითა, როგორც თვით მატემატიკური სტატია იყო
სასაცილო ჟურნალში თავის განუზომელ ღრმა აზრითა. ჩვენ გვიკვირს, უფ.
რედაქტორი როგორ ჰბეჭდავს ”შეშლილსავით” და უფრო შეშლილ ”ზადაჩებსავით”
გამოუსადეგ სტატიებსა? მაგრამ უ[ფ]. კერესელიძე გასამტყუნარი არ არი. აბა ნუ
დაჰბეჭდავს და ჰნახამს, რამდენი ხელისმომწერი მოაკლდება გულნატკენ ვიღაც
”მოზადაჩების” მეცადინეობით. თუ ხელისმომწერი არ ეყოლება ჟურნალსა, როგორ
იცოცხლებს იგი? ეგრედ ჯოჯოხეთში არის ხოლმე ყოველი რედაქტორი, რომლის
ჟურნალსაც საკუთარი კაპიტალი, ანუ თანხა არა აქვს. გინდა თუ არა, უნდა
დამოკიდებული იყო იმ კაცებზედ, რომელნიც წინდაუხედავად, უთავბოლოდ, რაც
მოხვდებათ და როგორ მოხვდებათ, ჰბღაჯნიან, რადგანაც იმედი აქვსთ, რომ
საბრალო ”ცისკარი”, მათგან ფულით დავალებული, ნებით თუ არა ნებით, ალაგს
მისცემს თავის ფურცლებში იმათ გამოუსადეგ სტატიასა. რად უნდა ვემდუროდეთ
უ[ფ] რედაქტორს, რომ ჟურნალი არ უვარგა? აბა რა თანხები გავუმართეთ, რომ
თავისუფლად ამოერჩია სტატიები და არ ჰშინებოდა წყენისა, როცა იძულებული
იქნებოდა ჩაებარებინა უკანვე გამოსადეგ პატრონისათვის მისი გამოუსადეგი
სტატია. კიდევ, მადლობა ღმერთს, რომ ”ცისკარი” მაგ ყოფაშია, ორიოდე თავად ალ.
ჭავჭავაძის, თავად ნ. ბარათაშვილის და გრ. ორბელიანის ლექსებთან მაინც გაგვაცნო,
რომ სხვა არა იყოს რა. სხვა ახალი პროზაიკები და მოლექსეები, ზოგიერთის გარდა,
ღმერთმა შეინახოს. პუშკინისა არ იყოს, ამათი ცოდვები ისე მალე დაივიწყის,
როგორც იმათი ლექსები დაბეჭდვის უმალვე დაივიწყებიან ხოლმე. მაგრამ, უნდა
მოგახსენოთ, რომ ამ ახალ რითმების მორახუნებლებს არავის ისეთი ენა არა ჰქონია,
როგორც თავად ერისთავს აქვს; აი, მაგალითებრ, ყველაზედ უმდარესი მწერალი
უ[ფ]. ბერიევი, რომელიც გუთნისდედას აძინებს ხოლმე და ანუგეშებს, რომ ძილზედ
უკეთესი არა არის ქვეყანაშიო, – ის კი არ აგონდება უფ. ბერიევს, რომ სულ მაგ
ტკბილმა მამაპაპურმა ძილმა დაგვღუპა ჩვენ, – აი, უფ. ბერიევი, თუმც პოეზიაზედ
უკაცრაოდ ბძანდება, მაგრამ ენა მაინც უვარგა, თუმც კი ესეც გამოაპარებს ამგვარ
კონსტრუქციას, რითმის ტრფიალებისა გამო: ”ფეხი გავიქნიე ხელი” – ფეხი და ხელი
გავიქნიეს მაგიერად; მაგრამ ერთი ალილო ღვდელსაც წასცდებაო, ნათქვამია. ჩვენ
მთარგმნელის თავად ერისთავის ენა კი სწორედ ნაღველას გაუხეთქავს კაცს; ძალიან
მოთმინება უნდა ჰქონდეს ადამიანს, რომ ”შეშლილი” თავიდან ბოლომდი
წაიკითხოს. ვისაც არ წაგიკითხავს ”შეშლილი”, ჩვენ, ვითარცა კაცთმოყვარენი, არ
გირჩევთ წაკითხვასა: პირველი, რომ უწყალოდ დაიტანჯებით, მეორე, რომ ჩვენ
გაგვამართლებთ და ეგ, იქნება, თავად ერისთავს ეწყინოს. – ასეთნაირად ჭრიჭინებენ
თავად ერისთავის ლექსები, როგორც გაუსაპნავი საპალნის ურმის თვლები, ასეთ
ჟრჟოლას დაგმართებთ, რომ ”ჟამი მოგივათ გაციებისა”, თავად რაფ. ერისთავისა არ
იყოს. ნამეტნავად ნაზ აგებულების ქალს მოარიდეთ ეგ თარგმანი, თორემ ჭლექად
ჩავარდება. როგორ მოგწონთ ეს რახარუხიანი ღარმონია ამ გაუგებარ ლექსებისა:
”დედავ ბუნებავ! მშვენიერებით
შენ ყოველგან ხარ თავისუფლებით;
თუ გინდ რომ იყო საშიშროებით,

მაინცა ჰსუნთქავ ღვთაებრიობით!”

აქ ორ პირველ სტრიქონში სწორედ იმისთანა კონსტრუქციაა, როგორც
ზემოხსენებულ მაგალითში ”ხელი გავიქნიე ფეხი” და სწორედ იმისთანაც
აუარებელი სიღრმეა ცარიელობისა. თუნდ ეგ არ იყოს, სულ ერთად გაშინჯეთ,
მკითხველო, რა მწყობრი ხმოვანი ბრახაბრუხია რითმებისა! სად ალ. ჭავჭავაძე და ნ.
ბარათაშვილი და სად ”შეშლილის” მთარგმნელი!
ანუ ესა:
”ესე ყოველი სახელოვნება
არს საიდუმლო აღსაარება *
რომელსა ერთი ერთისა სულით
ყველასა მართავს ერთისა ძალით
ამა ქვეყნისა მშვენიერებას
და აგრეთვეცა საშიშროებას
ზღვათა და ცათა, ქვეყნიერებას –
რომელსაც უწოდთ ერთსა ღვთაებას” და სხვანი.

ამ რვა გარმიანულ ლექსში რაღაც ღრმა აზრი უნდა იყოს, მაგრამ ჩვენი სუსტი
გონება ვერ მიწვდება და ვგონებთ, თვით უ[ფ.] მთარგმნელსაც არ ესმის, აქ რა არის.
თუნდ რომ აზრიც იყოს, ამგვარი გამოთქმა მისი კაცს გულს გაუხეთქავს. აი, უბრალო
სიტყვების და რითმების რახარუხი! ამას იქით, ვისაც არ უწერია ლექსი, თავად რ.
ბარათაშვილისა არ იყოს, მართლა უნდა უხაროდეთ, რომ ლექსებს არა სწერენ,
თორემ ამისთანა ორიოდე ლექსი რომ წაჰსცდენოდა ვისმეს, აპოლონი, როგორც
მარსიაზსა, ფეხებიდამ თავამდი ტყავს ააძრობდა და პირდაპირ ტრედიაკოვსკისთან
ახტუნებდა ფერხულში. აი, კიდევ სამაგალითო განსახოვნება აზრისა:
”ეგრეთ ჩაფლული ოცნებაშია” და სხვანი.

კია ტლაპო ყოფილა, თქვენმა მზემ! აბა, თქვენი ჭირიმე, ოცნება რა ტლაპოა, რომ
ჩაფლობა შეიძლებოდეს! დანთქმული ეთქო, კიდევ ჰო, ტლაპო მაინც არ
მოაგონდებოდა კაცსა და გაახსენდებოდა ან ზღვა, ანუ სხვა წყალი რამე,
რომელზედაც მაინც კიდევ ათასჯერ ფაქიზია ოცნება.
”მეც დავინახე ცა, როგორ სისხლი,
ზღვებრივ ღელვიდა, ღრუბლიდგან ცეცხლი,
თითქო ცა ღრუბლად გადაქცეული
დანთქმას გვიპირებს...” და სხვანი.

აბა, მოდი და ამ უთავბოლოდ აშენებულ სიტყვის ყორეში პოეზიის ვარდი
მონახე! ჭინჭარიც არ არის, თორემ ვარდს ვინა ჩივის? ”ღრუბლიდგან ცეცხლი”!
პირველი, რომ ქართული ენა ბძანებს, რომ ღრუბლიდგან ცეცხლი უნდა იყოსო,
მეორე – გონება გვეუბნება, რომ თუ ქვემდებარეა, ზმნაც აქვე უნდა იყოსო.
”ღრუბლიდგან ცეცხლს” სადაა ზმნა? თუ ”ღელვიდა” არის ”ღრუბლიდგან ცეცხლის”
ზმნა, ნიშანი რაღად უზის განყოფისა? მაგრამ, თუ ნიშნებს გავყევით ჩვენ, ათასი სხვა
შეცდომებია ნიშნის ხმარების შესახები. ვინ ამოსწერს სუყველასა?
*

აქ აღსარებაში ა მოუმატნია, რადგანაც სილაბი არ გამოდიოდა, მაგრამ ეს პოეტიკური სილაღეა,
მიეტევება!

”თოვლიან მინდორს, ახლორეს ტყესა,
ზედ დაჰნათოდენ ბნელსა ხევებსა,
ყურთუკის მსგავსად ჭირხლი ჰრტოებსა
გარემორტყმოდა ფიჭვის ხეებსა...” და სხვ.

თუ აქ გაიგება რამე, ხელს მოვიჭრით! აქ რომ აზრის გაგება უნდოდეს კაცს, უნდა
თავ-თავის ალაგს დასვას გადარეული რითმის გულისათვის სიტყვები. აი, აქ
როგორი სიტყვის მოწყობილობაა, ანუ კონსტრუქცია: ”ხელი გავიქნიე ფეხი”. იქნება
ჩვენ ”შეშლილის” მთარგმნელს ჰგონია, რომ ”ხელი და ფეხი გავიქნიე” და ”ხელი
გავიქნიე ფეხი” ერთი და იგივე იყოს? არა, ერთნი არ არიან. ამ ორ მაგალითში,
მართალია, ერთი და იგივე სიტყვებია, მაგრამ ის სიტყვები ერთგან თავის ალაგს
არიან, მაგ. ”ფეხი და ხელი გავიქნიე” და მეორეში კი არა, იმისთვისაც ”ფეხი და ხელი
გავიქნიე” მეც მესმის და თქვენც და ”ხელი გავიქნიე ფეხი” არც თქვენ გესმით, არც მე.
”ჩემი ცხენები როგორც შეშლილნი” და სხვანი.

ჭკვიდამ ხომ არა? ძალიან ახალი ანბავი იქნებოდა, მართლა დასაბეჭდი. სწორედ
უნდა თქოს კაცმა, რომ ეს IV მუხლი, თუ თავი, კაზლოვს ლამაზად აქვს
გამოყვანილი, ასე რომ მთელ კაზლოვის თხზულებაში ძნელად იპოვნით ამისთანას.
აბა ეხლა გაშინჯეთ თავად ერისთავის თარგმანი, რა საცოდაობაა! თუ კაზლოვი
შეგძულდეთ, ჩვენო მკითხველო, თავისი ბრალი ისე არ იქნება, როგორც მის უწყალო
მთარგმნელისა. თუმცა კაზლოვი, მართალია, იმისთანა მწერალია, რომ არაფერი
დაეწერა, რუსეთს იმითი არა დააკლდებოდა რა, და რადგანაც დაუწერია, იმითიც არა
მოჰმატებია რა, მაგრამ, რაც უნდა იყოს, მაინც შებრალება უნდოდა და არა ეგრეთ
გაწირვა.
”ძველი საყდარი, ვგონებ, ფიცრისა
დგას, საფლავები გარემო მისსა,
ძველ კარის ბჭეში კანდელი ბჟუტავს...” და სხვ.

კიდევ ქვემდებარეა და ზმნა ოცნებაებში ჩაფლულა და ჩაჰბარებია პატრონსა:
”საფლავები გარემოს მისსა” უზმნოდ ბძანდება. არა, არა. ეგრედ წერას ვერ აიტანს
კაცი; ასე ჰგონია კაცსა, ახალმოსწავლეს გარმიანელს უცოდვილებია კალამი ენის
გასავარჯიშებლად და არა ჟურნალში დასაბეჭდავად. უზმნოდ არა ენა, ფრინველის
ენის მეტი, არ იხმარება და უფრო ჩვენი დალოცვილი ენა; რუსეთში თუმცა
ზოგიერთგან არსებითი ზმნა არ იხმარება, მაგრამ ქართული რუსული ხომ არ არი?
ქართულში ყოველთვის ზმნა უნდა, – ეგ მეორე კლასის მოწაფემაც იცის.
”ძველ კარის-ბჭეში კანდელი ბჟუტავს,
მის სიახლოვეს ვიღაცა სუნთქავს...” და სხვ.

გესმისთ, მკითხველო? მთარგმნელი ამა პოემისა (თუნდ თვით დამწერი
კაზლოვი, სულ ერთია), ზის მარხილში, ნაბადში შეხვეული და მიაქროლებს, ”ზარი
წკრიალებს”, ”მარხილი ჭყრიალებს”, როგორც თავადი ერისთავი გვარწმუნებს, გზის
იქიდამ მდინარის პირზედ ერთი ფიცრის საყდარია, იმ საყდრის ბჭეში კანდელია, იმ
კანდელის ახლო ვიღაც სუნთქავს და ის სუნთქვა ესმის მარხილში მიმაქროლებელს,
ნაბადში შეხვეულს ”ზარის წკრიალში” და ”მარხილის ჭყრიალში”!!! აგანგალა-

განგალა, გამოუცვნია! კაი ყურები არ უნდა ჰქონდეს იმ კაცს, რომელსაც ის სუნთქვა
გააგებინა თავად ერისთავმა?! გვიხარიან, ტელეგრაფები აღარ მოუნდება
საქართველოს, თუ მაგისთანა ყურების პატრონები ჰსცხოვრებენ, რომ ისე ლამაზად
შორიდამ ესმისთ ვიღაცის სუნთქვა. გამოიყვანეთ ის ბედნიერი კაცი, დააყენეთ
მოედანზედ და დააგდებინეთ ყური; ქვეყანაზედ რა ანბავია, ის მოედნიდამ
ყველაფერს გაიგებს. მერე თითონ ის ვიღაცა საშინელი მსუნთქავიც კარგი
ცხრათავიანი მდევი უნდა ყოფილიყო, რომ ისე ესუნთქა, რომ გზაზედ
მიმაქროლებელს მარხილითა ზარის წკრიალში და მარხილის ჭყრიალში გაეგო. არა,
თავადო ერისთავო! ბევრიც რომ გვიფიცოთ, რომ ეგ მართალია, მაინც შეუძლებელს
არ დაგიჯერებთ და თქვენც, არა გვგონია, მაგის დამტკიცება მოინდომოთ. ეს
უშესაბამო, შეუძლებელი სუნთქვის გაგება კაზლოვისა ნუ გგონიათ, ჩვენო
მკითხველო, ეგ თავად ერისთავის მოგონილი გახლავსთ პოემის გასამშვენიერებლად.
კარგად უხერხნია! თავად ერისთავს უხმარია ეს უშესაბამობა იმისთვის, რომ
სიტყვაზედ ”ბჟუტავს” რითმა ვერ მოუწყვია, ამისდა გამო გაუფიქრია: ”მოდი,
მივუწერ ”ვიღაცა სუნთქავს”, რითმა ხომ გამოვა, უაზრო იქნება [თუ] აზრიანი, ღვთის
მადლით, მოდავე არავინ მეყოლება; არავის არა ჰყოლია და მე რა ღმერთი
გამიწყრება”! ჩვენ კი მოულოდნელად გამოგიჩნდით, თავადო ერისთავო!
”თეთრი მკერდი, ბუნებით ქმნული”.

ესრე ნაწყვეტ-ნაწყვეტად რომ ვიღებთ ლექსებს თავად ერისთავისას, ნუ
გეგონოთ, რომ ძალადა ვშვრებოდეთ, რათა დავუკარგოთ აზრი. არა, ამოწერა
გვეზარება. თქვენვე შიგ ჩართვით წაიკითხეთ და მაშინ უფრო უაზროდ გეჩვენებათ
ეგ ლექსები.
”ბუნებით ქმნული” რომ არ დაემატნა უ[ფ.] მთარგმნელსა, პირველი – რომ
რითმა არ გამოვიდოდა, მეორე – რომ მკითხველი იფიქრებდა, არაბუნებითი ქმნული
მკერდიც არისო. პირველზედ თუ გაგიფიქრიათ, მართალი ხართ, უ[ფ.] მთარგმნელო,
მეორეზედ კი, უკაცრავოდ არ ვიყოთ, შემცდარხართ. მაგარს არავინ არ იფიქრებდა. –
აი, რითმის გულისათვის ორი სიტყვა სულ გამოუსადეგნი ჩაგიტანიათ, განა მარტო
ამ ზემოხსენებულს ლექსებში, ბევრგან სხვაგანაცა. განა რითმა რომ არ იყოს, პოეზიაც
არ იქნება? აბა, აიღეთ ურითმო ლექსები თავად გრ. ორბელიანისა, თუნდ
ბოლონდელი ოქტომბრის ”ცისკრის” ”ო... დარდები”; აბა, ყურადღებით წაიკითხეთ,
რა პოეზიაა მაგ ურითმო ლექსშია! თვალწინ წამოგიდგებათ ის ჩათუქესანი
თბილისის ქართველი, რომლის ნატვრა და სამოთხე კახური ღვინოა, სიყვარული და
ორთაჭალის ბაღები. აბა, ნახეთ ის ქართველი პაჟარნი, ნაბადწამოსხმული,
ლოთურად ჩითმერდინით ყელზედ, როგორ გულმოდგინედ შეჰყურებს თავის
საყვარლის ფანჯრებს. ვინც კი დაუშლის, აღრინდება და ეუბნება: ”მოდი, ამ ვირს
ეშხზედ ელაპარაკე!” რამდენი ნამდვილობა და ჭეშმარიტებაა მის წმინდა ქართულ
პოეტიკურ დარდებში, კვნესაში და ნატვრაში! პოეზია განსახოვნებაა ჭეშმარიტების,
ცხოვრებისა და არა ჯაჭვი უთავბოლოდ გადაბმულ რითმების. არა, როგორც
ვხედავთ, თქვენ ძალიან სულწასულად გყვარებიათ რითმების რახარუხი, იმისთვის
შეგიწირავთ აზრიც, ფიქრიც, ის ცოტაოდენი გულის სითბოც, რომელიც ალაგ და
ალაგ ჩანან ორიგინალშია. სულ ხელაღებით მოგითხრიათ კაზლოვი.
”იმ მშვენიერსა, თოვლებრივ თეთრსა,
ხუჭუჭნი თმანი ჰფარვენ მის შუბლსა...” და სხვანი.

ჩვენ მივხვდით, რის თქმაც გინდათ თქვენა, – იმ მშვენიერ, თოვლებრივ თეთრსა
შუბლსა ხუჭუჭნი თმანი ჰფარვენო, მაგრამ ისევ ის გაუთავებელი ”ხელი გავიქნიე
ფეხი” გამოგივიდათ. ათასი კიდევ სხვა ამისთანა მაშრიყ-მაღრიბულ ენის
კონსტრუქცია აქვს თავად ერისთავს თითქმის ყოველგან, მაგრამ ჩვენ აღარ
ამოვსწერთ.
”გაჰსწი, გაჰკურცხლე! იმის ანბავი
შენ მომიტანე, რომ სატრფო თავი
ჩემზედ რას ჰფიქრობს...” და სხვანი.

სასაცილოა, რომ რითმის ტრფიალების გამო კაცმა სთქვას: ”სატრფოს თავი
ჩემზედ რას ფიქრობსო”. თავი იფიქრებდა, თუ იფიქრებდა, ფეხები ხომ არა?! რაღა
თქმა უნდა მაგას? როგორც ვხედავ, თავადი ერისთავი ფეხებსაც კი აფიქრებინებდა,
რომ რითმას მოეთხოვნა. მერე პოეტი, რა ლაპარაკობს შეშლილზედ, ათავებს ეგრე
მშვენივრად:
”...გულს აწუხებენ
ძველი საყდარი, ის საფლავები,
თითქოს ბნელაში დგებიან მკვდრები,
დაყრუებული ის არემარე
საშიშარია ეგრეთი ღამე,
ჩემ ფიქრთ აღელვებს ეს მოსაუბრე...” და სხვ.

წადი და ეძებე, ვინ მოსაუბრე? დაყრუებული ღამე, თუ ის არემარე? აი ამათ კი
სწორედ უზმნო ენა აქვთ, თუ ეგენი არიან მოსაუბრეთა.
”არა, რა მესმის გაუგებრადა...”

გაუგებრად ვის რა ესმის, რომ თქვენ გაგეგოთ? სულ ამაო ჩივილია, მაგრამ თუ
მარხილით მიმაქროლებელმა ზარის წკრიალში და მარხილის ჭყრიალში გაიგო ის
სახელოვანი ზემოხსენებული სუნთქვა საყდრიდამ, თქვენ, გვიკვირს, გაუგებრად
რატომ არ გაგიგიათ?
”თითებითა თვლის კიდეცა თვეებს” და სხვანი.

ახალი თვლა შამოუღიათ საქართველოში – თითებითა და არა ჭკვითა. ჩვენ
მარტო ის ვიცით, რომ თითებზედ შეიძლება თვლა და არა თითებითა.
”ვხედავ საოცართ მე სანახავთა,
თითქოს რაღასაც მოჩვენებათა;
იქნება არის მხოლოდ ოცნება,
მაგრამ ბუნება თვით რომ იცვლება!” და სხვ.

ამ ორ პირველ სტრიქონში კიდევ იგივე ”ფეხი გავიქნიე ხელია”. ჩვენ ამისთვის
კი არ ამოვწერეთ ეს ლექსი, რომ ეს გვეჩვენებინა, არამედ იმისთვის, რომ უალაგო
ალაგს ”მაგრამ” კუნტია; მაგრამ ეგ ისეთი პატარა შეცოდებაა სხვა ახოვან
შეცოდებაებთან, რომ თითქმის ღირსებად მიეწერება თავად ერისთავს და არა
ცოდვად.

აი, ამ ქვემო-მოხსენებულ ლექსში გაშინჯეთ, რა აუარებელი ტანჯვაა
გამოთქმული და იქავე ცოტაოდენი ნუგეში, რომელიც ჰსურვებია შეშლილსა და არ
მოსცემია, მაგალითად:
”დილით, თუ ღამე ვფიქრობ მასზედა,
ცრემლი არ მშრება არც ერთ თვალზედა” და სხვ.

ერთ-ერთ თვალზედ მაინც შეშრობოდა, რა უღვთოობაა! მითამ რა ნუგეშია, რომ
ერთ-ერთ თვალზედ შეშრეს, მეორიდამ კი ჰსცვიოდეს ცრემლი?
”მის საშინელსა ჩემსა ტანჯვასა” და სხვ.

ეს რა არის, ნეტავი გვითხრათ? თუ ის საშინელი ტანჯვა მისია, თქვენი რაღად
იქნება, თავადო ერისთავო, და თუ თქვენია, იმისი რაღად იქნება? მაგრამ მაინც კიდევ
დაძმურად გაგიყვიათ: სახელი არსებითი თქვენ აგიღიათ და იმ არსებითი სახელის
ზედშესრული შეშლილისათვის დაგითმიათ. კიდევ კარგი, რომ ხელცარიელი არ
დაგიგდიათ.
”ბნელი ტუტუნი...” და სხვანი.

მითამ ნათელი ტუტუნიც არის ქვეყანაში, არა გვგონია!
”იცი რა მითხრა, ღამე მთვარეში...” და სხვ.

ეს სულ ახალი გამოჩენაა ასტრონომიაში! რომელ ტელესკოპით დაუნახავს
თავად ერისთავს ღამე მთვარეში?
”ან სვინიდისის მე ყვედრებაში
რისთვის ჩავარდი ვფიქრობ ჩემ თავში...” და სხვანი.

რა ჩაუვარდა საწყალს შეშლილს თავშია, რომ ეგრე ჩივის? არაფერი არ
ჩაჰვარდნია თავში, მხოლოდ თავად ერისთავს ვერ მოუხმარია ზმნა. პირველი პირი
ამ ზმნისა ჩავვარდი არის და არა ჩავარდი. თუნდ რომ ეგრე იყოს, რომ ”მე
ყვედრებაში რისთვის ჩავვარდი ვფიქრობ ჩემ თავში” რაღა არის? რატომ ”ვფიქრობ”
ამის წინ ნიშანი არა ზის? მერე ”ვფიქრობ ჩემ თავში” რაღა სათქმელია? ვინ არ იცის,
რომ ფეხებში ფიქრობა არ შეიძლება? მაგრამ ვინ იცის? თუ ღამე მთვარეშია, რატომ
ფიქრობა ფეხებში არ იქნება!.. და სხვანი და სხვანი, ჩვენო კეთილო მკითხველო!
თავიდამ იქამდი, სადამდინაც მე წავიკითხე ეს ”შეშლილი”, სულ ამისთანა
შეცდომებია, მაგრამ ჩვენ სულ ყველა იგი რომ ამოგვეწერა, ხელახლად დაბეჭვდა
მოუნდებოდა თითქმის. ის არ ეყოფა ამ საშინელს თარგმანს, რომ ერთხელ ეღირსა
დაბეჭდვა, რომ მეორედაც არ დაბეჭდილიყო? ჩვენც თითონ ისე დავიღალენით,
დავიქანცენით, დავყრუვდით რითმების უთავბოლო რახარუხით, რომ ვერ
შევძელით ”შეშლილის” ბოლომდი წაკითხვა. სწორედ მეოცდამეერთეს თავის, თუ
მუხლის, მეხუთე სტირქონზედ შევდექით! კიდევ ბარაქალა ჩვენს ბიჭობას, რომ
იქამდი მივსულვართ!..
ეს რაცა ვსთქვით ჩვენა, მგონია სამყოფი იყოს, თითონ მკითხველი
დაგვემოწმოს, რომ სწორედ მიწასთან გაუსწორებია ისეც არც ძალიან მაღლა

მდგომარე კაზლოვი. საწყალი კაზლოვი! იფიქრებდა, რომ იმისი ”შეშლილი”,
რომელზედაც იქნება უტირნია, რომ ესრეთი სასაცილო იქნებოდა თავად ერისთავის
თარგმანში? მართლა, რომ კაზლოვის ”შეშლილი” სრულად შეშლილა ქართულს
ენაზედ; ერთი ბეწო შებრალება და სიყვარული არა ჰქონია იმის მთარგმნელს – არც
იმისი, რაც უთარგმნია, არც თავისვე ამორჩეულ პოეტისა, არც ხელოვნებისა, არც
თავის მშობლიურ ენისა. მარტო ჩანს, რომ საკვირვლად ჰყვარებია თავად ერისთავს
რითმების რახარუხი.
მთელს თავის თარგმანში თავად ერისთავს აქვს ექვსი სტრიქონი ლექსი ისეთი
ლამაზი და მსუბუქი, რომ ჩვენ არც კი გვჯერა, რომ იმისი დაწერილი იყოს. აი, ის
ლექსები, რარიგად ჰხატვენ შეშლილის მდგომარეობას:
”ხან მიიხედავს, ხან მოიხედავს,
გარემოს ჩვენსა საფლავთ შეხედავს...
ამოიოხრებს, იწყებს ლოცვასა...
ხან ათრთოლდება, შეხედავს ცასა,
შეშინებული მე მომეკვრება
და ხან უეცრად კრეჭას მოჰყვება...”

აი აქ ჩანს ენაც, მხატვრობაც, აზრიც და ის სურათი, რომლის წარმოდგენაც
ცხადად შეიძლება. ეს ლექსები ისე შვენიან დანარჩენ ლექსებში, როგორც ვარდი
ჭინჭრებში. სწორედ უნდა ვსთქვათ, რომ ეს ლექსები ისეთი ლამაზები არიან, რომ
ჩვენ გვიკვირს, ამისთანა ლექსები როგორ შეჰსძლო იმან, ვინც, მაგალითებრ, ეს
დასწერა:
”ესე ყოველი სახელოვნება
არს საიდუმლოს აღსაარება,
რომელ არს ერთი ერთისა სულით
ყველასა მართავს ერთისა ძალით
ამა ქვეყნისა მშვენიერებას
და ეგრეთვეცა საშიშროებას
ზღვათა და ცათა, ქვეყნიერებას –
რომელსაც უწოდთ ერთსა ღვთაებას!” და სხვანი.

ეხლა, როცა გვინდა კალამი თავის ალაგას დავსდვათ, ფიქრად მოგვივიდა:
იქნება თავად ერისთავმა გვიწყინოს ეს პირმოუფერებელი სტატია. არა გვგონია. ჩვენ
ყველანი ქართულ ენის ხმარებაში ცოდვილნი ვართ და ჩვენება ურთიერთის
ცოდვებისა არ იქნება მომატებული. მაშ, როგორ უნდა გავსწორდეთ, თუ ჩვენი
სიმრუდე არ გვეცოდინება? ნეტავი ორიოდე კაცი იყოს საქართველოში, რომ ჩვენი
ბოროტება ერთიანად ასწეროს და დაგვანახოს... აბა, ის იქნება ნამდვილი და საქებარი
მამულისმოყვარე, და არა ის, ვინც მეტსიმეტად დამჟავებულ სიყვარულისა გამო,
ანგელოზივით ასახელებს საქართველოსა. ბოროტების ღვიარება ნახევარი
გასწორებაა. თუნდ რომ იწყინოს თავად რ. შ. ერისთავმა ჩვენი პირმოუფერებელი
სტატია, რა ვუყოთ? მისი ნებაა! სამი ღვთაებრივი საუნჯე დაგვრჩა ჩვენ მამაპაპათაგან: მამული, ენა და სარწმუნოება. თუ ამათაც არ ვუპატრონეთ, რა კაცები
ვიქნებით, რა პასუხს გავსცემთ შთამომავლობას? სხვისა არ ვიცით და ჩვენ კი მშობელ
მამასაც არ დავუთმობდით ჩვენ მშობლიურ ენის მიწასთან გასწორებას. ენა სამღთო
რამ არის, საზოგადო საკუთრებაა, მაგას კაცი ცოდვილის ხელით არ უნდა შეეხოს.
იქნება ჩვენც ამ სტატიაში ბევრი შევსცოდეთ ჩვენს საყვარელს ენასა, მაგრამ ჩვენ არა

ვხედავთ. მაგის განხილვა მკითხველის ნებაა. ჩვენის მხრით ამას კი ვიტყვით, რომ
ჩვენი ქართული ენა ისე გვიყვარს, რომ ჯერ ვეცდებით, რომ მის წინააღმდეგად არ
მოვიქცეთ და, თუ ღმერთი გაგვიწყრება და უხერხოდ მოგვივა რამე, მის შენიშვნას
სიხარულით და მადლობით მივიღებთ.
დასასრულ, თუ მკითხველი ეყოლება ჩვენ სტატიას, მასთან ბოდიშს ვითხოვთ
ჩვენ: იქნება იგი ჩვენს სტატიაში ერთს ჭკვიანურს განხილვას ელოდდა და ვერა
ჰპოვა. რა ვუყოთ? როგორიც მღვდელია, ისეთიც ერიაო, ანბობს ქართული ანდაზა.
როგორიც პოემა იყო ნათარგმნი, იმისთანაც, ღვთის წყალობა თქვენა გაქვთ,
განმხილავიც შეჰხვდა. ჩვენ ჩვენის ენის დამცირებამ დაგვაწერინა ეს სტატია, თორემ
ჩვენ ვინა და კალამი ვინა?
1860 წელსა, ნოემბრის 5-სა დღესა.

პასუხი
(ვუძღვნი თ. ალ. ვახტანგის ძეს ჯ.-ორბელიანს და იმ პირთა, ვინც ყურადღებას
აღირსებს ამ სტატიასა).
“Из нашей литературы хотят устроить бальную залу, и
уже зазывают в нее дам; из наших литераторов хотят
сделать светских людей в модных фраках и белых
перчатках, энергию хотят заменить вежливостью,
чувство – приличием, мысль – модною фразою,
изящество
–
щеголеватостью,
критику
–
комплиментами”1.
ბელინსკი.
ბარაქალა, ჩემო სტატიავ, ბარაქალა! ვისაც თავის დღეში კალამი ხელში არ
აუღია, იმასაც ააღებინე; ვისაც მართალი სიტყვა პირდაპირ ნათქვამი თავის დღეში არ
გაუგია, იმას მართლის თქმით გული აუმღვრიე; ვისაც ”შინიდამ ფეხი კარში არ
გამოუდგამს” და რაღაც ანბანის თეორეტიკის მეტი არა უკითხავს რა, ისიც კი
ალაპარაკე თეორეტიკის გარე საგანზედ. ბარაქალა, ბარაქალა! სამი სტატია ერთს
სტატიაზედ, რა ანბავია? ეს ის ანბავია, ჩემო კეთილო მკითხველო, რომ ამ ჩემ
მოპირდაპირეთ რიცხვით ჯობნა სურვებიათ და არა თავის სტატიების ღირსებითა; იმ
ზღაპრისა არ იყოს: ”ასმა კაცმა ვერ შეჭამაო, ერთი კაცის ლუკმა იყოვო”, ეს სიტყვები
სწორეთ ჩემს აპრილის სტატიას უხდება. ეგ არაფერი კიდევა, სხვა კრიტიკებიც კიდევ
მზადდება თურმე ჩემზედ. სხვანიც რომ ამ სამს კრიტიკაზედ დაჰმატოდენ, კარგი
იქნებოდა; პირველი – რომ პასუხს ერთად გავსცემდი, მეორე – რომ ეს რამდენიმე
კრიტიკა ერთად კაი ზომიერი ლუკმა მაინც გამოვიდოდა, რომ ღირებულიყო
ჩასაყლაპავად2.
ეჰ, თავი დავანებოთ უბრალო ყბედობას და, მინამ პასუხს გავსცემდეთ
თვითეულს მათგანს, ვსთქვათ ცოტაოდენი რამე კაცის ბუნების სისუსტეზედ3:
საკვირველია, რომ ზოგი, ვისაც ღონე და ძალა აქვს, გაიქცევა ხოლმე მოედნიდამ და
იმალება ხალხში; ზოგი კი, ვისაც არც ღონე აქვს და არც ძალა, გამოვა და შეუპოვრად

დადგება შუა მოედანზედ. რათ არის ამისთანა წინააღმდეგობა კაცის ბუნებაში? ამას
ყოველი გონიერი კაცი მიხვდება, თუ გონება დააკვირვა მაგ ორგვარ ქცევასა.
სულელის უბედურობა ის კი არ არის, რომ სულელია, ის არის, რომ თავისთავს ვერ
იცნობს და თავისი თავი დიდი რამა ჰგონია4. მე ადამიანის წვრილმანობით თუ
გავამართლებ ამ სიტყვებს5: ”მე ქვეყნიერებისა არა მესმის რაო, ცოდნის გლახა ვარო,
მისწავლიაო ორიოდე სიტყვები, რომელნიც ხან საჭმელად მგონიაო და ხან სასმელად,
მაგრამ მაინც კი გამოვდივარ მოედანზედაო, რათა კენჭებით მაინც ქვეყანა
დავანგრიოვო”. ჭიდილი რომ იქნება, იქაც კი იმ კაცს, რომელიც ეგრე
გულწრფელობით აღიარებს, არაფერი შემიძლიანო, მოედანს ჩამოაცლიან.
ხშირად შემხვდება ხოლმე სიტყვები: ლიტერატურა, კრიტიკა, ხელოვნება,
სიტყვიერება და სხვანი, მაგრამ მხმარებელთ ხმარებულის გაგება არა ჰქონიათ; რომ
ჰქონოდათ, დარწმუნებული ვარ, რომ, არამც თუ ლიტერატორობას მოჰყვებოდნენ,
კალამსაც ხელში არ აიღებდნენ, და თუ აიღებდნენ, მარტო მოკითხვის წიგნების
დასაწერად. ამის დასამტკიცებელს მაგალითს შორს არ დავუწყებთ ძებნასა, აი თვით
კნ. ბ. ჯორჯაძის სიტყვები: ”ჩვენ, როგორც შეგვიტყვია, ილია ჭავჭავაძე, ბატონებო,
გაზდილი გახლავს უნივერსიტეტში (ვის უთქომს?), სადაც ასწავლიან მრავალ
საგნებსა (ესეცა ჰსცოდნია!) და, რასაკვირველია, სწავლას მიიღებდა. მაგრამ აი
საკვირველი (მართლა რომ აი!!!): უპირველესი საგანი არ შეუძინებია, ესე იგი
თეორეტიკა (?) ანუ ხელოვნებითის სიტყვიერების სწავლა”. მე, სწორედ მოგახსენოთ,
ეგ თეორეტიკა არ ვიცოდი რა არი, მაგრამ თეორეტიკით დახელოვნებული ჩემი
მოპირდაპირე ისეთი კეთილი გულისა ყოფილა, რომ განსაზღვრავს იმ თეორეტიკას,
ანუ სწავლას ხელოვნებითის სიტყვიერებისას, ამრიგად: თეორეტიკა გვასწავლისო ა,
ბ, გ, დ და სხვანი რარიგად იხმარებიან სიტყვებშიაო, რარიგად შეადგენენ
მარცვალსაო, – და ამ სწავლასა ხელოვნებითის სიტყვიერების სწავლას ეძახის ჩვენი
მწერალი ქალი!!! აი, რა ძნელი ყოფილა შინიდგან გამოუსვლელობა და
უნივერსიტეტის დაცინება. აქედამა ჰსჩანს, რომ არც ხელოვნება ესმის ჩვენს მწერალს
ქალს და არც სიტყვიერება6. ასოს ხმარების გამსაზღვრელი საგანი ტყუილადა
ჰსჩემობს ხელოვნების სწავლის სახელსა. ასოს ხმარებას სწავლა არ უნდა7; თითონ
სიტყვა გვასწავლის, სად უნდა ვიხმაროთ რომელი ასო. მერე თვით ასოს ხმარება
გარეგანი საგანია, – ეგ მეხანიკური მიკერ-მოკერებაა ენაში, როგორც კნ. ბ. ჯორჯაძის
ლექსები; ეგ ხელოსნობაა და არა ხელოვნება. ხელოვნება არის განხორციელება სახეში
იდეისა, აზრისა: მუზიკა, მხატვრობა, პოეზია – ესენი სულ სახეში გამოსთქვამენ
იდეიას, მხოლოდ იმით განიყოფებიან, რომ თავის იდეის გამოსათქმელად
სხვადასხვა მასალებსა ხმარობენ, როგორც მუზიკა – ხმასა, მხატვრობა – ხაზსა,
პოეზია – სიტყვასა. სიტყვიერებითი ხელოვნება პოეზიასა ჰქვიან, რადგანაც სიტყვის
საშუალობით და შემწეობით აღასრულებს ხელოვნების მნიშვნელობასა8. მაშასადამე,
კნ. ჯორჯაძისას არ უნებებია გაგება მისი, რაც წაუკითხავს და რაც თავის
გულწრფელობით უხმარია. მიგვილოცნია! ხელოვნების სწავლისათვის საკვირველი
წიგნების ამორჩევა ჰსცოდნია! თითონ თეორეტიკა, – ეგ სხოლასტიკობის ნაშთი9 – რა
არის, რო მასზედ აშენებული გავითარება რა იყოს? ყოვლის მწერლისათვის საჭირო
და აუცილებელიაო იცოდეს თეორეტიკა10, ანუ სწავლა ხელოვნებითის
სიტყვიერებისა, ესე იგი ანბანის გასაზღვრაო, ბძანებს ჩვენი მწერალი ქალი. იქნება ეგ
საჭირო იყოს, როგორც მწერლისათვის მელანი და კალამი საჭიროა, ანუ
მატემატიკისათვის ნუმერაცია: ვისაც წერა უნდა, ანბანი უთუოთ უნდა იცოდეს,
მაგას თქმა არ უნდა, რომ, როგორც მარტო ნუმერაციის ცოდნა არ შეიქმს მატემატიკს,
ისე მარტო ანბანის ცოდნა11 არ შეიქმს მწერალსა. ამას ძალიან ცხადად ამტკიცებენ კნ.

ბ. ჯორჯაძის ლექსები და მისი სტატია, რომელზედაც ჩვენ, საუბედუროდ, უნდა
ვილაპარაკოთ.
”ნუ განიკითხავთ, რათა არ იყვნეთ განკითხულნი”. მრწამს საღმრთო წერილიც
და ის აზრიც, რაც შეპყრობილია ამ სიტყვებში. ეგ იმაზედ კი არ არის ნათქვამი, რომ
კაცი წყალში რო იხრჩობოდეს, ნუ მაარჩენო, თორემ შენც რომ იხრჩობოდე,
გადაგარჩენენო12! მაგას კაცმოყვარე, კაცის დახსნისათვის ჯვარცმული ღმერთი ჩვენი
მაგ აზრით არა ბძანებს, რა აზრითაც კნ. ბ. ჯორჯაძისას უნებებია გაგება. ვისაც საქმე
ესე ესმის, იმას ანბანის თეორეტიკაც ვერას უშველის13, როგორც წყალწაღებულს
ხავსი; იმას არაფრის განხილვაც არ შეეძლება; მაშ რისთვის გამობძანდებიან ხოლმე
ამგვარნი პირნი სცენაზედ? რა დაჰკარგვიათ და რას ეძებენ?14 უბედურობა ჩვენი ეს
არის, რომ შევბეჭავთ თუ არა ანბანის თეორეტიკის კანონით უაზრო ლექსებს,
გვგონია, რომ ხელოვნებას დიდი რამ შევძინეთო; იმიტომა გვგონია, რომ ჩვენს
ლექსში ”ა” თავის ალაგს ხმარებულია, ”ბ” თავის ალაგსა. თუ ”ცისკარი” უარგისია,
კიდევ თქვენგან, ყვავებო ფარშავანგის ფრთებითა, ბულბულებო ყორნის
ჩხავილითა15! ეხლა ცარიელი ანბანის თეორეტიკით16 და ჩხავილით ტყუილად ნუ
ცდილობენ იყოს ის ბედნიერი დრო, როცა ეს ლექსი თურმე მოსწონდათ მაგ
თეორეტიკებზედ17 თვალებგაწყალებულ პირთა:
არჩილ კახიებრ, ბალასანკინა მოებრ,
ყარანფილ ვარდებრ, იაკოსტ ყაყაჩოებრ,
რტო კიპაროსებრ, ია შამპა-სოსანებრ * და სხვ.
იქნება ეხლაც მოეწონოს ვისმე ეს ლექსი, და სწორეთ, მოეწონებათ კიდეც, თუ
ანბანის თეორეტიკა, კნ. ბ. ჯორჯაძის გარდა, სხვასაც ვისმე ხელოვნების სწავლადა
სწამს და გალახოვის ქრესტომატიის სხოლიოები უფ. გ. ბარათოვსავით კრიტიკად
მიაჩნიათ. ეხლა რომ კაცმა ჰსწეროს, ცოდნის და განათლების გარდა, ნიჭიც უნდა
ჰქონდეს. ცოდნა და განათლება ისე აუცილებელი და საჭირონი არ არიან
პოეტისათვის, როგორც ნიჭია საჭირო და აუცილებელი **. ამის დასამტკიცებლად
შორს არ გავგზავნი მკითხველს. აი, რუსეთში, გაუნათლებელ და უცოდინარმა
კალცოვმა თავის ნიჭით ასეთი სახელი დაიგდო, რომ, როგორც სახალხო პოეტი,
კალცოვი პუშკინზედაც მაღლა დასვეს რუსებმა. ეს უბრალო აზრი არ ესმის ჩვენ
მწერალს ქალს, რადგანაც ჩვეულებრივ გულწრფელობით ბძანებს: შვიდასს
ყმაწვილსა ზდისო ხელმწიფე და, აბა, თუ ერთი რამ კარგი დაჰსწერონო; ასე ჰგონია,
მწერლობა ლილახანა იყოს.
სხვათა შორის ჩემს კრიტიკოსებს არ ესმისთ, რა არის კრიტიკა, არავის არ ესმის,
გარდა თ. ერისთავისა; რომ ჩვენ მწერალ ქალს არ ესმის, – ეგ საკვირველი არ არი,
რადგანაც ბევრიც სხვა არ ესმის და ანბანის თეორეტიკაზედ აუშენებია თავის
ხელოვნება და შინიდგან ფეხი არ გამოუდგამს. არც უფ. გ. ბარათოვისა მიკვირს,
რადგანაც ძალიან მკვირცხლი გონება ჰქონია, რომ ჩემ ამ ორ ლექსებში:

*

ამ ლექსს, ამბობენ, გორის სასწავლებელში ასწავლიდნენო ერთ დროს. თუ ეს მართალია, ბარაქალა
მასწავლებელთ გემოვნებასა!
**
იქნება ზოგიერთს, და სხვათა შორის კნ. ბ. ჯორჯაძისას, ეს ჩემი სიტყვები ძალიან იამოს. სხვისა არ
ვიცი და ჩვენს მწერალს ქალს კი მოვახსენებ პირდაპირ, რომ სწორედ ეგ საჭირო და აუცილებელი
ღირსება აკლია სხვათა შორის.

მამულო საყვარელო,
შენ როსღა აყვავდები?
მწვანე ბალახის ნატვრა დაუნახავს თავის სამ განსაცვიფრებელ ნიშნებითა.
იქნება მკითხველი არ იჯერებდეს ამგვარ ამ ლექსის გაგებას, რადგანაც მართლა
ძნელი დასაჯერებელია, მაგრამ აი უფ. ბარათოვის სიტყვებიც: ”გაზაფხულში პოეტი
სულით ნატრობს საყვარელ მამულის აღყვავებას. ნეტავი დაანახვა ეხლა
საქართველო, როგორ მწვანე ხავერდივით ბიბინებს!!!” მართლა-და უფ. გ. ბარათოვის
ლაღი ფანტაზია და ნიჭიერება უნდა ჰქონდეს, რომ ეგრეთ გაიგოს უბრალო აზრი,
უბრალოდ გამოთქმული19. აკი მოგახსენეთ, რომ მწვანე ბალახის ნატვრა დაუნახავს
მეთქი, მაგრამ მელას რაც აგონდებოდა, ის ეზმანებოდაო, ნათქვამია. სტატიაში,
აპრილის ბოლოს, მოვიხსენიებ სხვათა შორის: ”თუ მკითხველი ეყოლება ჩვენს
სტატიას, მასთან ბოდიშს ვითხოვთ ჩვენ, იქნება იგი ჩვენს სტატიაში ერთს ჭკვიანურს
განხილვას ელოდდა და ვერა ჰპოვა; რა ვუყოთ? როგორიც ღვდელიაო, ისეთიც
ერიაო, ანბობს ქართველი ანდაზად; როგორიც პოემა იყო ნათარგმნი, ისეთიც, ღვთის
წყალობა თქვენა გქონდესთ, გამხილავიც შეხვდა”. ამ სიტყვებს უფ. ბარათოვი
კვეხნად მიწერს. სხვა მაქებარი რომ არა ჰყავდა, თავის თავი თითონ აქოვო. ეხლა
ვკითხავ უფ. ბარათოვსა: როგორი იყო პოემა ნათარგმნი, ჩემის კრიტიკის აზრით? –
ძალიან ცუდი. მაშასადამე, მისი მსგავსი კრიტიკა რაღა იქნება? თუ ეს ვერ გაუგია უფ.
გ. ბარათოვს, დარწმუნებული ვარ, რომ არც იმ სიტყვებს გაიგებდა, რაც ამოუწერია,
მაგას თქმა აღარ უნდა. ბატონებო, თუ ორჯერ ორი არ გესმით რა არი, რის იმედით
გამობძანებულხართ მოედანზედ? რვა წელიწადი, როგორც თითონვე ამბობს, მჯდარა
უ[ფ.] გ. ბარათოვი ღიმნაზიაში და ნაცვლასახელამდინ მისულა. ძალიან შორს
წასულა, თქვენმა მზემ, თუ ამრიგათ გაუგია, რაც მასწავლებელთ უთქვამსთ; კიდევ
ბარაქალა იმ ოსტატების ხელოვნებას, რომ მაგისთანა მსმენელი ნაცვალსახელამდინ
მიუყვანიათ. ეჰ, ამ უფ. ბარათოვის აზრზედ არ ღირს ლაპარაკი; თავი დავანებოთ, ეგ
თითონ თავის თავსვე უწერს კრიტიკას. უფ. ბარათოვი სწორეთ იმ მოკრივესა ჰგავს,
რომელსაც ერთი ხელი მოკლე აქვს და ერთი გრძელი, ისიც მარცხენა; გრძელის
ხელით მტერსა ჰსცემს და მეორე, მოკლეს ხელით – თავის თავსა; მაგაზედ, ესე იგი
ბარათოვის სტატიაზედ, ლაპარაკი უბრალო ყბედობა იქნება და იმისათვისაც თავს
ვანებებ. ეს ზემოხსენებული სიტყვები კნ. ბ. ჯორჯაძისასაც უფ. გ. ბარათოვის
ნიჭიერებით გაუგია და აზრის დასამტკიცებლად, როგორც შეშვენის მაგგვარს
ლიტერატორს, კეთილსვინდისიანად ამოუწერია ჩემ სტატიიდამ თავის სტატიაში
მარტო ეს სიტყვები: ”ღვთის წყალობა თქვენა გქონდესთ, იმისთანა გამხილავიც
შეხვდა”. მე მოვახსენებ კნ. ბ. ჯორჯაძისას, რომ უფ. გ. ბარათოვის გონება არ ესესხნა
და თავის გონებით გაესინჯა ეგ სიტყვები არა ცალკე შიგ ჩართვით, არც ეგ ამოწერა
მოუნდებოდა და არც ულოღიკობას დამწამებდა. ეხლა თითონვე განიხილოს თავის
შინ აღზრდილი ლოღიკა, დამყარებული ანბანის თეორეტიკაზედ და მერე ბძანოს, ეს
ასრე უნდაო.
”კრიტიკა” – ამის თანასწორ მნიშვნელობის სიტყვა არ არის ქართულს ენაზედ
და არც ძალიან საჭიროა რომ იყოს, თუმცა უკეთესი იქნებოდა, რომ ყოფილიყო,
რადგანაც ეგ დაგვიმტკიცებდა, რომ ჩვენი მამა-პაპანი მაგ მხრით განვითარებულნი
ყოფილან. სადაც სახელია, იქ უთუოდ საგანიც უნდა იყოს. ეგ სიტყვა ეხლა მთელ
კაცობრიობას ეკუთვნის და ყოველი ხალხი, ცოტაოდენად განათლებული, ხმარობს
თავის ენაში; მაშასადამე, არც ჩვენთვის არის დასაძრახისი, რომ ეგ სიტყვა ჩვენში
იხმარებოდეს. ”კრიტიკა” არის განხილვაც, განჩხრეკაც, გარკვევაც, გარჩევაც და

დაფასებაც ერთად. როცა რომელსამე საგანს ფასსა სდებს კაცი, ჯერ იმის ღირსებას
იტყვის (თუ აქვს ღირსება) და დაამტკიცებს, მერე ამბობს, ამოდენად ღირსო, ესე იგი,
შინჯავს შიგნიდამ და გარედამ საგანსა, ყოველს მის თვისებასა, არჩევს ცუდსა და
კარგსა და მერე ჰსწონავს მართალ სასწორზედ *. ამ ორგვარ თვისებაებს საგნისას
ზოგიერთი კრიტიკოსი, რა განარჩევს ცუდს და კარგსა, სასწორს დაუთმობს ხოლმე
თითონ მკითხველს, ზოგიერთიც თითონვე ასწონამს ხოლმე20. მეც ამ მეორეგვარ
განმხილავებს მივბაძე ჩემს აპრილის სტატიაში, რომელსაც მაინც კიდევ ვერ
გავუბედე კრიტიკის დარქმევა. მეც სწორედ ეგრე მოვიქეც: ჯერ კაზლოვის ნიჭიერება
განვიხილე, მერე მისი პოეზიის მიმართულება, მერე მისი ”შეშლილი”, შემდეგ
თარგმანი და ბოლოსა ვსთქვი, რომ არც კაზლოვი ვარგა-მეთქი, არც მისი ”შეშლილი”
და არც ამ ”შეშლილის” თარგმანი. მე კაზლოვზედ ახალი არა მითქვამს რა. მე ისა
ვსთქვი, რასაც მთელი განათლებული რუსეთი ამბობს. ეგრე არ მოქცეულან ჩემი
კრიტიკოსები. მე მეგონა, რომ ან ჩემს აზრებს დაარღვევდნენ, ან თითონ სტატიის
მიმართულებას დამიწუნებდნენ და შემდეგ დააფასებდნენ, ცუდია თუ კარგი21.
მარტო თ. ერისთავი ცდილა ჩემი აზრების დარღვევას, მიმართულების დაწუნებას
(ლანძღვა არისო)22 და სხვათა შორის, როგორც შეშვენის ლიტერატურულს სტატიის
განხილვას, გაუკენწლივარ სიტყვების ხმარებაში; სხვანი კი – რამდენიმე აზროვანნი
და ანბანთ თეორეტიკოსნი – მიჰსცვივნიან მარტო ჩემ სიტყვებს; ის კი არ იციან, რომ
სიტყვა გარეგანი სამოსელია აზრისა, და კრიტიკაც, მარტო მაგაზედ აშენებული,
სამასხარაოდ ხდის კრიტიკის წმინდა მნიშვნელობასა. ამას ამტკიცებს, როგორც კნ. ბ.
ჯორჯაძის სტატია, ისე უფ. გ. ბარათოვისა თავის რამოდენიმე მაგარ აზრითა;
სამასხაროდ არა ხდის თავის თავსა ის კაცი, რომელიც ანბობს, რომ ეს კაცი არ ვარგაო
იმისთვისაო, რომ მტვრიანი ტანისამოსი აცვიაო? მე მინდა ამითა ვსთქვა, რომ ვინც
ამგვარად სინჯავს საქმეს და ამგვარ დამტკიცებაზედ ამყარებს თავის აზრსა, იმას
თვალებში ჰქონია ჭკუა23. მაგრიგათ გასინჯვა რისამე – თვალის საქმეა და არა
სწავლისა, რომელიც ანბანთ თეორეტიკაზედ უფრო აუცილებელია მწერლისათვის.
როგორც ჰსჩანს, კნ. ბ. ჯორჯაძისას და უფ. გ. ბარათოვს მარტო სიტყვები უძებნიათ
ჩემს სტატიაში და არა აზრი. კიდეც იმიტომ ამათ სტატიებში მარტო სიტყვებია და
სხვა არაფერი. ეხლა ყურადღება მივაქციოთ კნ. ბ. ჯორჯაძის სტატიასა, განვიხილოთ
თ. ერისთავის პასუხიც, უფ. გ. ბარათოვს კი თავს ვანებებთ, რადგანაც თავის თავს
თითონვე სცემს იმ ხელმოკლე მოკრივესავით.
ძალიან გულნატკენი ბძანდება ჩვენი მწერალი ქალი ჩემს სტატიისაგან, რატომ
არ მაქოვო? იმიტომ არ ვაქე, რომ არ იყო საქებელი, – და როცა მაგ აპრილი სტატიასა
ვწერდი, თქვენმა მზემ, არც კი მომგონებია არც მათი ლექსები, არც მათი მარხვების
ტრაკტაცია *. მე ისინი მაგონდებოდნენ, ვისაც ცოტაოდენი სახელი დავარდნილი
ჩვენში; ვინც საქებელი იყო, ჩემის ფიქრით, მე ისინი ვაქე, და ვინც არა – რითმების
მბეჭველთა რაზმში ჩავაყენე. ჩემი სიტყვები მოუყვანია კნ. ჯორჯაძისას, რომელთაც
ძალიან დაუჩაგრავთ: სხვა ახალი მოლექსენი და პროზაიკები, ზოგიერთის გარდა,
ღმერთმა შეინახოს-მეთქი. ”ზოგიერთი” რომ ვსთქვი, ვსთქვი, რომა მართლა-და
*
*

იქნება აქ პურის მოედნის სასწორი მოაგონდეს უფ. გ. ბარათოვს, ეგ ჩვენი ბრალი არ იქნება.
1860 წ. ნოემბრის ნომერში გახლავსთ კნ. ბ. ჯორჯაძის სტატია, სახელად: ”რამდენიმე აზრი
ახლანდელს მდგომარეობაზედ”. ამ სახელმა არ მოგატყუოთ, ჩვენო მკითხველნო. ცუდი მაღაზინი
მაგგვარ წარწერილობით შეიტყუებს ხოლმე მსყიდველთა. მაგ სტატიის სახელს რომ დაუჯეროს
კაცმა, იფიქრებს: ან პოლიტიკურ მდგომარეობაზედ იქნება რამდენიმე აზრიო, ან ეკონომიურ
მდგომარეობაზედ, ან კიდევ განათლებაზედ. არა, ბატონო, მაგ სტატიაში კნეინა ბძანებს, მარხვებს არ
ინახამენო.

სახეში მყვანდნენ24 ზოგიერთნი ნიჭიერნი მწერლები. სახელდობრივ იმიტომ არ
ვახსენე, რომ ნუგეშადა ჰქონოდათ ეგ სიტყვები იმათ, ვინც უსაფუძვლოდ თავიანთ
თავზედ ბევრს რასმეს ფიქრობენ, როგორც კნ. ბ. ჯორჯაძისა, რომელთაც თითონვე
უგრძვნიათ, რომ არ არიან იმ ”ზოგიერთში” შესარევნი, თორემ რაღა მაგათ იწყინეს ეგ
სიტყვები და თავის ანბანთ თეორეტიკის ხელოვნებით გამობძანდნენ სცენაზედ?
ჰსჩანს თვითვე, უჩემოდ, მიმხვდარან თავიანთ თავის ღირსებას და ამისთვისაც
რითმების მბეჭველთა რაზმში ჩამდგარან. მე აქ არა მეთქმის რა, გარდა იმისა, რომ
გავამართლო ეგრეთი გონიერი ქცევა, მხოლოდ ამას კი დავუმატებ, რომ ეგ ადრე
უნდა გაეფიქრებინათ; ეგ იქნებოდა სასარგებლო ჩვენთვისაც და თავიანთთვისაც.
ერთს ალაგს კნ. ბ. ჯორჯაძისა ბძანებს, რომ ჩვენ პასუხს აღარ გავსცემთო,
თორემაო, ეხლავ რომ კრიტიკები გავმართოთო, სხვა გონიერ და სასარგებლო
სტატიებს ალაგს წაართმევსო ”ცისკარში”. ეგ მართალია, ამის შემდეგ არც თქვენ და
არც უფ. ბარათოვს პასუხს არც მე გავსცემ; მაგრამ ნება მომეცით გკითხოთ, რომელ
სტატიებს? თქვენ ლექსებსა თუ? ეგ უბედურობა თქვენთვის და ბედნიერება ჩვენთვის
ეხლაც მომხდარა მაისის ”ცისკარში”: თქვენი ლექსი ჩვეულებისამებრ არა ბრწყინავს
სხვათა შორის ამ ნომერში. ეგ ძალიან გვიხარიან ჩვენ და ძალიან გწყენიათ თქვენ;
ადვილი მისახდომიც არის, რა მიზეზითაც... მადლობელი იყავით ”ცისკრის”
რედაქციისა, რომ თქვენი ლექსები იბეჭდებიან; მადლობელი იყავით, რომ ”ცისკარი”
ეგრე ცუდია, რომ ყველაფერსა ჰბეჭდავს, თორემ თქვენს ლექსებს დაბეჭდვა არ
ეღირსებოდა თავის დღეშია. კიდეც იმიტომ იბრძვით განათლების წინააღმდეგ,
კიდეც იმიტომ დაჰსცინით უნივერსიტეტსა, კიდეც იმიტომ ებრძვით იმ კაცს,
რომელსაც სულით და გულით სურს ”ცისკრის” კეთილდღეობა! ლიტერატურა, –
ხალხის ჭკვა, ხალხის გონება, გრძნობა, ფიქრი, ჩვეულება და განათლების ხარისხია.
ლიტერატურის წარმომადგენელი ჩვენში მარტო ”ცისკარია” ამჟამად. ნუთუ მართლა,
რაც ”ცისკარში” იწერება, საქართველოს ხალხის ფიქრია, ჭკუაა, გონებაა, ჩვეულებაა?
ნუთუ მართლა ”ცისკარში” ჩვენი განვითარებაა, ჩვენი განათლების ხარისხია
გამოთქმული? ნუთუ მართლა ეგრე დაეცა რუსთაველის ხალხი, რომ ეგრე ფიქრობს,
ეგრე ჰგრძნობს? მეც მაგასა ვჩივი და ვსტირი, რომ არა, ათასჯერ არა; მეც იმიტომ ესე
პირდაპირ ვლაპარაკობ, რომ ვინც წინდაუხედავად ბღაჯნის, აღარა ბღაჯნოს;
რადგანაც იგინი თავის ბღაჯნითა ამდაბლებენ ჩვენს ენას. მე იმისთვის ვლაპარაკობ
ეგრე სასტიკად, პირმოუფერებლად, რომ უნიჭონი და ამასთან უსწავლელნიც თავის
ოთახიდგან ფეხს ნუ გამოდგამენ გარეთ, ლიტერატურაში; ამას ვთხოვთ ხალხის
სახელითა, ხალხისვე სახელის დაცვისათვის!..
ერთგან ჩვენი მწერალი ქალი ბძანებს, რომ რითმების ”ბრახუნებლები”, ეს
უშვერი ლექსი ლიტერატორს არ შეშვენისო, თუ ღმერთი გწამსთ, ლიტერატორებს და
ლიტერატორობას თავი დაანებეთ. მე და თქვენ, რომელთაც ანბანთ თეორეტიკის
მეტი არა გვისწავლია რა (მე ეგეც არ მისწავლია და არც ვიცი რა საგანია, მხოლოდ
ჩვენი მწერალი ქალი ბძანებს, ასოების განსაზღვრის სწავლა არისო, ესე იგი, სწავლა
ხელოვნებითის სიტყვიერებისაო!!!) და ლექსების ბღაჯვნის მეტი არა გვიკეთებია რა,
როგორ უნდა ვახსენოთ ლიტერატორი და ლიტერატურა? ვისაც არ ესმის, რა არის
ლიტერატურა ან ლიტერატორობა, იმას არ უნდა ესმოდეს, ლიტერატორს რა შვენის
და რა არა შვენის. მე და თქვენ აქ ხმა არა გვაქვს.
ჩვენი მწერალი ქალი ბძანებს, ვითომც მე ვანბობდე, რომ ეგენი ქართულს
ახდენენ. ტყუილია თუ? სადაც აზრი არ არი, იქ ენა, რაც უნდა კარგი იყოს, სულ
უქმია; მერე მე არსად არ გამიგია, რომ უაზრო ენა იყოს სადმე, აზრი და მხოლოდ
ერთი აზრი აძლევს ენას ენის მნიშვნელობას, – ყველანი, ვისაც რამ ესმის, ამას

ამბობენ, და თქვენი ანბანთ თეორეტიკისა კი არ ვიცი, რას იტყვის. უთუოთ
წინააღმდეგს ამბობს, რომ თქვენი ლექსები სწორეთ მის გაკვალებულ გზაზედ
მიდიან. უნიჭო, და ამასთან უცოდინარი მწერალი არა მარტო ენას ახდენს, ამასთან
გონებას, გემოვნებას, გულს და სულს მკითხველისას. ამას ჩვენ მწერალ ქალს არ
მივაწერთ, რადგანაც მაგათ არც წახდენა შეუძლიანთ რისამე და არც გაკეთება.
ჩვენი მწერალი ქალი დასცინის ქცევას, რომ მე უ̂, ჱ, ჴ, ჳ, ჲ, ჵ, ჶ არა ვხმარობ.
იმის მაგივრად, რომ მწერალმა ქალმა დაამტკიცოს ჩემი შეცდომა მაგაში, მოჰყოლია
და თეორეტიკის ზღაპრებს გვიანბობს. ეგენი ბძანებენ, რომ ბუნებას მოუციაო ხმა
სიტყვის გამოსახატავად; ხმა მხეცისათვისაც მიუცია ბუნებას, მაგრამ არა მხეცი არა
მგონია ლაპარაკობდეს, თუმცა ბევრი მაგალითები ზოოლოგიაში გვიმტკიცებენ, რომ,
კაცის გარდა, სხვა ცხოველნიც ამცნებენ ურთიერთს თავის სურვილს, განზრახვას,
ერთის სიტყვით, აზრსა; მაგრამ ესეც ყველამ კარგად ვიცით, რომ ისინი ამცნებენ
აზრსა ურთიერთს არა სიტყვის საშვალობით; მაშასადამე, ბუნებას, ხმის გარდა, სხვა
ნიჭიც მოუცია კაცისათვის; ეს ნიჭი არის ნიჭი სიტყვიერებისა. მაგ ნიჭს შეუდგენია
ენაცა, სიტყვაცა და მხოლოდ სიტყვას შეუდგენია ხმოვანიც და უხმო ასოცა. აბა, ერთი
მიბძანეთ, რომელ ბუნების კუნჭულში ჰსცხოვრებს ასო: ა, ბ, გ, დ, ე, ვ? ეგენი მხოლოდ
სიტყვებში ჰსცხოვრებენ, სიტყვის მიხედვით არიან შემდგარნი და მხოლოდ სიტყვის
ძალით არსებობენ ქვეყანაში. სიტყვა რომ არ იყოს ქვეყანაზედ, არც ასოები
იქნებოდნენ. ძალიან ვწუხვარ, რომ ჩვენ მწერალ ქალს შინიდგან კარში ფეხი არ
გამოუდგამს და, ანბანთ თეორეტიკის გარდა, არა უკითხავს რა, თორემ გაიგებდა,
რომ მაგას ანბობენ უკეთესი ფილოლოღები. ჩვენი მწერალი ქალი მოჰყოლია და,
დამტკიცების მაგივრათ, ზღაპრებს გვიბძანებს თეორეტიკის სახელითა.
რისთვისაც არა ვხმარობ – უ̂, ჱ, ჴ, ჳ, ჲ, ჶ – ეხლავ მოგახსენებთ, ჩემო
მკითხველნო! ”უ̂”-ზედ ბევრჯელ მქონია ლაპარაკი სხვადასხვა პირთან. ზოგს
უთქვამს, უნდა გადაიგდოსო, ზოგს – უნდა დარჩესო, თუმცა არც ერთს მათგანს
ცხადად არ დაუმტკიცებია თავისი აზრი, მაგრამ მე იმათ ლაპარაკიდგან ეს
სარგებლობა გამოვიტანე, რომ ეგ ასო, მართლა თუ უვარგისია, გადიგდოს, როგორც
უსაჭირო, რადგანაც ჩვენი ანბანი უფრო განმარტივდებოდა და მართლწერა
გაადვილდებოდა. ჩემის ფიქრით, მაგის თანასწორხმოვანი ასო გვაქვს ჩვენი ”ვ”.
თუმცა ამბობენ, რომ სადაც ”ვ” იხმარებაო, იქ ”უ̂” არაო, იმიტომ, რომ ”უ̂”-თი ნახევარ
”უ”-თ გამოითქმისო, ესე იგი უ-ს და ვ-ს რაღაც შუა ხმადაო; მაგრამ, მე ვფიქრობ, რომ
როგორც ”უ̂”-თი ისე ”ვ” გამოთქმაში ერთიერთმანეთსა ჰგვანან და არაფრით არ
განსხვავდებიან, იმიტომ რომ, სადაც ”უ̂”-თია ხმარებული, იქ უ̂-თი ვ-ათ ისმის და,
სადაც ვ-ნია ხმარებული, იქ ვ-ნი ”უ̂”-თად ისმის. მაგალითებრ: ”ვითარი”, სადაც ”უ̂”-ს
არა ხმარობენ, სწორედ რომ გამოსთქვას კაცმა და არა დაძალებით, ”ვ” ”უ̂”-სავით
გამოვა; თუ ვინმე მაგრად და მტკიცედ გამოსთქვამს, ის ორს ”ვ”-სა ხმარობს და არა
ერთსა; აქედამა, ჩემის ფიქრითა, ჰსჩანს, რომ ამ თანასწორხმოვან ასოთა შორის ან
ერთია მეტი და ან მეორეა; მე უფრო ”უ̂”-თი მგონია მეტი, რადგანაც როგორც უ̂-ის
ხმარებაში, ისე ”ვ”-ს ხმარებაში – უფრო ვ-ნი ისმის, ვიდრე რაიმე ხმა. მერე ”უ̂”-თი იქ
იხმარება, სადაც ”ვ”-ს უხმო ასო შეხვდება ხოლმე და ეგ ორი უხმო ასო ერთადაა
გამოსათქმელი. უ-უ̂თაც არ აძლევს კაცს ენა ნებას, რომ ”ვ” მტკიცედ გამოითქვას. ამ
მიზეზით არა ვხმარობ უ̂-ს. დამიმტკიცეთ წინააღმდეგი და მე სიხარულით
დაგეთანხმებით. მე ხომ იმისთვის არ გავუკეთე ჩემ აპრილის სტატიას ეგ სხოლიო,
რომ მართლა არ ვიცოდი მაგ ასოს ხმარება; მაგ ასოს საჭიროებაზედ ეჭვი მქონდა და

იმისთვისა ვსთქვი, რომ ან მე დამეთანხმოს ვინმე, ან კიდევ წინააღმდეგი
დამიმტკიცოს. კაცის ენა კერძო პირსავით იზდება და ვითარდება; ამ ზდაში იცვლება,
როგორც ჩვენ კაცნი ზდაში ვიცვლებით ხოლმე; ხშირად იქნება, რომ კანონები, ერთს
დროს საჭირონი, სხვა დროს უვარგისნი არიან ხოლმე; იმიტომაც ახალი ენა ძველს
ენას არა ჰგავს, როგორც ახალი კაცი არა ჰგავს ძველ კაცსა. მაშასადამე, თუ მიბძანებთ,
რომ რადგანაც ძველ წიგნებში ხმარებულა, იმიტომ ეხლაც უნდა ვიხმაროთ ეგ ასო, –
ეგ უსაფუძვლო ბძანება იქნება, როგორც უსაფუძვლოა თქვენი რჩევა, რომ ანბანის
თეორეტიკა უნდა ისწავლოთო ხელოვნებისათვისაო. იქნება მართლა-და ”უ̂”-ს და
”ვ”-ს შორის უწინ რაიმე განსხვავება ყოფილა გამოთქმაში, მაგრამ ეხლა, ჩემის
ფიქრით, არ არის განსხვავება. ეს ”უ̂”-თი კიდევ გადასაწყვეტი საქმეა, მაგრამ ჲ, ჵ, ჴ, ჳ,
ჱ, ჶ? ამ ასოებზედ კი თქმა აღარ უნდა, ეს ასოები სულ აღარ ისმიან ეხლანდელს
ენაში. მარტო ”ჴ” და ”ხ”-ზედ ამბობენ, სხვადასხვანაირად გამოითქმისო: გლეხი კაცი
ქიზიყში ისე გამოსთქვამსო ”ხოხობი”, თითქო ”გხოგხობი”. თუ ეს მართალია,
დამიმტკიცონ და მაგ ასოების საჭიროებაზედ დავეთანხმები. სრულიად არ მესმის, რა
განსხვავება არის ამ ასოთა შორის: ”ჱ” და ”იე”, ”ჲ” და ”ი” ”ჳ” და ”ვი”, ”ჵ” და ”ჰოი”.
იქნება ჩვენს უწინდელს ენაში იყო განსხვავება მაგ ასოთა შორის (და სწორეთაც უნდა
ყოფილიყო, რადგანაც შემოუღიათ), მაგრამ ეხლანდელ ჩვენს ენაში არა ვხედავ, – და
თუ ხედავს ვინმე, ის ანბანთ თეორეტიკით კი ნუ ცდილობს დამტკიცებას, არამედ
ყურადღება მიაქციოს დაკვირვებით ხალხის სიტყვის გამოთქმასა, ხალხის ენაში
მონახოს ფაკტი, დამანახოს და მაშინ დავეთანხმები. ენას კანონსა თვითვე ენა აძლევს
და არა რაიმე თეორეტიკა. თქვენ უნდა დაგენახვებინათ განსხვავება ამ ასოთა შორის
და ენიდამ ამოღებულ ფაკტით დაგემტკიცებინათ; მაშინ მე არა მეთქმოდა რა. თქვენი
თეორეტიკა თქვენთვინ შეინახეთ, ეგ ამგვარ საქმეს პასუხს ვერ გასცემს, სხვა უნდა
მოინახოს; მერე, ვგონებ, თქვენი სახელოვანი თეორეტიკაც არა ხმარობს ასოსა ჶ, ეგ
ასო ახალი შემოღებულია, არ ვიცი კი რისთვის. ეგ ასო ქართულს ენაზედ ”ფ”-ად
იცვლებოდა ხოლმე, მაგ. ფილოსოფია. ამას გარდა ქართველ გლეხკაცს (თუ
ბატონთან არ არის ნამყოფი) მაგ ასოს ხმას ვერც კი გამოათქმევინებთ, ”ჶ”-ს მაგიერათ
სულ ”ფ”-ს გამოსთქვამს, მინამდინ ბევრჯელ არ გაამეორ[ებინ]ებთ. სჩანს, ეგ ასო
ჩვენის ენის თვისებისა არ არის და რაღათა ხმარობთ?
ეს ასოები, რომლების ხმაც გამოითქმება სხვა ასოებითაც, ეგ ასოები სულ
ტყუილად არიან ჩვენს ანბანში, თუ სულ არა, უფროსთაგანი მაინც; ტყუილად
აგძელებენ ანბანსა, აძნელებენ მართლწერასა და სხვა არაფერს არ შეგვძინებენ. თუ
მართლა ეგ ასოები არ ისმის ეხლანდელ ენაში, რატომ არ უნდა გადაიგდონ?
შესუბუქება და გაადვილება მართლწერისა და ანბანისა განა ცოტა საქმეა? და თუ
ისმის, რატომ მაგ ასოების ხმარების კანონს არ ვეძებთ ენაში, რომ ყველამ ერთნაირათ
ვიხმაროთ? ვისაც შინიდგან ფეხი კარში გამოუდგამს, და ანბანთ თეორეტიკის გარდა,
სხვა რამეც უკითხავს, იმას, რასაკვირველია, გაეგება, რომ ეხლა მთელი ევროპა
ცდილობს ყველაფრის განმარტივებას, გაადვილებას და, სხვათა შორის, ანბანისაც და
მართლწერისაც. შორს არ წავალ: აი, თითონ რუსეთში ცდილობენ i, Ђ, ъ-ს ამოშლას
თავის ანბანითგან, რადგანაც ეხლანდელ იმათ ენაში აღარ ისმის ეგ ასოები. მე
შემხვედრია წიგნი 1859 წელში, თუ 1860 დაბეჭდილი, სახელდობრივ: ”Сказание об
языческих богах», (ამ მართლწერითა), სადაც i, Ђ, ъ არ არიან ხმარებულნი. როგორ
გადაწყდება ეს დავა, მე მაგას არ დავეძებ; მე მომყავს ეს, როგორც ფაკტი, რომელიც
ამტკიცებს სურვილს, რომ განმარტივდეს ანბანიც და მართლწერაც. ჩვენთვისაც
ურიგო არ იქნება, რომ მაგ ასოებზედ კარგად მოვიფიქროთ და, თუ უსაფუძვლოდ

არიან ხმარებულნი, ამოიშალონ, როგორც უხმარნი; ეგ მოაშორებდა ახალ მოსწავლეს
რამდენიმე უსარგებლო ასოს სწავლასა და მწერალსაც გაუადვილებდა მართლწერასა.
ჩვენი მწერალი ქალი, დასცინის რა უნივერსიტეტს და მეც, იქ გაზდილს,
ბძანებს, მოჰყავს რა ჩემი ლექსები:
მისი ლექსი სუბუქ ფრთითა
ხან მეჯლისში შეჰფრინდება,
”თვალ დაკვირვებით” რომ გავსინჯოთო, ვერ გავიგებთ, ამ ლექსში რის თქმა
უნდაო? სიტყვა ესე ”სუბუქ” ქართული არ არიო, ”სუბუქი” კი არის ქართულიო.
ღმერთო! ნეტავი თითონვე მაგ გამოჩენილს მწერალს არ ეხმაროს სიტყვა სწორეთ მაგ
ფორმაში ჩემ ლექსების ზემოთ, მაგალითებრ, ”თვალ დაკვირვებით”, ბატონო! რაც არ
იცით და, პირდაპირ გეტყვით, რაც არ გესმით, რათ ანბობთ, ეს ასე უნდაო? მართლადა ძალიან დაუსუსხავს ჩემს კრიტიკას, რომ მარტო თვალი დაუკვირვებია ჩემს
ლექსისათვის ჩვენს თეორეტიკოსსა და გონება კი არ მიუყოლებია, რომ ჩემი ”სუბუქ
ფრთითა” და თქვენი ”თვალ დაკვირვებით” სწორე ქართულია ამის დასამტკიცებლად
ვიტყვი, რომ ეგ ფორმა თქვენვე გიხმარიათ. თუ თქვენ თავს არ უჯერებთ,
თეორეტიკას ჰკითხეთ და, თუ თეორეტიკასაც არ უჯერებთ, აი, თქვენი ნაქები
ჩახრუხაძეც: ”თამარ წყნარი, პირ მცინარი”. თქვენის აზრით, ”პირ” ქართული არ არი?
აი, რუსთაველიც: ”მოდგა თეთრ ტაიჭოსანი”. ”თეთრ” ქართული არ არი? აი, თ.
ორბელიანიც: ”უმწედ, უნუგეშ”, ქართული არ არი განა? აი, უფ. გ. ბარათოვიც
”საყვარელ მამულს”. სუყველგან ერთი და იგივე ფორმაა. ხომ ხედავთ, რომ ნიჭიანებს
და უნიჭოსაც კი უხმარია ეგ ფორმა. აქედამა ჰსჩანს, რომ ხალხიცა ხმარობს, რომ
ენაში არის ეგ ფორმა, რომელსაც ანბანთ თეორეტიკოსები ვერასდროს ვერ შეარყევენ.
მაგ ძვირფას თვისებას ჩვენის ენისას, ვისაც ღვთისაგან განაჩენისა არა ესმის რა, ის
თუ წაართმევს, თორემ სხვა არავინა! სახელი ასრებითი რომ ბრუნვაშია, მის ზემოთ
მდგარი, მის ზედშესრული და ნაცვალსახელი შეიძლება რომ ბრუნვაში არ იყვნენ,
რადგანაც ერთი და იგივე მარცვლის განმეორება ზედ[იზედ] არ არი სასიამოვნო
სასმენი, მაგ. ”ჩემმა ბედნიერმა მხვედრმა”. აქ მარცვალი ”მა” სამჯერ ზედიზედ
განიმეორება და ამით უკარგავს კეთილხმოვანებას ენასა; რომ ამბობენ, ეს და ეს ენა
პოეტიკურიაო, სხვათა შორის, იმ საფუძვლითაც ამბობენ, რომ ენას მაგისთანა
ფორმები და თვისებები აქვს; მაგგვარებში, ესე იგი, მარცვლების და ხმოვან ასოების
მოკლებაში და დამატებაში ჩვენი ენა არა ენას არ დაუვარდება ქვეყანაზედ. ნიჭიერი
მწერალიც იმისთვის არის სასარგებლო ენისათვის, რომ თავის თხზულებაში ენის
სიმდიდრე გამოაჩინოს ხოლმე. ეს ძვირფასი თვისება ჩვენის ენისა როგორ უნდა
დაიძრახოს წინდაუხედავად თეორეტიკის ზღაპრებით! როგორ უნდა დაუკარგოთ ეგ
უკეთესი თვისება ჩვენს ენასა! ცოდვაა, სასიკვდინო ცოდვაა მაგგვარი წინდაუხედავი
მასხარაობა ლიტერატურაში ენაზედა და ენის უკეთეს თვისებაზედ! მაგრამ თავის
მოყვანილ სიტყვებითვე გავამართლებ მაგგვარ ქცევასა: ”მიუტევე, მამაო, რამეთუ არ
იციან, რას იტყვიან”.
მერე ჩვენი მწერალი ბძანებს, ”ერთის ფრთით ვინა ფრინავსო”? თქვენ თითონ,
ჩემო ბატონო, ესე იგი, მარტო ანბანის თეორეტიკით დაფრინავთ ჩვენ
სალიტერატურო ჟურნალში. როცა ამბობენ: ”ჩემის თვალით ვნახეო”, ”ჩემის ფეხით
მივედიო”, ნუთუ მართლა ერთის ”ფეხით” მიხტოდნენ და ერთის ”თვალით”
ხედავდნენ! სულაც არა, მაგრამ ამბობენ კი. მაშასადამე, ჯერ ხალხს მოაშლევინეთ

ეგრეთი ულოღიკო ლაპარაკი და მერე მე. წინათვე მოგახსენეთ, ხალხია ენის კანონის
დამდები და არა ანბანთ თეორეტიკა.
”და ემდურის ყარიბ მღერით...
ან შენ გიჟმა რა იცოდა...”
ამაებზედაც ის ანბანთ თეორეტიკის შენიშვნაა, რაც სუბუქზედა. ეგ იმისთვის
უხმარიაო, რომ ლექსში მარცვალი ემატებოდაო; ძალიან კარგათ გამოუცვნია!..
ერთგან კიდევ ჰკვირობს წარჩინებული და ანბანით დახელოვნებული ჩვენი
მწერალი: ”ღრუბლიანი დაჰყურებს” რა არისო? ორჯერ ორი რა არი? ვგონებ ოთხი
იყოს. თქვენ რას იტყვით მაგაზედ? ”მოღრუბლული” უნდა ეთქვაო, კარგი იქნებოდა.
არ ვიცი, იმ ანბანთ თეორეტიკაში ჰსწერია, რას ნიშნავს თანდებული ”მო”? თუ არა
ჰსწერია, მოგახსენებთ: ”მო” ნიშნავს რისამე მიმართულებას, მაგ. ”მოფრინდი, მოდი,
მოღრუბლვა”. ამ სიტყვებში ჰსჩანს, საიდამ საით არის მიქცეული მიმართულება. მე
ეგ ღრუბლების მიმართულება არა მქონია ჩემს აზრად, თორემ უთქვენოდაც ეგრე
ვიტყოდი. სადღაც შორს დარჩენილა თქვენი ღრამმატიკა.
მთელს სტატიაში ერთი ნამდვილი შენიშვნა აქვს ჩვენ მწერალ ქალსა, – ეგ
მერცხლის ჭყივილზედა. მართალიც არის, სწორედ უხერხოდ არის მანდ ეგ ზმნა
ხმარებული; მაგრამ ეგ ლექსის აზრს არ აბნელებს, რადგანაც ”მერცხალიც აგერ
ჭყივის”-მეთქი, მოვიყვანე ”გაზაფხულის” ნიშნად და ამისთვის ჭიკჭიკი მეთქო, თუ
ჭყივილი, მაინც ის აზრი არ მოიშლებოდა. მე რომ ჩემის ლექსისათვის დამერქვა
”მერცხალი”, მაშინ სხვა იქნებოდა. მაშინ რომ მეთქო ”მერცხალი ჭყივის”, მკითხველი
იფიქრებდა: ან ცუდი მერცხალი იქნებოდაო, ან მწერალს ზმნა ვერ უხმარიაო; ეხლა
კი, რადგანაც ”გაზაფხული” ჰქვიან, ეგ ზმნა აზრს არ აფუჭებს, მაგრამ მაინც ამით არ
ვიმართლებ თავს, იმიტომ, რომ მაგ ლექსს ღორი გამოუხატავს ჩემს კრიტიკოსების
მოგონებაში. თუმცა სწორეთ რომ თქვას კაცმა, მარტო ღორი არ მოაგონდება მაგ
ზმნით კაცს: რამდენჯერ გაგვიგია: ”ფრინველი ჭყივისო, ყმაწვილს ნუ აჭყივლებთო”.
”ობოლი ვაზი” კი, უკაცრავად არ ვიყო, თავის ალაგს კარგად არის. თქვენ რომ
”შინიდამ კარში ფეხი გამოგედგათ”, გაიგებდით, რომ ხმარობენ: ”ობოლი
მარგალიტი, ობოლი ხე, ობოლი შტო”, მაგრამ თეორეტიკას ძალიან შეუპყრიხართ და
სულ შინა ზიხართ, იმიტომაც არა გაგიგიათ რა, ჩემი რა ბრალია? ერთგან ჩვენი
მწერალი ქალი მთხოვს ”შევასმინო მის გაუნათლებელ გონებას განათლებულმა
სტუდენტმა” რა მნიშვნელობა აქვს სიტყვებს: ”ესტეტიკური, სენტიმენტალური,
დრამატიზმი და სხვანი; ეს სიტყვები საჭმელად მიუღია ამ მწერალ ქალსა. მე აქ არა
მეთქმის რა ამის გარდა, რომ ეგ სიტყვები სუსტ არსებისათვის ძალიან ძნელი
მოსანელებელია. ამ სიტყვებს რაც შეეხება, იმის პასუხს მოვახსენებ თ. ერისთავს,
როცა იმის სტატიაზედ ვიტყვი რასმეს.
ერთგან კიდევ ბძანებს ჩვენი მწერალი ქალი, რომ ”ჭავჭავაძეს ძალიან
საკვირველად მიაჩნია, რომ არა გვყვანან შექსპირისავით, ბაირონსავით და სხვათა
ევროპიის გამოჩენილ პოეტთა მზგავსნი”. სულაც არა, თქვენმა მზემა! ეგ იმას უნდა
მიაჩნდეს, ვინც ანბანის თეორეტიკის სწავლას ხელოვნების სწავლას ეძახის. ჩვენ
ძალიან კარგად გვესმის დამოკიდებულება ხელოვნებისა, პოეზიისა ხალხთა
ცხოვრებაზედ; ეგეც კარგად ვიცით, რომ მაგისთანა ობოლ მარგალიტებს ძალიან
იშვიათად მოჰყრის ხოლმე მდინარე ცხოვრებისა. პოეტსა ხალხი დაჰბადავს და
ხალხის ცხოვრება ძუძუს აწოვებს; ამ საფუძველით ამბობენ, პოეზია ხალხის
ცხოვრების გამომთქმელიაო. ჯერ უნდა ხალხმა დაიმუშაოს თავისი სულიერი

ბუნება, შეანძრიოს თავის უკვდავების ძარღვი, მოამზადოს მასალა თავის
ცხოვრებითა და მერე თავისთავად, უთქვენ-ბძანებლოთ ძლიერი სული გენიისა
ძლიერად გამოჰსცემს პასუხს ხალხის განვითარებასა. თუნდა რომ იყვნენ ეხლა
ჩვენში ბაირონის თანასწორნი ნიჭნი, ეს ნიჭნი ბაირონის ოდენას თავის დღეში ვერ
იქმოდნენ; ის ნიჭნი საზდოს ვერ იპოვიან ჩვენს ცხოვრებაში; დევს დევის ძუძუ
გამოზდის და, თუ ჩვეულებრივ ადამიანის ძუძუთი გაიზარდა, ის დევი აღარ
იქმნება, თუმცა კი არც ჩვეულებრივ ადამიანს ეგვანება. დიდს გენიას დიდი საზდოც
უნდა მისცეს ჩვენმა ცხოვრებამა; იმ დრომდინ, დროთა ბრუნვის ძალითა, ჩვენ უნდა
დავსჯერდეთ მას, რაც ეხლანდელ ჩვენ ცხოვრების კითხვაზედ აძლევენ პასუხს
ნიჭიერნი ჩვენი მწერლები. ბაირონამდინ და შექსპირამდინ მე და თქვენ ბევრჯელ
დავიქანცებით რითმების ბეჭვაში და მარხვების ტრაკტაციების ბღარჯნაში, მაგრამ
მაინც კი ერთს ბეწვს სარგებლობას არ მივსცემთ მაგითი ჩვენს ლიტერატურას.
ჩვენი მწერალი ბძანებს, რომ ისინი სწერენ არა დიდებისათვის, არა ილია
ჭავჭავაძის მოსაწონებლად, არამედ ”ცისკარისათვის” უანგაროდა. დიდების
უსიყვარულობა ძალიან საქებელია, მაგრამ მე და თქვენისთანა თანამშრომელებმაც
რომ ხელი და კალამი შეასვენონ, ”ცისკარი” უფრო უკეთესს დღეებსა ნახავს. ეს არის
ჩვენი უბედურობა, ჩვენისთანა თანამშრომლები ჰყავს ”ცისკარსა”, თანმაშრომლები
კი არა, ”бездельники деловые», პუშკინისა არ იყოს, ესე იგი, უსაქმო საქმიანები
რომელნიც უფრო ახდენენ საქმეს, ვიდრე აკეთებენ. ძალიან გვიხარიან, რომ ჩვენი
მწერალი ქალი აღარ აპირებს ჩემზედ პასუხის დაწერას და, თუ პოეტობაზედაც ხელს
აიღებს, – ღმერთი, რჯული – დიდ ღვაწლს მხოლოდ მაშინ დასდებს ჩვენს
”ცისკარსა”.
ერთგან ბძანებს: ”იქნება, როგორც უსწავლელში, მრავალი ნაკლულევანება ნახოს
ჩემს ლექსებში (იქნება კი არა, სწორედ ნამდვილად), მაგრამ, რასაკვირველია, მეც რომ
იმისავით სასწავლებელში გავზდილვიყავ (ძალიან ვწუხვარ, რომ არ გაზდილხართ
და, თუ გაზდილიყავით, მაინც კიდევ პოეტი ვერ შეიქმნებოდით. გეტე ანბობს:
”მხოლოდ ბუნება ჰქმნის პოეტსაო”), შეცდომებს მორიდებული ვიქნებოდი”.
მწერალი ქალი უსაფუძვლოდ, ჩვეულებისამებრ, შიშობს, რომ მე ვითომც ლექსებს
გავურჩევდი. თუ თ. ერისთავის თარგმანი გავარჩიე, აქედან არა ჰსჩანს, რომ კნ. ბ.
ჯორჯაძის ლექსებსაც გავარჩევ. თუ არ მოცლილი კაცი, რომელი ადამიანი დაიწყობს
გამარგლვას იმ კვლებისას, რომლიდგანაც არაფერს არ ელის იმავ ბალახის
აღმოსვლის მეტს; იმ კაცს ზღაპრებში ნაცარქექიას ეძახიან და მე როგორღაც არ
მამწონს ეგ სახელი.
დასასრულ, ჩვენი მწერალი ქალი ეპატიჟება თავის მოძმეთა მწერალთა (?) და
სხვათა შორის თ. რევაზ ერისთავსაც, რომ არ მოაკლონ თავიანთ ნიჭის სხივები
დამზრალს ”ცისკარს”. მიბძანდით, მიბძადით, ჩვენი მწერალი ქალის მოძმენო
მწერალნო, და შეადგინეთ კვარტეტი კრილოვისა, თორემ ჩვენ მწერალ ქალს ეშინიან,
რომ მარტოკა დარჩება რითმების მბეჭველთა რაზმში. მიბძანდით, მიბძანდით, ამ
მწერალ ქალის მოძმენო, მწერალნო! თუ ნიჭი არა გაქვსთ წერისა, ნუ გეშინიანთ,
უნიჭოდაც გამოჰსჩნდებით, როგორც გამოჰსჩნდა თვითონ ჩვენი მწერალი ქალი. თუ
ცოდნა არა გაქვსთ, ნურც მაგისი გეშინიანთ, უცოდინარობითაც სახელს დაიგდებთ:
ხომ
ხედავთ,
სწავლასაც
დაჰსცინიან,
უნივერსიტეტსაც
და
შინიდგან
გამოუსვლელობით და უსწავლელობით მოჰკვეხენ! თუ ხელოვნება არ იცით, მაგის
წამალიც ხელთა აქვს ჩვენ მწერალ ქალს – ანბანთ თეორეტიკა. გზა მშვიდობისა, ჩვენ
მწერალ ქალის მოძმენო მწერალნო! გზა მშვიდობისა! მოვა დღე კრიტიკის
განკითხვისა და მართალთ მარჯვნივ დააყენებენ და ცოდვილთ მარცხნივ, მაშინ

ბევრიც რომ იძახოთ, დაპატიჟებულები ვიყავითო და ანბანთ თეორეტიკაც ვიცითო,
მაინც კიდევ დაუნდობელი სიმართლე კრიტიკისა გაგგზავნით თავის დაუნდობელ
ჯოჯოხეთში. აბა, იქ იქნება ”ღრჭენა კბილთა და ხორცის გლეჯა”!
თ. ერისთავის პასუხის აზრი ის არის, რომ მე ვითომც, განხილვის მაგიერათ
ლანძღვა დამეწეროს. ამას ჩემს აპრილის სტატიაზედ მარტო ისინი იტყვიან, ვისაც
თავის დღეში კომპლიმენტების მეტი არა გაუგონია რა. მე ყიზილბაშობა არც
მყვარებია და არც მიყვარს, მე როგორც მესმის, ისე ვლაპარაკობ და პირდაპირ
ვეუბნები კაცს: ეს ცუდია და ეს კარგია-მეთქი. ჩემს განხილვას ლანძღვას ისინი
დაარქმევენ, ვისაც ანბანის თეორეტიკის მეტი არა წიგნი არ უნახავს თვალით და
ვისაც მართალი სიტყვა, პირდაპირ ნათქვამი, არ გაუგია თავის დღეში. აბა,
წაიკითხეთ გრაფ პლატენის ლექსების გარჩევა სახელოვან ჰეინისა, აბა, განიხილეთ
ბელინსკის სტატიები, სადაც უნიჭო მწერლებზედ ლაპარაკობს და სხვათა შორის
ბულგარინზედ და ბარონ ბრამბეუსზედ. ლანძღვა ის არის, რომ იტყვი და არას
დაამტკიცებ: დაუმტკიცებელი და უსაფუძვლო ქებაც კი ლანძღვაზედ საწყენია
პატიოსან კაცისათვის. მე რაც ვსთქვი, ის დავამტკიცე კიდეცა, როგორც შემეძლო; რომ
დავამტკიცე, ამის მოწმად მომყავს ის ფაქტი, რომ არც ერთი ჩემი კრიტიკოსები არ
არღვევენ არც ერთს ჩემს აზრსა. რაც დამტკიცებულია, ის მართალია; რაც მართალია,
ის ლანძღვა არ არის. ლანძღვა ის არის, რომ დარბაისელ კაცს კუკის ჩუქება გაუბედო
სახსოვრად, ესე იგი, როგორც ჩვენს ”ცისკარს” კნ. ბ. ჯორჯაძისამ მიართვა თავის
სახსოვრად ”რამოდენიმე აზრი”, ანბანის თეორეტიკაზედ დამყარებული. თ.
ერისთავი, მართალია, ცდილა ჩემი აზრების დარღვევასა, მაგრამ, ჩემის ფიქრით, ვერ
დაურღვევია. მე არ მინდა სამასხარაოდ გავხადო ეს სტატია, თორემ ზოგიერთს
უმანკო აზრს თ. ერისთავისას გამოვეკიდებოდი და თ. ერისთავის სტატიის მერვე
სტრიქონიდგანვე დავიწყობდი განრჩევას. ეგ მარტო თეორეტიკოსებსა ჰშვენით; იმათ
შეუძლიანთ ტფილისიდამ უბერონ პეტერბურღის უნივერსიტეტსა, რათა
გადააქციონ, რომ ანბანთ თეორეტიკას გასავალი ჰქონდეს ხალხში; იმათ და მარტო
იმათ შეუძლიანთ დაჰსძრახონ სტუდენტის სახელით მაგ სახელის მქონებელი. ეგ
იმათ შეშვენისთ, რადგანაც იმათთვის ანბანის თეორეტიკას სხვა საგანი არ მიუცია
სალაპარაკოდა. თუნდა ეგ არ იყოს, სულ შინ მჯდომელს სხვა რა საქმე უნდა
ჰქონდეს, თუ არ მაგისთანა კეთილგონიერი მასხარაობა განათლებაზედ. მაღალ
სასწავლებელს დაბალი გონება ვერ მისწვდება, ტყუილია!
თ. ერისთავი ბძანებს: ”ჩაფლვა ოცნებაში” დიდ ჩირქიანად მიაჩნია ჭავჭავაძესაო;
ვგონებ ”წირპლიანობა და ბრახაბრუხი” უფრო უარგისი ლექსები იყვნენო. ”ოცნებაში
ჩაფლვა” შეუძლებლია, ჩემის ფიქრით, თორემ ძალიან კადნიერია. თუ ჩემი ლექსები,
თქვენის სიტყვით, უფრო უვარგისნი და უკადრისნი არიან თქვენს ”ოცნებაში
ჩაფლვაზედა”, მაშასადამე, თქვენი ოცნებეებში ჩაფლვაც უვარგისი ყოფილა; მეც
უნდა ეგ მეთქო და სხვა არაფერი. ამასაც მოგახსენებთ, რომ უკადრისი სიტყვები
ქვეყანაზედ არ არიან, მხოლოდ აზრი იქმნება უკადრისად გამოთქმული
სიტყვებთაგან. უარგისი სიტყვაც არ არის ქვეყანაზედ. თუ ხალხი ხმარობს,
მაშასადამე ვარგისიანია. მე რომ სხვის გემოვნებითა ვსცხოვრობდე, როგორც უფ.
ბარათოვი ანტონ ქათალიკოზის გემოვნებითა *, მე თქვენ მოგიწონებდით მაგგვარ
*

ნურავინ ნუ გაიფიქრებს, რომ არ მესმოდეს დიდი მნიშვნელობა ანტონ კათალიკოზისა. ანტონი
დიდს ალაგს დაიჭერს ჩვენს ლიტერატურაში, როგორც წარმომადგენელი იმ დროის საქართველოს
განათლებისა, მაგრამ ეხლა რომ პოეზიის განხილვა იმ დროის კანონებით მოვინდომოთ, ძალიან
შევსცდებით. მაშინ სხვარიგად ესმოდათ, ეხლა სხვარიგად. მე [ეგ] უფ. ბარათოვის სტატიაზედ

აზრის განსახოვნებასა, რადგანაც თვით ალექსანდრე ჭავჭავაძეს აქვს ხმარებული
თითქმის სწორედ ეგრე: ”ფიქრებში ჩაფლული”, მაგრამ ეგ ჩაფლვა არც იქ მომწონს და
არც აქა. ”ჩაფლვა” ხოლოდ იმაზედ ითქმის, სადაც საფლობი საგანი აგრძნობინებს
მას, რაც იფლვება, რაიმე სიმაგრესა (плотность). წყალშიაც არ ითქმის ჩაფლვა, თორემ
ოცნებაში ხომ უფრო არა. მწერალს აქვს უფლება თქვას ისრე, როგორც მოჰსწონს,
როგორც ეხერხება, კრიტიკოსსა – შენიშნოს, და ხალხსა – მიიღოს მწერლის ნათქვამი,
ხოლოდ ეს უფლება ხალხს ეკუთვნის. თუ ხალხმა მოიწონა ეგ ოცნებებში ჩაფლვა,
ხომ მიიღებს კიდეცა, თუ არ მოიწონა, ბევრიც რომ იყვიროს უფ. გ. ბარათოვმა, რომ
თ. ერისთავი ცუდად არას ამბობსო, მაინც კიდევ ხალხი არ მიიღებს. შემდეგ
ერისთავი ამტკიცებს იმ სახელოვანის სულთქმის გაგების შეძლებას, ვითომ ჯერ
ორთქლი დავინახეო, რადგანაც ზამთარი იყოვო. ეს დამტკიცება თავისთავსვე
არღვევს, ჩვენ მაგაზედ არა გვეთქმის რა. მერე ეგეც თუნდა შესაძლებელი იყოს, მე რა
უფლება მქონდა, რომ ამ ლექსებში:
ძველ კარის-ბჭეში კანდელი ბჟუტავს,
მის სიახლოვეს ვიღაცა სუნთქავს,
დამემატებინა, რომ უთუოდ ჯერ ორთქლი დაუნახავს და აქედამ გამოუყვანია, რომ
კიდეც სუნთქავს. მაგგვარი დამატების უფლება მარტო უფალ გ. ბარათოვსა ჰქონია,
ეგ იმასა შვენის. იქნება თ. ერისთავის გულში ბევრიც სხვა რამ იყოს, მე საიდამ უნდა
ვიცოდე? ეგ სწორეთ იმასა ჰგავს: ”ამირან გულში მღეროდაო, ყმებო, ბანი
მითხარითო!” თუ ეგ ორთქლი დაგინახავთ და მაგის თქმა გინდოდათ, ბატონო, იქავ
უნდა გეთქვათ და არა შვიდ თვეს შემდეგ.
მე ჩემ აპრილის სტატიაში, სხვათა შორის, ვსთქვი ამ ლექსებზედ:
”დილით თუ ღამე ვფიქრობ მაზედა,
ცრემლი არ მშრება არც ერთს თვალზედა”,
რა ნუგეშია მეთქი, რომ ერთს თვალზედ შეშრეს ცრემლი და მეორედამ კი ჰსცვიოდეს.
ამაზედ ამბობს თ. ერისთავი: ”ხან იმასა წყრება დალოცვილი ჭავჭავაძე თავისის
მეხის სიტყვით, შეშლილი ჭკვიანურად რათ ლაპარაკობსო, და ეხლა ამაზედა
ჯავრობსო, რატომ რიგიანად არ უთქვამსო”. ხომ კაზლოვს არა აქვს ეგ აზრი
ხმარებული, თუნდ რომ მართლა ეგრე იყოს? თუ არა აქვს, თქვენ რა უფლება გაქვსთ,
რომ ჰსთარგმნით და აზრებსა ცვლით? კიდეც მაგ საფუძვლითა ვსთქვი, რომ თქვენი
თარგმანი არა ჰგავს კაზლოვის ”შეშლილსა”-მეთქი. ეხლა თქვენვე მამართლებთ და
მე აქ არა მეთქმის რა, მადლობის მეტი. მე ჭკვიანობა კაზლოვის შეშლილს შევსწამე
და მართალიც არის; თქვენ რა უფლება გქონდათ, რომ ეგრე უწყალოდ შეშალეთ
კაზლოვის შეშლილი, როცა თითონ მწერალს ვერ შეუშლია? კაზლოვს მაგ ლექსის
აზრი არსად არა აქვს, მაშასადამე, თქვენ დაგიმატებიათ და ამ დამატებით
მომყავს, რადგანაც იმას ჩახრუხაძის პოეტობის დასამტკიცებლად ანტონ კათალიკოზის სიტყვები
მოჰყავს, ის კი არ იცის უფ. ბარათოვმა, რომ ეგ სიტყვები პოეტისა ძალიან მართალნი არიან:
«Гармонии стиха божестенныя тайны
Не думай разгадать по книгам мудрецов»
А. Майков.

შეგიცვლიათ. მეც მაგასა ვჩიოდი ჩემ აპრილის სტატიაში, სხვათა შორის. თუნდ ეგ არ
იყოს, სწორეთა ბძანეთ, ხელოვნებაა მაგგვარ ლექსის თქმა? აქაო და გიჟიაო, ხომ არ
ვათქმევინებთ, რომ ჩემი თმები ტირიანო? ეგ ხელოვნებაა, რომელიც დაგვითმია კნ. ბ.
ჯორჯაძისათვის, ეგ იმათ მიეტევებათ, რომელთაც მარტო ანბანის თეორეტიკა და
გალახოვის ქრესტომატია უკითხავთ და თქვენ კი არა. თქვენ, როგორც გვახსოვს
თქვენი წვრილი ლექსები, ლერმონტოვი, ჟუკოვსკი და კალცოვიც გიკითხავთ,
მაშასადამე, კაცმა თქვენგან არ უნდა მოიწონოს მაგგვარი ანბანთ-თეორეტიკული
ხელოვნება.
”მის საშინელსა ჩემსა ტანჯვასა...”
სწორედ უ და ე ამრევია, რომ ეგრეთ ამოვსწერე. საქვეყნოდ თქვენ წინ ბოდიშს ვიხდი!
მართლა-და, თქვენი არ იყოს, ძალიან ზაფრა მომრევია, რომ სიცხარით ”უ” და ”ე” ვერ
გამომირჩევია და ამოდენა არ მომიფიქრებია, რომ მაგისთანა შეცდომა კორეკტურის
ბრალი იქნებოდა, თუ იქნებოდა, და არა მწერლისა. საქვეყნოდ ბოდიშს ვიხდი
თქვენთანა! სხვა რაც შეეხება ”უ” და ”ე”-ს გარჩევაზედ მასხარაობას, თქვენ არაფერი
არ უნდა გეთქვათ, ეგ უნდა უფ. გ. ბარათოვისათვის დაგეთმოთ, რადგანაც იმას
უფრო კაი ღრეჭა სცოდნია და ასეთი მკვირცხლი ფანტაზია ჰქონია, რომ ეგ
დაინახავდა უცოდინარობას. აი, მაგალითიც: ჩემ აპრილის სტატიაში რედაქციას
შეცდომით მოუწერია ბოლოს, 1860 წ. ნოემბრის 5 მაგიერად, 1861 წელი, ნოემბრის
ხუთი, როგორც მაისის ნომერში თ. რაფიელ ერისთავის ”მოხუცის ნაამბობის”
წინასიტყვაობის ბოლოს მოუწერია: 1867 წელი. ამაზედ ძალიან მასხარაობს
გულწრფელი თ. გ. ბარათოვი. 1861 წ. ნოემბრის თვემდინ აპრილიდგან ჯერ კიდევ
შვიდი თვე იყო და ის ვერ მოუფიქრებია, რომ, რაც უნდა შვიდი თვეს შემდეგ
დაიწეროს, ის შვიდ თვეს წინათ ვერ დაიბეჭდება, როგორც შვიდ თვეს შემდეგ
დასაბადებელი შვიდ თვეს წინათ არ ინათლება. ოხ, მარტივო კაცის სიმარტივევ! ოხ,
მარტივო მახვილგონიერებავ! ეგ ამგვარ კრიტიკოსებს დაანებეთ, ეგ იმათი საქმეა;
”წყალწაღებული ხავსს ეჭიდებოდაო”, ნათქვამია; დაე, მოეჭიდოს, მე და თქვენ
კარგად ვიცით, რომ ხავსი ვერას უშველის, მაინც წყალი წაიღებს.
ჩემს ”ჰაჯი-აბრეკზედ” ბძანებთ, როგორც ”შეშლილიო”, ისე თქვენი ”ჰაჯიაბრეკიაო”, დიდი შესაძინებელი არა არის რაო ჩვენი ლიტერატურისათვის. რომ
თქვენი ”შეშლილი” არ არი შესაძინებელი, ეს, ვგონებ, დაგიმტკიცეთ, ეხლა რიგი
თქვენზეა.
თ. ერისთავი იმართლებს თავს ”შეშლილის” უარგისობაში იმით, რომ ათის
წლის წინათ ვთარგმნეო. თუნდ რომ ოცდაათის წლის წინათ გეთარგმნოთ, მაინც
კიდევ იმას გეტყოდით, რასაც ეხლა მოგახსენებთ: არც მაშინ ვარგებულა ეგ
”შეშლილი” და არც ეხლა ვარგა; თქვენი ყმაწვილობა ვერ გაამართლებს მაგ
თარგმანის სიცუდესა და ვერც ვერარა ღირსებასა მისცემს. მერე თ. ერისთავი ბძანებს
ამ ჩემ სიტყვებზედ: ”ჩვენ სულ მაგ მამაპაპურმა ძილმა დაგვღუპაო”, – ეს აზრი ჩვენს
მამა-პაპებზედ ხოლოდ იმათ ექნებათო, რომელთაც ჩვენის მამა-პაპების ცხოვრების
ინჩიც არ იციანო. ეგ მამა-პაპებზედ კი არ არის ნათქვამი, ეგ იმ ძილზედ არის,
რომელიც, მაგალითებრ, უფ. გ. ბარათოვს ჩემს ამ ლექსში:
მამულო საყვარელო,
შენ როსღა აყვავდები!

მწვანე ბალახის ნატვრას აზმანებს ხოლმე.
არსებითი ზმნის დაკლებაზედ კი ნურასა ბძანებთ, ეგ გადაწყვეტილად არ
შეიძლება ჩვენს ენაში. თუნდ თეორეტიკასა ჰკითხეთ. იქ აზრი არამც თუ ცხადია,
სადაც ზმნა აკლია, იქ თვით აზრიც არ არის, იმიტომ რომ სხვათა სიტყვის
ნაწილებშორის მარტო ზმნა არის აზრის გამომეტყველი. სადაც ზმნა არ არი, იქ ხომ
წინადადებაც არ არი, მაშასადამე, არც აზრია, რადგანაც წინადადება გამოთქმაა
აზრისა. რუსული ენა არსებითი ზმნაზედ სულ სხვა კანონებსა სდებს. ეგ ჩვენი საქმე
არ არი.
ორგინალი, სენტიმენტალური და სხვანი მაგგვარი სიტყვები, ხმარებული ჩემს
აპრილის სტატიაში, თქვენ უცხო სიტყვებად მიგიღიათ. ეგ, მართალია, ქართული
სიტყვები არ არი, მთელი კაცობრივობა კი ხმარობს. ყოველ ხალხსა, ცოტაოდენ
განვითარებულს და ფეხშედგმულს ევროპიის განათლებაში, შემოუტანია და მიუღია
ეგ სიტყვები, როგორც თავის ღვიძლი ენის ლექსნი; მაშასადამე, არც ჩვენთვის არის
დასაძრახისი, რომ ჩვენც ვიხმაროთ. თუ კნ. ბ. ჯორჯაძისას არ ესმის ეგ სიტყვები,
ჩემი რა ბრალია. მიბძანებს, აგვიხსენიო: მე არაფრის მასწავლებელი არა ვარ და
ნამეტნავად ანბანისა, რომ ეგენი აგიხსნათ. თუ ამას იტყვით, რომ ვერ შესძლო ახსნაო,
ეგ თქვენი ნებაა. უსაფუძვლო ლაპარაკი საშიში არ არი. თუ მე ვერ შევძელ, რუსული
Объяснительный словарь иностранных слов ხომ ხელთა მაქვს, იქიდამ მაინც
გადმოგითარგმნიდით, რომ სხვა არა იყოს რა. მე ”ოსტროვები”, ”ლინიები” და სხვა
გარმიანული
სიტყვები
(და
არა
გარმონიული,
როგორც
რედაქციას
გადაუსხვაფერებია) ამისთვის დავძრახე, რომ მაგის თანასწორ მნიშვნელობის
სიტყვები არიან ჩვენს ენაში და ისინი, რომელნიც ჩემს აპრილის სტატიაში მე
მიხმარია, ვერ იპოვიან თავიანთ მნიშვნელობის სიტყვებს. მე რომ ახალი სიტყვები
მომეგონა და შემედგინა მაგ სიტყვების მნიშვნელობისათვის, ისინიც ისე გაუგებარნი
იქნებოდნენ ყველასათვის, როგორც ეხლა ეგენი არიან გაუგებარნი ზოგიერთისთვის.
განათლებულს კაცს მაინც ესმის ეგ სიტყვვები და იმ ქართულსა, რომელსაც მე
შევადგენდი, ვერც განათლებული გაიგებდა და ვერც გაუნათლებელი. თუნდ რომ მე
არ ვიხამრო ეგ სიტყვები, მაინც კიდევ უთუოდ შემოგვეპარებიან, როგორც
შემოგვეპარნენ: პოემა, პოეზია, ფილოსოფია, კრიტიკა, სტატია, ლოღიკა და სხვანი
მრავალნი. ეგ არა ხალხს არ დაეძრახება, ის ჰსცრუობს, რომელია ძრახავს მაგგვარ
სიტყვების შემოტანას ენაში.
თ. ერისთავი მძრახავს, რომ ცუდ მწერლად ვახსენე კარამზინი, ამ სიტყვებითა:
”კარამზინს ისრე უპატიოდ ხსენება არ შეესაბამება, იმას იმისთანა უსაფუძვლო
სიტყვებით ვერავინ მიიღებს, თავის შრომით, ჭკუით და განათლებით მოპოვებულს
და დამკვიდრებულს ღირსებას გამოჩენილის მწერლისას რუსეთში, იმის ღვაწლის
შერხევას უბრალოდ ნურავინ ეცდება”. თ. ერისთავი სულ ამაოდ ჰფანტავს თავის
რიტორულს აღფრთოვანებას და სიტყვიერებას ამაზედა. ვინ შეარყია ღვაწლი
კარამზინისა რუსეთზედა? მე მარტო კარამზინზედ ისა ვსთქვი, რასაც თითონ
რუსები ამბობენ. ეს უნდა კარგად იცოდეთ, რომ ლიტერატორს სხვადასხვა
მნიშვნელობა ექმნება: აზრით, მიმართულობით და ენის წარმატებით; ესეც კარგად
უნდა იცოდეთ, რომ ერთის ხალხის ლიტერატორს მეორე სხვა ხალხისათვის ერთი
და იგივე მნიშვნელობა არა აქვს. მწერალს თავის ხალხისათვის ექმნება მნიშვნელობა:
აზრით, მიმართულობით, ენის წარმატებით და მოქმედებით, როგორცა ვსთქვი. სხვა
უცხო ხალხისათვის კი მარტო თავის აზრით და თავის მიმართულობით. კარამზინი,
როგორც პოეტი, არ არის პატივცემული რუსეთში, უნიჭოს ეძახიან; მის თხზულების
მიმართულობაც დაწუნებულია და მხოლოდ იმისთვის სიამაყით ახსენებენ მაგის

სახელსა, რომ რუსული ენის აღდგინება მაგან დაიწყო რუსეთში და პირველად მაგან
დაიმუშავა თავის ქვეყნის ისტორია. აი, რა მნიშვნელობა აქვს კარამზინსა
რუსეთისთვის. სულ ეგ ორი დიდი საქმე რუსეთისათვის – უქმია
ქართველებისათვის. კარამზინმა რუსეთის ენა აღადგინა და რუსეთის ისტორია
დაიმუშავა, მაგითი ქართველებს რა შეგვემატა? კარამზინს მარტო ხელოვნებითის
სიტყვების მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვისა და ეგ მნიშვნელობა რუსეთშიაც
დაცინებულია. მე კარამზინი ჩემს აპრილის სტატიაში ხოლოდ მაგ მხრით გავსინჯე,
ესე იგი, ხელოვნების მხრით, რომელსაც ჩვენს პოეზიაზედ გავლენა შეუძლიან, თუ
ავყევით კარამზინის მიმართულებას. სხვა, მეორე მხარე კარამზინის მოქმედებისა არ
შეეხებოდა ჩემს აპრილის სტატიას, იმიტომ რომ მე კარამზინს არა ვსინჯავდი, მე
ვსინჯავდი მარტო კაზლოვს, რომელიც იყო კარამზინი ცდომილ მიმართულების
გავლენის ქვეშა.
როცა ცრუკლასიკური მიმართულება ეცემოდა ევროპიაში და იბადებოდა ნელნელა რომანტიკული მიმართულება, რომლის წარმომადგენელი შეიქმნა ბოლოს
დიდი შილლერი; როცა გამოჰსჩნდა გეტე თავის ”ვერტერით”, ბერნარდენ დე-სენპიერი თავის ”პოლ და ვირგინიით”, ჟან-ჟაკ რუსო თავის ”ელოიზით”, მაშინ ევროპას
პირველად ეცა დამატკბობელი სხივი პოეზიისა; მაშინ ცრუკლასიკურ
მიმართულებით დათრგუნვილნი მწერალნი მივარდნენ მშიერსავით ახალშობილს
პოეზიის მიმართულებასა; მაგრამ პირველად ვერ იცნეს ვერც გეტეს ”ვერტერი”, ვერც
”ელოიზა” ჟან-ჟაკ რუსოსი და ვერც ”პოლ და ვირგინია” ბერნარდენ დე-სენ-სიერისა:
ამათში სენტიმენტალური სული მოესმათ, ეგ სული მამულთა მისთა განავითარეს და
დაჰბადეს სენტიმენტალური სხოლა, რომლის წარმომადგენელი რუსეთში შეიქმნა
კარამზინი. როგორც პოეტიო კარამზინი უნიჭო იყოვო, ამბობენ რუსები, და
მიმართულებითაც სენტიმენტალურის სხოლისა იყო. ამ თვისებაების პატრონი არ
იქნება თავის დღეში სახელოვანი მწერალი, ეგ დამტკიცებულია ეხლანდელ
მიხედვით. რომ სენტიმენტალური მიმართულება არავისთვის არ არის საჭირო და,
სხვათა შორის, ჩვენთვისაც, ამას თქმა აღარ უნდა. მაშასადამე, კარამზინი მაგ მხრით
ჩვენთვისაც და რუსებისთვისაც უარგისია; მეც ეგა ვსთქვი ჩემს აპრილის სტატიაში.
უმაგისოდაც სენტიმენტალურ მიმართულების მაგალითები გვაქვს ჩვენს
ლიტერატურაში, მაგალითებრ, ”ვარდ-ბულბულიანი” და ”შამი-ფარვანიანი”;
რომანტიკულის მიმართულებისაც გვქონია ჩვენ მაგალითი ჩვენს ლიტერატურაში,
მაგალითებრ, ”ვეფხვის-ტყაოსანი”; ცრუკლასიკურიც, მაგალითებრ, სულ იმ
მწერლების მიმართულება, რომელთაც მიბაძეს მარტო გარეგან ფორმასა ჩვენ
უკვდავის რუსთაველის ”ვეფხვის-ტყაოსნისას” და ვერ გაიგეს კი, რომ ”ვეფხვისტყაოსანი” თუ არის უკვდავი, არა მარტო თავის ფორმით, არამედ თავის შინაგან
ღირსებაებით. მაგრამ ამაზედ მერე მოვილაპარაკებთ, მაშინ, როცა ჩვენი
ლიტერატურა წარმოგვიდგენს სხვა მაგალითებსაც ჩვენ წინადადებულ აზრის
დასამტკიცებლად.
14 მაისსა, 1861[წ.]
ტფილისი

სფირიდონის და თადეოზის ბაასი
1861 წ. 15 თიბათვისას

– ჩემს სფირიდონს გაუმარჯოს! მადლობელი ვარ, ჩემო სფირიდონ, რომა
ხანდახან მაინც მომხედამ ხოლმე. ყოჩაღ, ყოჩაღ! ჩემი ძმის კეთილი გული შენ
გამოგყვა: არა გევხარ ზოგიერთ ძმისწულებსა. დაბძანდი, ჩემო სფირიდონ.
– როგორ მშვიდობით ბრძანდებით, ბიძაჩემო?
– კარგად, კარგად გახლავარ; თქვენ როგორღა გიკითხოთ?
– მე, ჩემო თადეოზ, მადლობა ღმერთსა, კარგადა ვარ, მაგრამა ამდენ საქმეში
ვარ გაბმული და ვერ ვიცლი, რომ უფრო მალ-მალე გნახო ხოლმე, – სახლია, კარია,
ყველას გაძღოლა უნდა; როგორც მოგეხსენება, მარტოხელი კაცი ვარ, ვსცდილობ,
სუყოველიფერი ხერხიანად მოვიყვანო. ვსწუხვარ ჭეშმარიტად, რომა ასე იშვიათად
შემემთხვევა ხოლმე თქვენთან ბაასი. თქვენ ხომა მაგ მუთაქასა და ტახტს არ
მოშორდებით მოხუცებული კაცივითა-და.
– მოხუცებული არა ვარ, ჩემო საყვარელო სფირიდონ, მაშ რა ვარ? აღამაღომედ-ხანის დროსა ბარე ორი წლისა ვყოფილვარ, როგორც იტყოდა ხოლმე
დედაჩემი; და ხუმრობა ხანია მას შემდგომა? მაგრამა ესეც კი უნდა მოგახსენო,
კვეხნაში ნუკი ჩამამართმევ, რომა ზოგიერთს ახალგაზდებსა კიდევაცა ვჯობივარ
ხალისითა და მხნეობითა.
– რასაკვირველია, გვემჯობინებით: ისე თავისუფლადა და უდარდელად
გაგიტარებიათ თქვენი დროება. ეხლა ჩვენ ბევრი ფიქრი გვაწუხებს, მრავალი
სხვადასხვა საჭიროება გვაქვს; მაშინ როდესაც თქვენა კმაყოფილი იყავით თქვენის
შეძლებისა, ეხლა ჩვენთვის ის საკმაო აღარ არის; რითაც თქვენ უწინდელ დროში
ნებიერობდით, ის ჩვენთვის ეხლა ნაკლებულობაა, ერთის სიტყვით დროება
შეიცვალა. სურვილი ბევრი გვაქვს, მაგრამ შეძლება კი არა, და ამისათვის
ვცოდვილობთ, ჯაფასა ვსწევთ და როდესაც ვერაფერს გავხდებით ხოლმე,
დავანებებთ თავსა დაღონებულები, გულმოწყვეტილები და შეუდგებით კიდევ
მეორე ფიქრსა. ეს ჯავრი და ეს ფიქრი უდროვოდ გვაუძლურებს; აქ ან შვილი
წამოგეზრდება, ან ძმა და ახლა იმათ სწავლა უნდა, და ათასი ცოდვილობა, როგორცა
სთქვა ვიღამაცა:
ეს სოფელი, სამყო ძნელი, მჩვენებელი ჭმუნვის ალთა,
რა ვიშვებით, მყისვე ვსტირით, ვით წინათ მგრძნი მომავალთა,
მოვიზრდებით, წიგნის კითხვით არ გაგვიშრობს მწრთვნელი თვალთა;
ჟამი გვიროკს, იგი გვიძახს, შეუდექით სიბრძნის კვალთა.
რა ასაკსა შევალთ, ახლად ჭირი უფროს გვემატების:
თვალი გულს ჰსცვლის, გული – გრძნობას, გრძნობა ტრფობას
სახე რამე საყვარელი დაგვატყვევებს თვისებრ ნების, [ემსჭვალების,
და გლახ შეგვიქმს პატიმარად, მკვნესარად და მთქმელად ვების.
ოდეს შევალთ ხანსა სრულსა, მაშინ კვლავცა სხვა გვაქვს წუხვა,
არ ვკმარობთ საკმაოთა, ნდომა ჩვენი უზომ, უხვ-ა,
გვსურს დიდება, გვსურს პატივი, გვსურს სახელის განთქმა, ქუხვა,
რა ვერ ვპოებთ საწადელსა, შეგვექმნების შურით ჭმუხვა.
ოდეს წელთა ტვირთვის ზიდვით ქედსა მშვილდებრ მოვიხრებით,
ყოველთავე მოვსძაგდებით, ზნე გვეცვლების გრძნობის კლებით.
სიკვდილისა წინამძღვარად მოვლენ სენნი მახვილებით
მათგან ერთი გვცემს და გვეტყვის: ”ახით ნაშნო, მოკვდით ვებით”.

– ეჰ, ჩემო სფირიდონ, მაგას რომ გამოვდგომოდი, ერიჰა, აქამდისინ ხსენებაც
აღარ იქნებოდა ჩემი. მაგრამა აი, მხედამ, ჩემის გულგრილობითა ასე მოვუარე ჩემს
თავსა, რომა ეხლა ჯანზედაც კარგათა ვარ და ღონეზედაცა, არა, ხალისიც ძრიელა
მაქვს, მაგრამა, ვაი ჩემს უბედურებასა, ცოტა ამ სიბერის დროსა თვალებმა
მიღალატეს, სათვალეებსა ვხმარობ, მაგრამა ისე ცხადად ვეღარ ვარჩევ ასოსა წიგნში,
როგორც ამ ათის წლის წინათა, უწინ ისე ჩავაკრიალებდი ხოლმე დავითნსა,
დაუჯდომელსა, სახარებასა და სხვა საღმრთო წერილის წიგნებსა, რომა თვალს არ
დავახამხამებდი; ეს რამდენიმე წელიწადია ძრიელ მიჭირდება, სიბერე ძნელი
ყოფილა. აი, ეხლა, ”ცისკარი” მამდის, მინდა ხოლმე ჩავიკითხო, გავიგო რამე
ქვეყნიერებისა, მაგრამა ზოგიერთს ადგილასა ძრიელ ჭრელად მეჩვენება ხოლმე
სტამბა, რაღაცა სხავდასხვანაიარდ არის არეული; ზოგან კი ვკითხულობ
ძლივძლიობითა ჩემი სათვალეების შემწეობით. კვეხნით არ მოგახსენებთ და
უწინდელს დროში ჩვენა ხარის ბეჭზედა ბატის ფეხითა ასეთი გარკვევითა
ვსწერდით ხოლმე, რომა ბრმაც წაიკითხამდა.
– სწორედ მართალსა ბრძანებთ, მაგრამ როგორც იყოს მოვითმინოთ და
”ცისკრის” რედაკტორი აგერ გვპირდება, ახალი ასოები მოგვივაო და მაშინ...
– დიაღ, დღეგრძელი ხარ, ჩემო სფირიონ, მე მინ[დო]და მომეხსენებია ეგა.
მოუთმენლად ველი. კარგი სხვილი ასოებით რო იყოს დაბეჭდილი, ხანდახან
უშენოთაც წავიკითხამდი ხოლმე, ეხლა კი, ვიდრე მოგვივიდოდეს, ჩემო სფირიდონ,
ნუ დამზარდები, გადმოირბინე ხოლმე ერთს წუთასა და განრკვევით შემატყობინე
ხოლმე ემაგ ”ცისკრის” აზრი. ზოგჯერ, როდესაც ასოებს ვარჩევ, აზრს ვეღარ
მიმხვდარვარ, ამისათვის რომა როგორღაც ჩვენებურად აღარა სწერენ. ჩვენ უწინდელ
დროში თითო სიტყვასა ოროლ წერტილს დავუსვამდით ხოლმე და ეხლა კი
სიტყვები ერთიერთმანერთზე არის მობმული და რომ ვეღარაფერს ვიგებ!
რასაკვირველია, ამითი ბევრს გაწუხებ, მაგრამ რა ვქმნა, ყმაწვილი კაცი ხარ, რა
გახდება რო ბერიკაცი ბიძისათვის შესწუხდე, და ამისათვის უფრო გიბედამ ამ
თხოვნასა, რომა შენც როგორღაც გიყვარს ახლანდელი ამ ჟურნალის კითხვა და ეს
მწერლობა.
– მაგაზედ არ დაგზარდებით, მაგრამა მე მიკვირს, აგრე გეხალისებათ წიგნის
კითხვა თქვენა! მგონია უწინდელ ხალხსა არა გყვარებიათ აგრე რიგათა,
რასაკვირველია, საღმრთო წერილ გარდა?
– ეგ ტყუილად გაგიგონია. ყოველთვის ვკითხულობდით ხოლმე წიგნებსა,
როცა კი გვეცალა: ”ვეფხვის-ტყაოსანსა”, ”ბეჟანიანსა”, ”ყარამანიანსა”, ”ვისრამიანსა”,
”მოურავიანსა” და სხვებსაცა, განა ცოტა გვქონდა ხელთნაწერები? ეხლა კი
სხვადასხვა სწავლა შამოვიდა, სხვადასხვანაირი მწერლობა, რო აღარა კადრულობს
ახლანდელი ხალხი ამ წიგნებსა, რომელსაც ჩვენ დროში ისე მომჭი[რ]ნედ
სწავლობდნენ ზეპირათა, მეტადრე ქალები, მაგრამ უნდა მოგახსენო, რომა
ყოველისფერს თავისი შემოდგომა და გაზაფხული ჰქონია, თავისი დრო და ჟამი და
ყოველ დროებას თავისი შესაფერი სწავლა და ყოფაქცევა. კარგა მოზრდილი ვიყავი,
როცა შკოლაში მიმაბარეს, შენც გაგეგონება, რასაკვირველია, და დამაწყებინეს
რუსული კითხვა, ქართული წიგნი და წერა კი შინ ვისწავლე. შემდგომ სამსახურში
ვიყავი ცოტას ხანსა, როგორღაც ვერ შევეჩვიე ჯარში სიარულსა და მასუკან
სახლკარობას შევუდექი. კარგად კი ვსცხოვრებ, რაც შეეფერება ჩემს ხარისხსა,
მაგრამა ძნელი ეს არის, რომა სიყმაწვილით სწავლას არა დავდიე რა, რადგანაც
შინაურს საქმეში ვიყავი გართული, და როდესაც მოვბერდი და ჩანჩალი აღარ

შემიძლიან, ეხლა კი რაღას მოვეწევი; და ასე ჩამოვრჩით, მეცა და ჩემი ამხანაგებიცა
მრავალნი, სწავლასაცა და წუთისოფელსაცა და დავრჩით ტოროლა ჩიტივითა
მინდორში. ყველა წინ მიდის, ყველა სწავლაშია, ერთი ბეწვა ბავშვები კვერცხში
გამოწივიან, აქეთ გაზეთებსა კითხულობენ, იქით წიგნებსა. ჩვენცა ხან აღარა
ვკადრულობთ, რომა იმათში გავერიოთ და ხანდახან თუ ვკითხამთ რასმე
ყმაწვილკაცებსა, რასაც გვეტყვიან, მეტი რაღა ღონეა, უნდა დავიჯეროთ; ჩვენი
განმსჯელობა ახლანდელს სწავლაში დამდგარია. აი ეხლა ამ ”ცისკრის” ჟურნალში
ბევრს წავაწყდები ხოლმე ისეთს სიტყვებსა, რომა არ მესმის, ჩვენი უწინდებური
რუსული აღარა სჭრის და საშინლადაც მეწყინება ხოლმე, რომა რად უნდათ იმ
დალოცვილ მწერლებსა ამდენი რუსული სიტყვები, რო ლაპარაკში და წერაში
ხმარობენ? აღარც ჩვენებურ ქართულ ენაზედა სწერენ, რაღაცა ანღრევაში არის ხალხი,
მეტადრე ამ წვრილფეხობამ გააჭირა საქმე, ამ ყმაწვილმა ხალხმა, ნურას უკაცრავად
კი თქვენთანა, ჩემო სფირიდონ; ნახამთ, ვინც მოესწრობით, სადამდისინ მივა ეს ენის
არეულობა, ბაბილონის გოდოლის აშენება იქნება სწორეთ.
– რა ვქნათ, ბიძაჩემო, უნდა ყოველიფერი გავიგოთ, თორემა თქვენ რომ
ბრძანეთ, ჩვენც ისე ჩამოვრჩებით დროებასა. დრო გვითხრობს, ისწავლეთო, და
ჩვენცა ვსწავლობთ; ამ სწავლაში, ჩემო თადეოზ, სხვადასხვა აზრები გვესმის,
სხვადასხვა ქვეყნების ენაზედა, შემდგომ გვსურს ის აზრი ქართულადა ვსთქვათ, ე. ი.
გადმოვიტანოთ იმ ხალხში, რომელსაც ჯერ თავის სამშობლო ენაზე ნათქვამი ის
აზრი არ გაუგონია, და ამასობაში, აღნაქვსი ქართული ენისა იცვლება და, ამას-და
გარდა, უცხო ქვეყნის სიტყვები შამოდის ხმარებაშია; უამისობა არ შეიძლება, ერთს
მხარეს უნდა დაიკლო, რომა მეორე მხარეს შეიმატო.
– ახირებულია, თქვენმა მზემა! განა არ შეიძლება ენის გამოუცვლელად,
ქართულად, ჩვენებურად ვსწეროთ კიდეცა და ვისწავლოთ კიდეცა? თუ
დააკვირდებით, სიტყვები ამდენი არის, რომა ამიერ უკუნისამდე გეყოფათ. მაშ რას
აკეთებდნენ ჩვენი წინაპარნი, თუ სიტყვებსაც ვერ მოიგონებდნენ? აი, ჩუბინოვის
ლექსიკონი იხმარეთ, იქიდგან ამოარჩიეთ სიტყვები და ყოვლისფერი ხერხიანად
მოვა, თუ არა და მოდი გამაფრანცუზე ეხლა, რაღა დროს ჩემი გაფრანცუზებაა?
– სიტყვა მრავალი გახლავსთ, ჩემო თადეოზ, ძრიელ ბევრი, მაგრამ, რ ვქნათ,
რომა იმ სიტყვებსა დაუმატებლად ბევრჯელ არ შეუძლია ზოგიერთი აზრის
გამოთქმა? მე, რასაკვირველია, იმ აზრის გამოთქმაზედ არ მოგახსენებთ, რომელიცა
ჩვენი ხალხის გონებაში დაბადებულა როდესმე: როცა დაიბადებოდა ის აზრი,
უეჭველია, მაშინვე იმ აზრის გამომხატავი სიტყვაც აღმოჩნდებოდა, და იმგვარი
სიტყვა და აზრი ჩვენ, ქართველებმა, უნდა უთუოთ ვიცოდეთ; მაგრამ როგორ
მოვაგვაროთ საქმე მაშინა, როდესაც სხვა უცხო ენაზედ შევიტყეთ რომელიმე აზრი
და გვინდა ის აზრი ქართულის ენით ვსთქვათ, და სხვასაც შევატყობინოთ. და თუ ამ
შემთხვევაში არ ვიხმარებთ იმ აზრების გამამხატველ სიტყვებსა, უნდა დავანებოთ
თავი და დავრჩეთ გაუგებელი და უმეცარი. მსწავლული არავინ დაბადებულა,
ყველანი ერთი ერთმანერთისაგან სწავლობენ, ერთი ხალხი მეორე ხალხისაგან
სწავლობს. ესრეთ საბერძნეთი, როდესაც აიკლეს ოსმალებმა, ბერძნები მრავალი
რიცხვი გაიფანტნენ და გავიდნენ დასავლეთ ევროპაში, და გაიტანეს სწავლა;
როდესაც სწავლა გაძლიერდა იქა, იქიდგან შეიძინეს დანარჩენმა ევროპის ხალხმა.
რასაკვირველია, საბერძნეთიდგან გატანილმა სიტყვამ შემოიარა ევროპა და თითოთითოდ გადმოდის აზიაშიცა. და რა იქნებოდა მაშინა, რომ იმ ხალხს, დასავლეთის
ევროპისას, ეფიქრნა: აი, ეს პოეზია არ არის ჩვენს ენაზედაო, ეს პროზაო, ეს
ტრაგედიაო,
კომედიაო
–
და
სხვანი
და
გაჩერებულიყვნენ
ამაზე

გულხელდაკრეფილები; ან შედგომოდნენ იმათ თარგმნასა, ან ახალი სიტყვების
მოგონებასა, უეჭველია, ამიერ უკუნისამდე იმას მოუნდებოდნენ და დარჩებოდნენ
უსწავლელნი. ან კი რა წახდა რუსულ ლიტერატურაში იმითი, რომა ხმარობენ
მრავლისაგან უმრავლესს ლათინურსა და სხვა დასავლეთი ევროპის ხალხის
სიტყვებსა აზრის გამოსათქმელად? მაგრამ შორს რათ მივდივართ, თვითონ ჩვენ კი
ცოტასა ვხმარობთ აქამომდისინაცა თათრულს სიტყვებსა, და არა ვძრახამთ
ერთმანერთსა, და არც სასაცილოდ მიგვაჩნია იმათი ხმარება. რამდენჯერ იტყვით
ყოველ ცისმარე დღე: უზბაში, მინბაში, სარდალი, ჩიხირთმა, ბოზართმა, ყაურმა,
ტოლმა და სხვაც მრავლისაგან უმრავლესი, რა საჭიროა ჩამოთვლა. ამას და გარდა
რამდენ რუსულ სიტყვასა ვხმარობთ ეხლა, რომელნიცა სრულიად აღარ
გვეჩოთირება, და ვხმარობთ, ისრე, როგორც ჩვენს საკუთარს ქართულს სიტყვასა:
სტოლი, სამოვარი, სალფეთქი, კანცელარია, სუდი, პალატა, კანტორა, სენატი,
სინოდი, ჩინი, ჩინოვნიკი, აფიცერი, პოლკოვნიკი, გენერალი, და სხვანი. ყოველ
ქვეყანაში ასრე იქნებოდა, ჩემო თადეოზ, ვიდრე არ შეეჩვეოდნენ უცხო სიტყვასა,
უეჭველია. იმათთვისაც საჩოთირო იქნებოდა. ამის დასამტკიცებლად წარმოგიდგენ
ბელინსკის სიტყვასა; თუ რუსულ ენაზე არ წაგიკითხამთ, ორიოდე აზრს
გადმოგითარგმნით ქართულათა და თვითონ თქვენ გაშინჯეთ, რა წინააღმდეგები
ყოფილან რუსეთის მწერლები უცხო ქვეყნის სიტყვების ხმარებისა: თუ ჭკუაში
დაგიჯდესთ, დამეთანხმენით; და მე კი ჩემის მხრით სრულიად არა ვარ ამის
წინააღმდეგი.
”........ილაჯი იყო გაწყვეტილი რუსულში ახალი სიტყვებისა, – მომეტებულად
უცხო ქვეყნის სიტყვებისა და ლაპარაკის კილოების შემოტანისაგანა; მაგრამ რომელი
ახალი ცვლილება მამხდარა ილაჯგაუწყვეტლად, და სასაცილო არ არის, რომა არ
დაიწყო კეთილი საქმე უბრალო ლაპარაკის შიშითა? რაღა საჭირონი იქმნებიან
ექიმები, თუ ავადმყოფებს არ უწამლებენ იმისი შიშითა, რომა წამლებით უფრო
ცუდად არ შეიქმნენ ავადმყოფებიო? საქმეში რო შენიშნო რამე შეცდომილება, ეს
ჯერეთ იმის დამტკიცებას არა ჰნიშნავს, რომა მთელი საქმე არის ტყუილი და არა
მართალი. მოქმედებს ხალხი, მაგრამ დროება კი ასრულებს ყოველისფერსა.
რასაკვირველია, ეხლა სასაცილონი არიან ეს სიტყვები: ”ვიკტორია”, ”სენსაცია”,
”ონდიროვატ” (აღელვება), და სხვანიცა ამათი მსგავსნი. სასაცილო იქმნება, რომ
დაიწეროს:
”სლოჟენიის”
მაგივრად
”ადდიცია”;
”ვიჩიტანიის”
მაგივრად
”სუსტრაქცია”; ”უმნოჟენიის” მაგივრად ”მულტიპლიკაცია”; ”დელენიის” მაგივრად
”დივიზია”. ამ ზემოხსენებული სიტყვების ხმარება და შემდგომი სიტყვების ხმარება
დაიწყეს ერთს დროში, – ”გენია, ენტუზიაზმი, ფანატიზმი, ფანტაზია, ოდა, ლირიკა,
ეპოპეია, ფიგურა, ფრაზა, კაპიტელი, ფრონტონ, ლინია, პუნკტ მონოტონია,
მელანხოლია” და სხვანიც მრავლისაგან უმრავლესი უცხო ქვეყნის სიტყვები, მაგრამ
აქამომდისინაც დიაღ ჩინებულად იხმარებიან რუსულ ენაში და ამისთვისაც აღარ
არიან სასაცილონი, გასაოცარანი და შეუგნებელნი. ხალხი განურჩევლად ხმარობდა
ახალ სიტყვებსა, მაგრამ დროებამ გარდაწყვიტა – რომელი სიტყვა უნდა
დარჩენილიყო ენაში და ხმარებულიყო და რომელი უნდა გადავარდნილიყო
ხმარებიდგანა; მაგრამა ამ ახალი სიტყვების შემომტანელებმა არ იცოდნენ და არც
შეეძლოთ სცოდნოდათ ესა. შიშკოვს ( *) არ ესმოდა, რომა კილოსა და სამარადისო
(*)

ეს მწერალი საშინელი წინააღმდეგი და მტერი ყოფილა უცხო ქვეყნის სიტყვებისა, და არც უხმარია
თავის დღეში ერთის სიტყვის მეტი ”პოპუგაი”, (თუთიყუში), რომელსაც დაარქვა თავისებურად
”პერეკლიტკა”.

კანონებს გარდა, ენას აქვს კიდევა ზოგიერთი უხიაკობა (ხასიათი), რომელის
წინააღმდეგობაცა სასაცილო არის; იმას არ ესმოდა, რომა სიტყვის ხმარებასა აქვს
უფლება სრულიად გრამმატიკის თანასწორი, და ხანდახან გრამმატიკასაც აჯობებს
ხოლმე, თუმცა საქმე აშკარად აჩვენებს, რომა გრამმატიკის წინააღმდეგი არის. ჩვენა
გვაქვს სიტყვა ტორგოვლია (ვაჭრობა), რომელიცა სრულად ამბობს თავის აზრსა;
მაგრამ იპოვნეთ ერთი ვაჭარი კაცი, რომელსაც არ ესმოდეს და რომელიც არა
ხმარობდეს სიტყვასა კომერციასა. თუმცა ეს სიტყვა ყოველის სიმართლით სრულიად
მეტი არის. ამის-და გვარად იპოვება მრავალი ნამდვილი რუსული სიტყვები,
რომელნიც არიან სრულიად დავიწყებულნი და უხერხულნი სახმარებლად...”
”.....პირველი
მიზეზი
ახალი
სიტყვების
ლაპარაკში
შემოტანისა,
გამოკრებილისა თავისის ან სხვის ენიდგან, არის გაცნობა ახალი აზრისა (ან საგანისა);
და უეჭველია, თუ საგანი არ არის, არც სიტყვა იქმნება იმის გამოსახატავად; თუ
აღმოჩნდა საგანი – საჭირო არის სიტყვაცა, რომელის შემწეობითაც ის უნდა
გამოითქვას. ჩვენ გვეტყვიან, რომა აზრი, საგანი და სიტყვა ერთად უნდა
დაიბადნონო, ამისათვის რომა სიტყვა უაზროდ და აზრი უსიტყვოდ ვერ
დაიბადებიან. ეს სრულიად მართალი არის: მაშ რა უნდა ჰქმნას, თუ მწერალმა აზრი
ანუ საგანი იცნო სხვა უცხო ქვეყნის სიტყვითა? – უნდა იპოვნოს სიტყვა თავის ენაზე,
ან შეადგინოს ახალი სიტყვა იმისი შესაფერი? – ამას ბევრნი სცდილობდენ, მაგრამ
ბევრნი მათგანნი ვერას გახდნენ...”
”...რუსის გლეხიკაცებისათვისა ”კუჩერი” ნამდვილი რუსული სიტყვა არის; და
”ვაზნიცა” ისეთი უცხო ქვეყნის სიტყვად მიაჩნიათ, როგორათაც ”ავტომედონი”. ამ
სიტყვების სათქმელად: ”სალდათი”, ”კვარტირა” და ”კვიტანცია”, ასე გაშინჯე,
გლეხიკაცებსა არა აქვსთ ამაზედ კარგად გასაგონარი და ამაზედ უკეთესი რუსული
სიტყვა, როგორც სალდათი, კვარტირა და კვიტანცია. რა უნდა უყოთ ამასა? და
შესაწუხრად კი ღირს ესა? როგორი სიტყვაც უნდა იყვეს, ჩვენი თუ სხვისა, ოღონდ კი
შეეძლოს გამოთქმა იმ აზრისა, რომლისათვისაც არის გამოსახული, – და თუ სხვის
სიტყვა უკეთესად იტყვის აღნიშნულს აზრსა, ვიდრე ჩვენი, გვიბოძეთ სხვის სიტყვა
და ჩვენი წაიღეთ საკუჭნაოში სხვადასხვა ძველძულებთან შესანახავად...”
– თანახმა ხართ ამაზე, თადეოზ, თუ არა?
– რა ვიცი, რა მოგახსენო, იმდენი ილაპარაკე, რომა კინაღამ დამეძინა;
ყურისგდება მიყვარს, მაგრამა არც აგრე გაჭიანურებული ვარგა. მაგრამა წეღანვე
მოგახსენე, მე ძრიელ ჩამოვრჩი-მეთქი დროებასა, რასაკვირველია, შენს სიტყვას
დროება გაამართლებს.
– ბელინსკის თქმისა არ იყვეს, ეხლა რო შეუდგეთ იმის ფიქრსა, რომა ”სტოლი”
სხვა ქვეყნის სიტყვა არისო და დაუწყოთ ლექსიკონებში ძებნა, რა ჰქვიან და ან უწინ
რა რქმევია, ძალიან შორს მოგვივა. აი, თუ გინდა, სამაგალითოდ, გადმოვშალოთ ეს
ჩუბინოვის ლექსიკონი და ვნახამთ მე-1043 გვერდზედა ”стол” ქართულად არის:
ტაბლა, მაგიდა, ტრაპეზი, სტოლი, სუფრა, სანოვაგე და სხვანი, აბა რომელი ერთი
მიუდგება ამ სიტყვასა? ხალხში რომ ვსთქვათ: სტოლი და მაგიდა, რომელს უფრო
მალე გაიგონებენ? მე მგონია, სტოლი უფრო მალე გაიგონონ, რაც არის, ვიდრე
მაგიდა. მაშასადამე უნდა დაუძახოთ ისრევ სტოლი, ან კი რა წუნი აქვს? ისიც
შეიძლება ვიფიქროთ, რომა მაგიდასა იქნება ისეთი გარეგანი ფიგურა არა ჰქონდა,
როგორიც აქვს ახლანდელ სტოლსა, თორემა, რომ ყოფილიყო იმისი მსგავსი, როგორც
პირველად დაინახამდნენ ქართველები სტოლსა, მაშინვე მაგიდას დაუძახებდნენ;
ალბათ განსხვავება იყო რამე სტოლსა და მაგიდას შორის. აი, თუ გსურთ ავიღოთ
კიდევ მაგალითად “სამოვარი”. ლექსიკონი ამაზედ სრულიად არაფერს არ გვეუბნება,

ვსთქვათ, ჩვენ პირველადა ვნახეთ; აბა რა დავარქვათ, თადეოზ, სამოვარსა? ქვაბსა და
ქოთანს არა ჰგავს, არც ქილასა, არც თუნგსა და არც ალთაფასა. მაგრამ ჩვენ გვითხრეს,
რომა სამოვარი ჰქვიანო; რა უჭირს, სამოვარი ერქვას ისევა. და თუგინდ მოვიგონოთ
და დავარქვათ სხვა სახელი, ვის უნდა დავასწავლოთ, როდესაც ყველამ იცის იმისი
სახელი. უნდა დავსწეროთ ქაღალდზედა და დარჩება ისე უხმარებელი, როგორათაც
შიშკოვის ”პერეკლიტკა”, ამის მიზეზითა, რომა დიდმა და პატარამ იცის იმისი
სახელი, კარგად იციან, რა არის იმისი ტრუბა და კრანტი.
– ეგ ვსთქვათ, ჩემო სფირიდონ, რაც არიან, მაგათ რაღა გაეწყობა, მაგრამა ახლა
მაინც ნუღარ მოგვიმატებენ. ძალიან ძნელია, ზოგჯერ ისეთი სიტყვა შემხვდება
ხოლმე, რომა ასოების ჩათვლითაც ვერ გამამითქამს. და მეტადრე ჩვენებურად
ბრუნვაში და კანკლედობაში ვერ მიიხრებ-მოიხრებიან ხოლმე და უშნოთ არიან
წამამსხდარნი თხზულებაში. ეს წინააღმდეგია ენისა.
– დამერწმუნეთ, ჩემო თადეოზ, ისინიც, რაც ახლა მოგვემატებიან, უარესად
საჭირონი იქმნებიან. რით არიან უშნონი არაბული სიტყვები ”ვეფხვის-ტყაოსანში”;
თქვენ როგორცა ჰფიქრობთ, მაშ რუსთაველის თხზულება დამცირებული იქმნება?
მაშ რუსთაველი ძლიერ დამნაშავე იქმნება არაბულისა და თათრული სიტყვების
ხმარებისათვის? და თუ მაინცადამაინც არ დამეთანხმებით, მაშინ ერთი ღონისძიება
დაგვრჩება, ერთს ხუმრობას მოგახსენებთ: უნდა მოვიშოროთ თავიდგანა ყველა სხვა
ქვეყნის სიტყვები, ავიღოთ ცოცხი, მივაგროვოთ, მოვაგროვოთ ჩალაბულასავითა;
პოეზია წინ გავიგდოთ, პროზა უკან მივაყოლოთ, ჟურნალიცა, ტრაგედია, კომედია,
და ჩავიტანოთ ფოთში, ჩავყაროთ გემში და გავისტუმროთ: ზოგი საბერძნეთში, ზოგი
იტალიაში, ზოგი რუსეთში, ერთი სიტყვით, საიდანაც მოსულან, და დავაყენოთ
ყარაულები, რომა მეორეთ აღარ შემოგვეპარონ; მაშინ მოვრჩებით და მოვისვენებთ,
აღარც ბაასი მოგვინდება და აღარც კრიტიკა. მაგრამ ეს უნდა გახსოვდეთ, რომა,
ვინიცობაა, გავრეკოთ ჩვენი ქვეყნიდგან ყველა სიტყვები, რომელნიც აქ
დაბინავებულან და რომელნიც კიდევაც აპირობენ დაბინავებასა, მაშინ ის უნდა
წარმოვიდგინოთ თვალწინა, რომ ქართული ენა ეგვანება კალიისაგან მოჭმულ ყანასა.
– ეგ სასაცილო ხუმრობა არის, ჩემო სფირიდონ.
– მაშ როგორ იქმნება, ან ერთზედ უნდა დათანხმდე, ან მეორეზედა. მე კი ამას
მოგახსენებ, რომა ყოვლის სიმართლითა სჯობს, რაც ჩვენთვის მიუცილებლად
საჭირო არის, უნდა ვიხმაროთ, კარგი ამბავი უცხო ქვეყნისა, კარგი აზრი ჭკვიანი
ხალხის ნათქვამი, ყოველისფერი ამორჩევით გადმოვიტანოთ ჩვენს ენაზედა,
დავაკვირდეთ, გავშინჯოთ, შეუფარდოთ ჩვენს ამბავსა და ჩვენს აზრსა და ამ
შეფარდებით გავიგოთ, რა არის ჩვენში კარგი და რა არის ცუდი. – რასაკვირველია,
მეც საშინელი წინააღმდეგი ვარ ”ოსტროვებისა”, ”ლინიებისა” და ”ოზეროების”
ხმარებისა; ეს მეტისმეტი ახირებაა, რადგანაცა ჩვენა ჩვენს სამშობლო ენაზედაც
კარგათ ვიტყვით და გავიგონებთ კიდეცა კუნძულსა, ხაზსა და ტბასა. მაგრამ ეს
სალაპარაკოდ არა ღირს, რადგანაც უმეცრებით მოსვლია ამის დამწერსა, ვეჭობ,
შემდგომ აღარ გაიმეორებს.
– არა, სფირიდონ, მე ხომ მაგას არ ვამბობ, მე სხვისაგანაც გამიგონია და
ქართული ისტორიაც ამბობს, რომა ბევრს სხვადასხვა ხალხს გაუვლია
საქართველოში და დაუტოვებიათ აზრებიცა და სიტყვებიცა, მაგრამა თვითონ
ჩვენსავე საკუთარ ქართულ სიტყვებსა სცვლიან და გრეხენ რაღაცნაირათა; ზოგი
იძახის, ასოები აღარ გვინდა, ზოგი იძახის, ანბანი უნდა გამოიცვალოსო; ეს არ
მოგვწონსო, ის მეტადა გვიჩანსო, რაღაებსაც ამბობენ. ახა, ღმერთო ჩემო! მაგრამ
სამართლიანად დაუწერეს კრიტიკა ილია ჭავჭავაძესა, ისე ურჩევნია.

– ეგ არაფერი, ყველა თავისებურადა სჯის. ყველას ნება აქვს კრიტიკისა,
ყველამ უნდა სახალხოთა სთქვას თავისი აზრი, როგორა ფიქრობს ამა და ამ
საგანზედა; მათგანსა ზოგს გაანტყუნებენ, ზოგზედ დაეთანხმებიან, და ამასობაში
სტატია გაიწმინდება და დადგება ისე, როგორც უნდა ნამდვილად ყოფილიყო. და თუ
ხმას არავინ ამოიღებს, მაშინ ყური მგდებელმა რა ჰქმნას? და ეგ ასოები...
– ეგ მართალია, მაგრამა კრიტიკებით კი აამსეს ეს ჟურნალი: გადააბრუნებ,
კრიტიკა დაგხვდება, გადმოაბრუნებ, მაინც კრიტიკაა; ან რაზედა ცილობენ ეს
დალოცვილები, განა ჩვენ არა ვიცით რა, განა ჩვენ არ გვესმის, მაგრამა ჩუმათა ვართ,
არც ქვეყანას ვაწუხებთ და არც ვისმე ვაწყევნინებთ. აი, ეხლა რანაირად შეებნენ
ერთმანეთსა: ჭავჭავაძე, ერისთავი, კნეინა ჯორჯაძისა და ბარათაშვილი; რანაირად
ებრძვიან ერთმანეთსა.
– ეგ არის კიდეც ძნელი, ჩემო თადეოზ, რომა ყველანი ერთმანერთის
შეცდომასა გულგრილად უყურებთ; კიდეც ეგ არის ცუდი, რომა ყურს უკან კი
ვლაპარაკობთ ერთიერთმანერთის ცუდზედა, და კარგს მოქმედებაზე პირში თქმას კი
ვერიდებით. აი ეხლა შორს ნუ წავალთ, ჩვენ ერთმანერთში ვსთქვათ, თქვენ რომ
ხედავდეთ რასმე ჩემს ცუდს, შეცდომილს მოქმედებასა, არა გმართებთ, მოვალე არა
ბრძანდებით, რომა მე, თქვენ ძმისწულსა, მიჩვენოთ ჩემი შეცდომა, და მითხრათ: ამას
შენ ცუდათა სჯი, ამას ცუდათ სჩადიხარ, აგრე არ უნდა მოიქცე, თორემა სხვა ბევრს
უმეცარსა კეთილი ეგონება ეგ შენი მოქმედება და მოგბაძებს შენა და ამგვარად, შენის
მიზეზით, შევა შეცდომაშია და რომელიც კეთილი ჰგონია, უმეცრებითა, ბოროტად
დაუბოლოვდება? არა, მოვალეობა გაქვსთ, როგორც ჩემს მოყვასსა, ძმასა და
ნათესავსა, რომა როდესაც დაინახოთ ჩემში ბოროტება, უნდა სცდილობდეთ
აღმოფხვრათ ჩემში ის ბოროტება, თქვენის კეთილის დარიგებითა, რჩევითა და
ტკბილის სიტყვითა, და თუ თქვენ გულგრილად დაუწყებთ ყურებასა ჩემს
შეცდომასა, მე, რადგანაც უმეცარი ვარ, ის თქვენი დაჩუმება თანხმობის ნიშნად
მეჩვენება და სწორე გზაზე სიარულის ნაცვლად მე ბრუნდ გზაწვრილზედ ვადგევარ
და, ვინ იცის, ის გზაწვრილი რა საშინელს ფლატეზე გადამაგდებს და ვინ იცის,
რამდენი სხვა ჩემისთანა უმეცარი კაცი მამდევს უკანა, თუ თავისი შეცდომით მე
მეცნიერ კაცად მცნობენ ისინი. შეგშვენისთ თქვენა გაჩუმება მაშინ, როდესაც ცხადად
ხედამთ ჩემს შეცდომასა? რატომ არ მამკიდებთ ხელსა და არ მეტყვით: ეგ გზა ცუდს
ადგილს გაგიყვანს, ნუ მიხვალ აგრე. აი კაი გზა, რომელზედაც უნდა გაიაროს
ყოველმა კეთილგონიერმა კაცმა. იქნება მე არც კი დაგიჯერო, მაგრამა, შესაძლო არის,
რომა ჩემი მომდევართაგანი ოცში ერთი იყვეს დამჯერო და გულისხმიერი და იმან
დაგიჯეროს; მაშინ იმ ერთ კაცის კარგს გზაზე დაყენებისათვისაც თქვენ უნდა
ხარობდეთ და კმაყოფილი იყვნეთ თქვენის თავისა.
– ვინ მოგახსენებთ, ბატონო, მაგასა? მე ეგ არ მამიხსენებია; რასაკვირველია,
ყველანი ვალდებულნი ვართ, მოყვასს ხელი მივაწოდოთ და ჯურღმულიდგან
ამოვიყვანოთ, მაგრამა ეს კრიტიკა და ლანძღვა რა საკადრისია? ჯერა შინ, ჩემს
სახლში, რომ უპატიუროდ მომექცეს ვინმე, ისიც მეწყინება, არამც თუ საქვეყნოდ
კრიტიკა დამიწეროს.
– ჯერ ერთი შეცდომა ეგ არის, რომა კრიტიკა და ლანძღვა ძალიან შორისშორ
არიან ერთმანეთზედა თავისი მნიშვნელობითა. ლანძღვა არ შეშვენის კაცსა არას
დროს, არც პირად თქმითა და არც ქაღალდზედ გამოცხადებითა. კრიტიკა ნურას
დროს ნუ გგონიათ ლანძღვა, ნურცა გგონიათ დაცინება; ის არის დარიგება,
შეცდომილების ცხადად ჩვენება, ბუნდიანი საქმისა გამორკვევით და ნათლად
ჩვენება. აი, ვსთქვათ, ეხლა წავიკითხეთ რამე თხზულება, ან გავიგონეთ რამე ამბავი,

რომელიც მამხდარა რომელსამე ადგილასა, მაგრამ ის კი ვეღარ გამოგვიგნია
ცხადათა, რომ ვსთქვათ ჩვენი აზრი იმ საქმეზედა. კარგია ის თხზულება, ან ის ამბავი,
თუ ცუდი და ამ თვისების პოვნა არ არის ადვილი. კარგისა და ავის განრჩევა,
დამერწმუნეთ, თადეოზ, რომა არ არის ადვილი, მეტადრე იმ შემთხვევაში, როდესაც
თხზულებისა ან მოქმედების ცუდი ან კარგი მხარე ძალიან ცხადად არა სჩანს.
მაგრამა კაცი დაუყოვნებლივ და განუწყვეტლათა სჯის ისრე, როგორც ესმის. ყველა
გეტყვის დაუყოვნებლათა თავის აზრსა იმ საგანზე, რომელიც კი გაუგონია. აბა, ეხლა
ჰკითხე ვისაც გინდა ქართველ კაცსა, რომელიც კი ცოტაოდენადაც მაინც თავისთავს
წიგნის მცოდნეებში აგდებს, რომა რა ღირსებისა არის ”ვეფხვისტყაოსანი”? მე თქვენ
დაგარწმუნებთ, თადეოზ, რომა მათგანი არც ერთი არ დაფიქრდება ამის პასუხის
გებაზე: ”დიაღ, ჩინებული, მშვენიერი რამ გახლავსთ, თქვენმა მზემა, იმისთანა არცა
რა დაწერილა და არც დაიწერება”. მაგრამ რომ მიუბრუნდე და მეორეთა ჰკითხო: რა
არის ”ვეფხვისტყაოსანში” კარგიო, მე მგონია, ყველამ ვერ მოგცეს ამაზედ პასუხი;
ამისათვისა, რომა იქნება არც კი წაეკითხოს თავის დღეში ”ვეფხვისტყაოსანი”, და
გაეგონოს კია ვისგანმე ქება და სხვის სიტყვით აქებდეს. ან, თუგინდ წაეკითხოს, განა
ყველას შეუძლიან ნათლად გამოარკვიოს, რა არის კარგი ”ვეფხვისტყაოსანში” და
ცხადად და ნათლად ჩაგაბაროთ ანგარიში, როცა ჰკითხამთ. მარად ჭეშმარიტია
ქართული ანდაზა: ”კარგს მთქმელსა კარგი გამგონე უნდაო”; კარგის გასაგონებლად
კაცი მომზადებული უნდა იყვეს, გონება უნდა ჰქონდეს გახსნილი, განათლებული,
თორემა ბნელის გონებით, ბნელაში კაცი რას დაინახამს. გონებაგახსნილი კაცი
წაიკითხამს თხზულებასა და იტყვის: ეს ცუდია, ეს კარგია, ეს არც ძრიელ ავია და არც
ძრიელ კარგი; ცხადად იტყვის, რის მიზეზით არის ან კარგი, ან ავი, ან საშუალო;
ცხადის საფუძველით, საბუთით დაამტკიცებს თავისს ნათქვამსა. კრიტიკოსი არის
გამრჩევი თხზულებისა, კრიტიკოსი არის ცხადად მაჩვენებელი ავისა და კარგისა
თხზულებაში, ან ყოველივე მოქმედებაში, ის არის დამრიგებელი და მსაჯული. რა
გამოვა, ჩემო თადეოზ, იმ ბავშვისაგანა, რომელსაც არა ჰყავს კარგი დამრიგებელი, ან
სრულიად არა ჰყავს დამრიგებელი? რა გამოვა იმ ჟურნალიდგანა, რომელსაც არა
ჰყავს კარგი დამრიგებელი, კარგი კრიტიკოსი? ვერც ერთი ჟურნალი უკრიტიკოდ ვერ
იცოცხლებს, კრიტიკა არის მისი გზის მაჩვენებელი, იმისი წინამძღოლი, იმისი
სინათლე და დამრიგებელი. იმან უნდა გამოარჩიოს ავი და კარგი ყოვლის
სიმართლით
და
დაანახოს
ყველა
ჟურნალის
წამკითხველსა.
ყოველი
წამკითხველისათვის, მგონია, სასიამოვნო უნდა იყოს ყოველთვის კრიტიკული
სტატია, რადგანაც შეუძლიან თავისი აზრი შეამოწმოს იმ კრიტიკითა; ნახოს, სხვა
როგორა ფიქრობს იმ საგანზედა. მაგრამა სამწუხარო ეს არის, რომა, როგორც თქვენა
ბრძანებთ, ჩემო თადეოზ, საწყენად მიგაჩნიათ კრიტიკა. მაგისი მიზეზი იქნება ის
იყოს, რომა ზოგიერთი კრიტიკოსი თავის განრჩევაში ხმარობს ცხოველ სიტყვასა, ან
ამაყად და ცხარეთა სჯის და უნდა, რომა ერთის ცხოვლის სიტყვით ჩაშალოს
შეცდომით ნათქვამი ვისიმე აზრი, და ცოტა მკვახეთ გამოსდის ლაპარაკი და
მოუხეშავად. ან იქნება პირფერობას იყვეთ დაჩვეული და გწყინდეთ პირში თქმა?
– არა, თქვენმა მზემ, ეგ როგორ შეიძლება? განა არ იცი ქართული ანდაზა:
”პირში მაქებელი ეშმაკის მოციქულიაო?”
– დიაღ, იმას მოგახსენებდი, ზოგიერთი კრიტიკოსი თავმოწონებით
ლაპარაკობს. იმ ლაპარაკში ძრიელ ცხადად სჩანს, რომა ხალხი უნდა გააცინოს და
იმისთვის გეჩვენებათ საწყენად; მაშასადამე, განსჯაში და დარიგებაში ლაპარაკის
კილოსა დიდი მნიშვნელობა აქვს: შეიძლება კაცმა გითხრას ტკბილი სიტყვა, მაგრამ
იმ დროს ისე გაიღიმოს, რომა იმ ღიმილმა ის ტკბილი სიტყვა გაამწაროს; შეიძლება,

უკმეხი სიტყვა ისეთს კილოზე გითხრას, რომა საწყენად არ მიიღო, მაშასადამე,
ლაპარაკში შნო უნდა ჰქონდეს კაცსა. დარიგებაში დაცინებას ხელი არა აქვს. ან რაღა
დროს სიცილია მაშინა, როდესაც ყველა საქმის გაკეთებასა სცდილობს. ამაზედ,
ვეჭვობ, თანახმა იქნებით, ჩემო თადეოზ, რომა სიცილსა და კასკასსა დარბაისლური
ლაპარაკი სჯობია! მეტადრე უადგილო სიცილსა სრულიად არა აქვს ლაზათი. –
ზემოთ მოგახსენეთ, კრიტიკოსი არის-მეთქი მსაჯული; მაშასადამე, იმან არ უნდა
დაფაროს არა-რამე სიმართლე მთხზველისა და შეცდომილება, და, მაშასადამე,
უსამართლოდ არ უნდა მიუდგეს მტყუანსა და მართალი დასჩაგროს. მაგრამა რა
კრიტიკოსი უნდა იყვეს ისა, რომელიცა სწავლით, განათლებით, განმსჯელობით
კარგა დაბალი ღირსებისა არის იმაზედა, რომელსაც აძლევს დარიგებასა? კრიტიკოსი
ნიჭითა და სწავლით უნდა უთუოდ უმაღლესი იყვეს ავტორზე, თორემა რა დარიგება
შეუძლიან?
– თქვენგან არ მიკვირს, სფირიდონ, მაგასა ამბობთ, რასაკვირველია, თუ არ
შეუძლიან, ხმასაც არ ამოიღებს. ალბათ გრძნობს თავის შეძლებასა და იმისათვისა
სჯის, შეუდგება საგანის სჯასა; მაგრამა მე კიდევ იმას მოგახსენებ, რომა ეგ
კრიტიკეები მე არ მამწონს და რა ვიცი.
– არა, თადეოზ, ბევრჯელ გარემოება ისეთს შემთხვევას მიაყენებს კაცსა, რომა
ნებით თუ უნებლიეთ, კალამს მოაკიდებინებს ხელსა. ავმა კაცმა რომ ბრძოლა
დაგიწყოთ, ხელს არ გამოიღებთ?
– აბა, რასაკვირველია.
– დიაღ, აგრე მოხდება ხოლმე ლიტერატურაშიაცა. აი, მაგალითი წინ გვიძევს.
აი, ეხლა ჭავჭავაძემ დასწერა ერისთავის ნათარგმანევზედა კრიტიკული განრჩევა,
კილოკავად გაჰკენწლა თხზულება კნ. ბარბარე ჯორჯაძისაცა და ამასობაში გაიმართა
ჩვენებური ბაასი. დახე, მცირედი საქმისაგანა რა ამბავი მოხდება. ერთის
ნაპერწკალითა მთელი ბულული გადაიწვის ხოლმე. ამასთანავე მეორე შემთხვევაც
მოგახსენო: თ. გ. ბარათაშვილს ძალათი დააწერინეს კრიტიკა. ამისი
დასამტკიცებელი საბუთი თვითონ ავტორის სიტყვები გახლავსო. დაუგდეთ ყური,
რას ამბობს რედაქტორთან მინაწერს წიგნში: ”არ ვიცი, რა მიზეზია, რომ
ჩ ა მ ა ც ი ვ დ ი თ, დავსწერო რამე ”ცისკრისათვისა”. ნუთუ გსურთ ჩემზედაც
ალაზღანდარაო ზოგიერთნი მჭევრმეტყველნი და შეამკობინო ჩემი თავი,
როგორათაც საბრალო კაზლოვი”. აკი მოგახსენეთ; ჩემო თადეოზ, რომა ბევრჯელ
ისეთი შემთხვევა მოხდება, რომა არ შეგიძლიან ხმა არ ამოიღო. იქნება თქვენ არ
შეგეხებოდეთ ვისიმე მოქმედება, მაგრამა მეგობრის გულისათვისა არ დაიზოგამთ
თავსა, როგორც მე გიცნობთ.
– რატომ, მეგობარმა მეგობრისათვის დიაღ უნდა ამოიღოს ხმა.
– ეგ დიაღ ჩინებულია, მაგრამა, რომ ნამდვილად იცოდე ამხანაგის სიმტყუვნე,
მაშინ ხომა უკანონოდ უნდა დასჩაგრო მეგობრის წინააღმდეგი? არა სჯობს, რომა
თვითონ ამხანაგს მისცე დარიგება და მართალს კი სამართალი მისცე. ამასთანავე არ
შეიძლება კაცმა ერთს მხარეს არ მიჰკერძოს. ე. ი. თავის ამხანაგსა, და აქედგან
წარმოდგება სტატია – ცრუდ მსჯელი, ძალდატანებული და მიმკერძავი. აი, თუგინდ
თვითონ ეს ”რედაქტორთან” მინაწერი წიგნი გავშინჯოთ. ავტორი აცხადებს
საქვეყნოდ, რომა ძალა დაატანეს და ისე დააწერინეს სტატია. ეს ძრიელ ჩინებული,
იქნება მართალიც იყვეს, მაგრამა ამასთან ჩვენ რა დავა გვაქვს: სთხოვეს, ძალა
დაატანეს, თუ თავის ნებით დასწერა სტატია; ეს სრულიად არ შეგვეხება ჩვენა.
მოკითხვის წიგნში რომ დაწერილიყო, ის სხვა იქნებოდა. ამას-და გარდა
ძალდატანებითა და ჩაცივებით სტატიის დაწერა რომ არ იქნება? ავტორი თვითონ

უნდა გრძნობდეს ძალდაუტანებლად რომელიმე აზრის წარმოთქმის საჭიროებასა;
აზრი უნდა გამომდინარეობდეს ლაღად, თავისთავად გონებიდაგანა, სადაც არის
მოგროებული და დიდი ხანია აპირებს გამოხეთქასა, როგორათაც დაგუბებული
წყალი, – და სადაც, ჩემო თადეოზ, წყალი ოდნავ ჟონამს, რა ღონისძიება უნდა
მოიხმარო, რომა იქიდგან წყალი გამოიყვანო მცირე ხალხისათვისაც სამყოფი? და
თუგინდ ჰსწურო საქაჯავითა და ძალდატანებით გამოიყვანო, მაინც მალე გამოილევა
და დაშრება. ეს შეფარდება, ჩემო თადეოზ, იქნება ძალიან უწინდებური მამივიდა,
მაგრამა რა გაეწყობა; კიდევაც მოგახსენებ, რომა ძალად გამოყვანილს წყალსა
წისქვილის დაბრუნება არ შეუძლიან: ის არის უღონო, რომელსაცა რაკი მოხვდება
თიბათვის მზის შუქი, მაშინვე გაჰქრება. ამ სტატიაში ფრაზები არის დიდად
გაჭიმული, სწორედ ძალათ დაწერილი, მაგალითებრ: ”...რადგანაც ამ დროს მიაქცია
ჩვენი ყურადღება აპრილის ”ცისკარმა”, რომელიც შემოიტანა ბიჭმა და სხვანი...” ამ
დროში არა მგონია, ამნაირად ლაპარაკობდეს ვინმე; რა საჭიროა ასეთი სიტყვების
შერჩევა იმისთანა აზრის გამოსათქმელათა; ვგონებ შეიძლებოდეს სამარადისო
სალაპარაკო ენაზედაც თქმა, მაგრამ არა, უნდა უთუოდ დაიწეროს ”მიაქცია, მოაქცია,
მივაქციე, მოვაქციე ყურადღება” და სხვანი. და თუგინდ რომ ასეც იყვეს, რათ უნდა
შესწყვიტოს ავტორმა თავისი სტატია წიგნის შემოტანითა; ჟურნალი შემოიტანა
ბიჭმა, – ხომ არ მიჰქონდა? იმისი წაკითხვა შემდგომაც შეიძლებოდა. მაგრამ რას არ
უზამს მკათათვის მზის შუქი ძალით გამოყვანილს წყალსა? ეს არის გასაოცარი, რომა
ვიდრე ადამიანი კალამს აიღებს ხელში, ლაპარაკობს რიგიანად, სიტყვა სიტყვაზედ
მოჰყავს, თავის აზრს შეგატყობინებს ძრიელ კარგად, არც წაიბორძიკებს ლაპარაკში,
არც თავს შეგაწყენს ბევრი ვ ი თ ა რ ც ა ე ბ ი თ ა დ ა უ კ ვ ე ე ბ ი თ ა ისე, რომა
ზოგიერთის ლაპარაკი, გაუწყვეტელი და კილოიანი, გიამება. და ისევ ის ადამიანი,
როცა კი კალამს ხელს მოჰკიდებს, სულ დაეკარგება კილოცა, ენაც მაშინ დაებმის,
გონებაც სხვანაირად მოჰყვება ფიქრსა და წამოისვრის ისეთს სიტყვებსა, რომელთაცა
სამარადისო, შინაურულ ლაპარაკში ყურს ვერ მოჰკრამ, ან არა და მოჰყვება ისეთ
მაღალ ფარდებზე ლაპარაკსა, რომა, ერთი სიტყვით, კაცს ვეღარ იცნობ, რომელიცა
ორის ან სამის საათის წინათ გელაპარაკებოდა ისე საამურად. არ ვიცი რისთვის, რის
მიზეზით სცდილობს ისეთი სიტყვითა სთქვას თავისი აზრი, რომა ყველას არ
ესმოდეს: ან უნდა გააკვიროს წამკითხველი თავისი ცოდნითა და ამისათვის წერაში
მალ-მალე დაფიქრდება, მალ-მალე ჩაჰხედამს ლექსიკონში, ან ძველ წიგნებში, ერთი
სიტყვით, სადაც ეგულება და იქიდგან ამორჩეული სიტყვებითა ნათელს აზრს
დააბნელებს, გაამქისებს და გააუგემურებს, რა არის ამისი მიზეზი? მე ვგონებ, ამისი
მიზეზი ის იყოს, რომა ან ავტორსა სურს თავისი თავი დიდად მცოდნედ უჩვენოს
წამკითხველებსა, ან არა და სრულიად ვერ მოუხერხებია სამარადისო სალაპარაკო
ქართული ენა საქმეში გამოიყენოს, და ჰბაძამს ჩვენ წინაპართა წერაში, და ვეღარც
იმათა სწვდება და ვერც ახლანდელს მიმხვდარა და ამისათვის ქაღალდზე
გამოყვანილი აზრი არის ცუდად წყობილი. ყოველისფერი თავის ადგილას არის
კარგი: საღმრთო წერილში არ გაუკვირდება კაცსა, რომ შეხვდეს სიტყვები: ”მიაქცია”,
”მოაქცია”, ”ვითარცა”, ”უკვე” და სხვანი. თითქო რაღაცა გეუბნება, რომა იქა თითქო
ისე უნდა იყვეს უთუოდ დაწერილი, როგორც არის; მეტადრე იმისათვისა, რომა
ყური გვაქვს შეჩვეული. თუგინდ რომ მოვინდომოთ იმ ენაზედ წერა, ვეღარ
მოვახერხებთ ამ დროში, და დავრჩებით ორთა წყალთა შუა. ყოველთვის უფრო
სასიამოვნოა წასაკითხავად თხზულება, დაწერილი საყოველდღეო, შინაურულს
ენაზედა, იმ ენაზედ, რომელითაც ლაპარაკობს ქართველი კაცი თავის სახლში, თავის
ცოლ-შვილში, ტოლთანა და ამხანაგთანა. ვისგან გაიგონებ, ჩემო თადეოზ: შემოიტანა

ბიჭმა ”ცისკარი” და მიაქცია ჩვენი ყურადღება? აი, ბატონო, წაიკითხეთ კამედიები:
”გაყრა”, ”მინდა კნეინა გავხდე”, ”ძუნწი” და სხვანი და შეიტყობთ, რა სარგოიანად
უხმარიათ ახლანდელი ქართული ენა თ. გ. ერისთავსა და უფ. ანტონოვსა თავის
თხზულებაში. ყველას ესიამოვნება, ყველა სულგამელული ზის თეატრში და
სცდილობს, რომა აქტიორის სიტყვა არც ერთი არ ასცდეს იმის ყურსა. ჟურნალი
მაშინ არის სასიამოვნო წასაკითხავი, როდესაც აზრი არის დაწყობილი იმ
სიტყვებითა, რომელსაც შეჩვევია ყური. მაშინ მოემატება ჟურნალსა მკითხველი,
როდესაც ჟურნალი თვითონ შეაყვარებს თავსა მკითხველსა. ჟურნალი უნდა იყვეს
ადამიანის შემქცევი, ე. ი. გონება უნდა უღვიძოს მკითხველსა, და არა თავის
მამბეზრებელი; აცნობებდეს ყოველ შესანიშნავ ამბავსა კარგი ტკბილის ენითა.
უწინდელი მწიგნობრული ენით დაწერილი, ან იმ არეულ უწინდელი და
ეხლანდელი ენით დაწერილი ჟურნალი არასდროს არ შეიქმნება სახალხო, ან
საზოგადოდ ყველასათვის წასაკითხავი. შემთხვევით მრავალჯერ ვხედამ ხოლმე,
ჩემო თადეოზ, ერთს მედუქნესა, რომელიცა მოცალების დროსა, როდესაც მუშტარი
არა ჰყავს, ზის ხოლმე დუქნის წინა და უჭირავს რაღაც ხელთნაწერი წიგნი ლურჯ
ქაღალდზედა. გარშემო უსხედან გლეხიკაცები, მოხუცებულნი და ყმაწვილი
ბიჭებიცა, და ის მედუქნე თავმოწონებული კითხულობს ხოლმე და ისინი ყურს
უგდებენ. როგორც ვატყობ, ის გლეხიკაცები სრულიად არ უგდებენ იმ მედუქნეს
ყურსა, როცა კითხულობს, ამისათვის რომა, როგორც მე მოვკარი ყური, საშინელი
ენით არის დაწერილი, მაგრამა ის მედუქნე, როცა წაიკითხამს ერთს მუხლსა,
შემდგომ დაანებებს კითხვას თავსა და პირად უამბობს გარეშე მყოფ ხალხსა, რაც
წაიკითხა. და უნდა უყურო იმათ მხიარულებასა და თავის ქნევასა, როცა თავის
ენაზედ გაიგონებენ ხოლმე იმ უცნაურ ზღაპრულ მოთხრობასა. არ ვიცი კია, რა
წიგნია ის ხელთნაწერი. დიაღ, იმას მოგახსენებდით, რომა სასიამოვნო იქნება ყოველ
წამკითხველისათვისა ჟურნალი, დაწერილი იმ ენაზედა, რომლითაც მუდამ ჟამს
ლაპარაკობს. უეჭველია, ძრიელ გონივრად იქცევა ისა, ვინც მუდამ ჟამს კითხულობს
საღმრთო წერილსა. იმის წამკითხავი ორნაირად არის სარგებლობაში, პირველად:
შეისწავებს ღვთის ვედრებასა და რამდენსაც მომატებულად კითხულობს, იმდენად
მკვიდრად დაინერგება იმის გულში სარწმუნოება ქრისტესი; და მეორედ: იქ
შეხვდება მრავალ ნამდვილ ქართულ სიტყვასა, რომელნიც ამჟამად ბევრნი მათგანნი
აღარ იხმარებიან საერო ლაპარაკში, და მაშინ, როდესაც საღმრთო წერილი
გადმოუთარგმნიათ ქართულად ბერძნულიდგან, ხმარებაში ყოფილა. მხოლოდ
იქიდგან გამოტანილი სიტყვა უნდა მოიხმაროს ისე, იმ კილოზე, როგორც ამჟამად
ლაპარაკობს ხალხი; მეტადრე არ არის ძნელი სამუდამო ლაპარაკის კილოზე სიტყვის
ხმარება მაშინა, როდესაც საგანი თხზულებისა არ შეეხება რასმე ფილოსოფიურსა,
ანუ სხვა რომელსამე სწავლასა. ამგვარ თხზულებაში ვერ ასცდება მწერალი უმაღელს
აზრის გამოთქმასა, ვერ დასწერს სამუდამო საზოგადო სახალხო ენაზე, რადგანაც
თითონ საგანი ფილოსოფიური თხზულებისა არის ისეთი, რომა ყველას,
მოუმზადებლად, არ შეუძლიან მიხვედრა და ამასთანავე უთუოდ დასჭირდება
ისეთი სიტყვების ხმარება, რომელნიც ხშირად არ ესმის ხალხსა. აგრეთვე უნდა
ვსთქვათ გადმოთარგმნილ სტატიებზედაცა. აქამომდისინ რამდენიც დაბეჭდილა
ჟურნალში გადმოთარგმნილი სტატიები, რაც უნდა კარგები იყვნენ ნამდვილში,
გადმოთარგმნილს აღარ აქვს თითქმის არც ნახევარი ლაზათი, ისინი ისე არ
მოსწყვლენ ხოლმე წამკითხველის გულსა, როგორც კარგი თხზულება, ან საშუალო
ღირსების თხზულება, დაწერილი პირდაპირ ქართულ ენაზე. ამის მაგალითი არის
ისევ ის კამედიები, რომელნიც წეღანა ვსთქვით. იმ კამედიებს ხალხი უფრო

სიამოვნებით კითხულობს და ზეპირათაც ბევრნი სწავლობენ, ვიდრე შექსპირის
დრამებსა, გადმოთარგმნილს ქართულ ენაზე, თუმცა დაწუნებით კი არავის
დაუწუნებია. რისაგან არის ესა? ამისი მიზეზი ისევ ის არის, რაც მოგახსენე წეღანა;
მთარგმნელი ალაპარაკებს ფრანცუზსა, რუსსა, ანგლიჩანსა ქართულად, როგორცა
სთქვა ბაქარ ქართლელმა – ”ღარიბი ყმაწვილი კაცის რომანის” მთარგმნელმა თქვენ
იმათგან გესმით ზოგიერთი ისეთი აზრი, რომელიცა ჯერ არ გაგიგონიათ, ან ისეთს
კილოზე გეუბნებათ, რომა ძრიელ უნდა ჩაფიქრდეთ, რომ გაიგოთ, ამასობაში, ვისაც
არა აქვს დიდი მოთმინება და არ უყვარს ბევრი ფიქრი, ხალისი ეკარგება, მაშინ
როდესაც, ჩვენ რომ ვსთქვით, ის კამედია ძრიელ ადვილი გასაგონია ქართველი
კაცისათვისა; იმ კამედიაში ხედამს სურათსა ბევრი თავისი მეგობრისასა, ხედამს
თავის ცხოვრებასა და სიამოვნობს. ამ კამედიებზედა და თარგმანებზე, ჩემო თადეოზ,
ბევრი რამ შეიძლება ითქვას, მაგრამა ამჟამად ამითი დავასრულოთ, რადგანაც ჩვენი
ბაასის საგანი სხვა არის. რასაკვირველია, ყოველი მთარგმნელი უნდა იმასა
სცდილობდეს, რომა გადმოიღოს სხვის აზრი ქართულ ენაზე ისე, რომა ნამდვილსა
და თარგმანის აზრს შორის არა იყოს რა იოტის ოდენი განსხვავება; მაგრამ მაშინ რა
ჰქმნას მთარგმნელმა, როდესაც ქართული ენა არ არის ჯერეთ იქამდისინ ხმარებაში
შესული, რომა ყოველ სიტყვას თავისი პირდაპირი მნიშვნელობა ჰქონდეს და იმავე
დროს ევროპიული აზრი გადმოიღოს იმავე მნიშვნელობითა და ცხადად, ერთის
მოკლე სიტყვით შეგასმინოს. ბევრს შეხვდება კაცი ნათარგმნებში შეუჩვეველს
სიტყვის ბრუნებასა და ეჩოთირება, ვიდრე შეეჩვევა. მაგრამ სადაც ქართველი კაცი,
ქართულად მოლაპარაკე, თვითონა სწერს თავის თვალით ნახულს საგანზედა და
სურს გააგებინოს თავისი აზრი მკითხველსა, იმას არასდროს არ ეპატივება, რომა იმის
დაწერილი სტატია თავით ბოლმდისინ ჰგვანდეს გადმოთარგმნილსა და არ იყოს
დაწერილი იმ ენაზე, რომელზედაც ლაპარაკობს შინა, გარეთა და საზოგადოებაში. აი,
ვსთქვათ, შემომხვდა გზაზედა და მოჰყვა ლაპარაკსა; სადა ყოფილა, ვის შეხვედრია,
რა უნახამს, რა გაუგონია, ყოველისფერს გეტყვის დაწყობითა, კარგად და
სასიამოვნოდ. შემდგომ მოგიტანეს ჟურნალი, გადაშლი, წაიკითხამ იმავე კაცის
სტატიასა და დარჩები გაოცებული. ეს უნდა მივაწეროთ ზოგიერთი ავტორების
სურვილსა, რომ უნდათ თავისი კალმით ”განთქმა, ქუხვა”. ბევრს აქამდისინაც ვერ
გამოუბერტყია გონებიდგან ის აზრი, რომა მაღალი ფრაზითა, მდაბალი ფრაზითა და
საშუალო ფრაზით წერასა სრულიად აღარაფერი მნიშვნელობა არა აქვს.
თხზულებაში საქმე აზრია და მაღალს და მდაბალს ფრაზსა არაფერი ღირსება არა
აქვს, თუ ბრწყინვალე აზრი არ გამოსჭვივის სტატიაში.
– ახლა რაზედა ლაპარაკობ მაგდენსა, სფირიდონ?
– მე მოგახსენებთ ზოგიერთ ”ცისკრის” თანაშემწეებზედა.
– იძახიან, ჯერ ადრეა იმაზედ ლაპარაკიო.
– რასაკვირველია, მაშინ ყველა გაგვამტყუნებს, რომა სასტიკი ანგარიში
მოვსთხოვოთ ოთხის წლის ჟურნალსა, ან ”ოთხის წლის ქალსა”, როგორცა სთქვა თ.
გიორგი ბარათოვმა, იმ ყმაწვილ ქალსა, რომელსაც ფარეზით და წყნარად უნდა
ვექცეოდეთ, რომ არაფერი ვაწყენინოთ, მაგრამ საკვირველი ეს არის, რომა თუ
პატარაობითვე არ ანიშნე შეცდომა, არ გაუსწორე, ოთხმოცის წლისაც რომ შეიქნეს,
ისევ ის ოთხის წლის ბავშვი არ იქნება? აქაო და ოთხის წლის ბავშვიაო, როგორ
არავინ არ უნდა ანიშნო ნაკლულება, თუკი ცხადად ხედამს. შარშან თუ შარშანწინ
ვიღამაც გამოაცხადა ამ ”ცისკარშივე”, რომა ”ოღონდ ჟურნალი კი იყოსო ქართულ
ენაზედაო და როგორიც უნდა იყვესო”. ეს გასაოცარი სურვილია, სწორეთ
მოგახსენოთ. რასაკვირველია სასაცილო იქმნება დავემდუროთ იმაზე, რომა რატომ

ათიოდე შექსპირი არა ჰყავს, ან ბაირონები, ან რუსთაველები და სხვანი; ყველას აქვს
ნება ის ანგარიში მოსთხოვოს, რომელის პასუხისგებაც შეუძლიან მისცეს ოთხის
წლის ჟურნალმა და ორმოცის წლის თანაშემწეებმა. აი, თუ გინდათ, გადვიკითხოთ
მაისის ”ცისკარი”; აქ არის მხოლოდ ორი ლექსთ-თხზულება: ”ნაამბობი მოხუცისა”
და მეორე ”გამოსალმება”. პირველია თხზულება თავ. რაფიელ ერისთავისა და მეორე
– თ. გრიგოლ ორბელიანისა. ეს ორი თხზულება, გალექსილი კარგის ხელოვნებით და
გრძნობით, მეტადრე ”გამოსალმება”, მოკლედ და მკაფიოდ გამოგიხატამსთ
ადამიანსა, ნამდვილ გრძნობის მქონებელსა, რომელიც მიმავალია შორს სადმე და
ესალმება თავის სატრფოსა და იქამდისინ გულმოწყლულია საყვარელი საგნის
განშორებითა, რომა გულში ალმური ტრიალებს და თავისი წვა და დაგვა ვერ
წამოუთქვამს, რადგანაც გული შეჰქმნია ქვად და გრძნობა ცეცხლად აღგზნებია.
შემკრთალს და შეჭირვებულსა ვერ უპოვნია სიტყვა თავის გრძნობის
გამოსათქმელად. მხოლოდ ამ შემთხვევაში, ე. ი. გამოსალმების დროს, უძლურს
გულს გადმოედინება ცრემლი და იმითი ჩაქრება მჭმუნვარების ალი. მაგრამ ეს
გრძნობა ადვილი მისახვედრია და ჩვენი განმარტება საჭირო აღარ არის. ამ ლექსებს
შემდგომ დარჩება პროზა. პირველი მათგანი არის ”ნამდვილი შემთხვევა”, თარგმანი
სამსონ აბაშიძისა. ამ სტატიასა აქვს ორი ღირსება: ამბავს კარგს გიამბობთ და უფრო
სამუდამო სალაპარაკო ენაზე არის დაწერილი; სიამოვნებით წაიკითხამს ადამიანი,
თუმცა აქა-იქა თითო-ოროლა აზრი ძველებურ კილოზეა, მაგრამ არა უჭირს რა,
იმედი გვექნება, რომა შემდგომ უფრო ტკბილი ქართულის ენით გადმოგვითარგმნის
რასმე. შემდგომ, ჩემო თადეოზ, არის სტატია კნ. ბ. ჯორჯაძისა ილია ჭავჭავაძის
კრიტიკაზე, და რადგანაც თქვენ არ გიყვართ კრიტიკების კითხვა, ამისათვის ამისი
ბაასი მივანდოთ თვითონ თ. ილ. ჭავჭავაძესა. ამ სტატიას მოსდევს მეორე სტატია
”ივანე კერესელიძის მოგზაურობიდგანა”. ეს სტატია უნდა წავიკითხოთ: როგორათაც
მოგზაურობა კაცისათვის სასიამოვნო არის, ისე აღწერა რომელიმე ქვეყნისა უნდა
უთუოდ სანუკვარი იყოს ჩვენთვის. ამგვარი სტატია მარადჟამს საამურია. რადგანაც
გაგვაცნობს ჩვენ მშვენიერ კახეთსა. რამდენი რამე იქნება იქა გონების
გასადევნებელი; მეტადრე ჩვენთვის, ვისაც თვალით არ გვინახამს: ადგილის
მდებარეობა, კავკაზის მთა, ალაზნის მინდორი, მაზედ გამწკრიებული გაღმა-გამოღმა
სოფლები, ვენახოვან-ხილიანი (როგორც ამბობს ვახუშტი), ციხეები, მონასტრები,
ხალხი, მათი ცხოვრების წესი, ხასიათი, ჩვეულება, ვინ იცის რამდენი რამ არის
კარგიცა და ავიცა. კარგის აღწერით შეგვიძლიან ეს ყოველისფერი წარმოვიდგინოთ
თვალწინა, ისე, თუგინდ თითონ გვევლოს. აი, წავიკითხოთ ეს სტატია და ის
გვეტყვის ამ ამბავსა დაწვრილებითა; თუ მთელი კახეთის ამბავს არ გვიამბობს, ერთსა
და ორს საგანს მაინც დაგვიხატამს. მართლაც, ამ სტატიაში არის აღწერილი წმინდა
ნინოს ეკკლესია.
– დიაღ, ჩემო სფირიდონ, ძველად ვყოფილვარ მე მაგ ეკკლესიაში, და თუმცა
ბევრი აღარა მახსომს რა, მაგრამ ეს კი ჩამრჩა გონებაში, რომა სიღნაღის მახლობლად
არის ის ეკკლესია. და წაიკითხეთ, სასიამოვნოა ჩემთვისა: ეგ ჩემ სიყმაწვილეს
მამაგონებს. ეჰ, ის დრო სჯობდა, როცა ყმაწვილი ბიჭი ვიყავი, გული მერჩოდა, თოფიარაღს ვეწყობოდი, კახეთსაც მოვირბენდი ხოლმე და სომხეთსაცა; ეხლა, რაღა ვართ?
სხვას უნდა ვკითხამდე კახეთის ამბავსა!...
– აი, მოიხსენეთ, მგზავრი რას გვეუბნება: ”სიღნაღიდგან სამს ვერსტზედ,
მარჯვნივ მხრივ *, საიდგანაც იწყობა სამძღვარი ქიზიყისა, არის მონასტერი,
*

საიდგან უყურებდა?

აღშენებული წ. ნინოს სახელზედ. ამავე მონასტერში დაფლულია გვამი ქართველთ
განმანათლებელისა: – ვიდრე მივა მგზავრი და მიახწევს მონასტრამდინ, გზა არის
აღმართ-დაღმართიანი, ცალ მხარეს ხეობა და გადასახედი, რომელით დაჰყურებს
ვრცელს მინდორსა”. (რომელ მინდორსა? დავიჯერო სახელი არა ჰქვიან რა!). შემდგომ
მოგახსენოთ: ავტორი მისულა ახლოსა და უნახამს მარჯვნივ და მარცხნივ სახლები,
ერთს მხარეს ორეტაჟიანები, რომელნიც აუშენებია ბოდბელსა; სხვადასხვა ჩინურის
ქვებით ყოფილა შეკრული ეკკლესიის კარების თაღი, ზედაწარწერეებითა და სხვანი.
ერთი სიტყვით, თავიდგან ბოლომდინ რომ წაიკითხო ეს აღწერილება, თვითონ წმ.
ნინოს ეკკლესიისას ვერაფერს გაიგებთ. აქ უფრო დაწვრილებით არის აღწერილი
ბოდბელის აშენებული სახლები, თვითონ ბოდბელის ღვინის სმა, სტუმრების
მოწვევა და სხვანი, რომელნიცა მეორე პლანზე უნდა იყვეს მოხსენებული, ე. ი.
პირველად უნდა დაწვრილებით აეწერა თვითონ ეკკლესია და შემდგომ, სხვათა
შორის, ეკკლესიის ეზოში მყოფი სახლებიცა. ამ აღწერით ვერ წარმოიდგენთ ვერც
ადგილის მდებიარებასა, მაღლობზედ არის თუ ხევში წმინდა ნინოს ეკკლესია;
ახალია თუ ძველი, დანგრეულია თუ მთელი; როდის არის აშენებული, რანაირი
გარეგანი შეხედულება აქვს, გუმბათი აქვს ერთი თუ ორი, თუ სულ არა აქვს; რამდენი
რამ არის შესანიშნავი უწინდელს შენობაებში გარედგანა და შიგნიდგანა. მგზავრი
რომ ჩინურის ქვებსა და კენჭებს დაუწყებს შინჯვასა, მაშინ დიდსა და უშველებელ
შენობას ვეღარ დაინახამს. არა, არ შეიძლება ასე მსუბუქად გაშინჯვა იმისთანა
ეკკლესიისა, როგორიც არის წმინდა ნინო მონასტერი. როგორც მოგახსენეთ,
სტუმრებზედა და მეღვინეებზე უფრო დაწვრილებითა სწერს, რომელიცა
განსაკუთრებით შესანიშნავს არაფერს წარმოგვიდგენს, ვიდრე თვითონ ეკკლესიაზე,
რომელიცა არის სახსოვარი ნიშანი, წინდი ჩვენი წინაპართა ქრისტიანობის რჯულის
სიმტკიცისა და გულმხურვალედ ღვთისმოყვარებისა. ახლა უნდა მოგახსენოთ, ჩემო
თადეოზ, კილო წერისა; აბა, რომელი ქართველი კაცი ილაპარაკებს ამბავს ასე:
”...მეორეს მხრივ სვეტზედ, მარჯვნივ მხარეს, იხილავთ თვითონ უკანასკნელ
ბოდბელს, მონაზონის ტანისამოსით, რომელსაცა მხურვალედ გ ა უ პ ყ რ ი ა
ხ ე ლ ი ზ ე ნ ა თ, და რომელის წინ საფლავია, თავის სიცოცხლისვე დროს
დაუხატვინებია. ამავე მხრის მეორეს მხრივ დახატულია სრულის მღვდელმთავრის
შესამოსელით, ცალ მხარეს უ პ ყ რ ი ე ს სანთლები, ხოლო მეორე მხარეს ჯვარი”. ეს
მთელი სტატია სულ ამ კილოზე არის დაწერილი და ამ ერთი მაგალითით
შეგიძლიანთ გასაჯოთ მთელი თხზულება. ამ სტატიაში ერთ ადგილას არის
მოხსენებული სასწავლებელი წმინდა ნინოს მონასტრისა, სადაც შეუსრულებიათ
სწავლა ზოგიერთს ყმაწვილ ხალხსა, რომელნიცა ქართული ენის მაღალი
ფილოსოფიის მცოდნეთა შორის ირიცხებიანო. არ იქნება ურიგო, რომ ავტორმა
გამოგვიცხადოს სახელები იმ ფილოსოფოსებისა, რომელზედაც ამბობს, ან საიდგან
გაიგო, რომა ფილოსოფოსები გვყოლია და ჩვენ კია აქამომდისინ ვერა გავიგეთ რა. ან
რა საკვირველია, რომ ვერ გავიგოთ, ასე იშვიათად სწერენ ხოლმე უწინდელ ამბავსა.
გადმოვშალოთ კიდევ რამდენიმე ფურცელი, აქა ვნახამთ სტატიასა: ”პირუტყვთ
მოშენება” იოსებ მამაცაშვილისა. რა უნდა მოგახსენოთ ამ სტატიისა? მე არ გახლავარ
აგრონომი, რომ შევნიშნო რამე. მხოლოდ ამას მოგახსენებთ, რომა ამგვარი სტატია
სჯობს ცალკე იბეჭდებოდეს, და თუ ცალკე არ შეიძლება, ჟურნალის ბოლოში მაინცა,
როგორათაც დამატება, და მგონია მაშინაცა და ეხლაცა ეს სტატია დარჩეს ისევ ისე
ქაღალდზე, როგორც არის დაწერილი და ამას საქმეში ვერავინ გამოიყენებს; აბა ვინ
არის ისეთი სახლ-კარის მმართავი საქართველოში, რომა ასე დაწვრილებით
გამოუდგეს საქონლის მოშენებასა! მაშასადამე, წაიკითხვენ, დაჰკეცენ და დასდებენ

ყუთის თავზე. ამ სტატიის დაწვრილებით გაჩხრეკა მივანდოთ აგრონომებსა,
რომელნიც სახლოსნობის სწავლაში არიან აღზრდილნი. მხოლოდ ამას კი
მოგახსენებთ, ჩემო თადეოზ, რომა საქართველოში აქამომდისინაც პირუტყვის
მოშენება მდაბალი ხალხის ხელში არის, რომელნიც ჟურნალსა და წიგნებს არავინ
მათგანი არა კითხულობს, და თუ გინდ რომ ცოტაოდენად კითხულობდნენ, მაინცა
ამ სტატიიდგანაც ბევრს ვერაფერს მიხვდებიან. ჩვენმა გლეხკაცმა რომ გაიგონოს
”პოხიერება”, ”უკვე”, ”დაცულ იქმნას”, ”ვითარცა” და ”რათამცა”და სხვ, ვეღარც კი
გაბედავს წიგნში ჩახედვასა.
– ეჰ, ეგ ძალიან გააჭიანურე, სფირიდონ, როგორღაცა.
– ერთი სტატია კიდევ დაგვრჩა: ”აზრი აღზრდასა ზედა ყრმათათა დასავლეთ
ევროპიაში”, ალექსანდრე ზაქარიას ძე სულხანოვისა. ეს სტატია არის კარგს საგანზე
დაწერილი. მოზარდი ხალხი ჩვენში მრავალი გახლავსთ, და ვინც კი მოგვცემს
დარიგებასა, როგორ უნდა აღვზარდოთ, რა უნდა ჩავაგონოთ ჩჩვილ ბავშვსა, რომელ
გზაზე უნდა დავაყენოთ, ვიდრე დაიწყებდეს სასწავლებლებში სიარულსა, ამისათვის
ყოველთვის მადლობას განუცხადებთ დამრიგებელსა. მაგრამ რა უნდა ვსთქვათ ამ
სტატიაზედ? ვინ იქნება ისეთი, რომა გულგრილად წაიკითხოს ეს სტატია, ამ
საშინელი ძველი კილოთი დაწერილი, სრულიად მოაწყენს კაცსა კითხვასა. საშინელი
ქართული ენა არის, იშვიათად შეგხვდებათ ამნაირი სტატია. წარმოიდგინეთ, ჩემო
თადეოზ, რომა თქვენთან შამოვიდა თქვენი მეგობარი ელიზბარი, და თქვენ
მოიკითხეთ; თქვენი მოკითხვის პასუხად რომ დაგიწყოთ ლაპარაკი ასე: ”უკეთუ
გწადდესთ ცნობაი ჩემისა გარემოებისა, მიეცით თავსა თქვენსა ნებაი და მოაქციეთ
ჩემსკენ ყურადღება თქვენი, რათა ისმინოთ ამბავი უბადრუკებისა ჩემისა: ვიდოდი
ბულვარსა ზედან სასეირნოდ, რათა განმექარვებინა კაეშანი გულისა ჩემისა; მუნ
დავჰყავ ხანი მრავალი და შემდგომ მომევლინეს ფიქრნი უკვე ნახვისა თქვენისა და
მოვიქეც თქვენდა ამბისა საცნობლად; ჟამსა მას, ოდესცა ვიდოდი ქუჩასა შინა, რომელ
აწ თქვენს ქვემორე მდებარე არს, და მისს ბნელისა ღამისა გამო ვერ ვიხილე ქვა იგი
წინაშე ჩემსა მდებარე და მუნ წავენთხიე ქვასა მას დიდსა, დავეც, და მიიქცა გონებაი
ჩემი ამიერიდგან იმიერ და შევიქმენ უგრძნობელი; ჟამსა ამასა შინა მომევლინეს
ქურდ-ავაზაკნი და მიიზიდნეს ყოველნი ნივთნი, რაიცა მქონდა მუნ; ვითარ არიან
საათი, ქისა ფულით-თურთ” და სხვანი. ან, ვსთქვათ, თვითონ ამ სტატიის ავტორმა
გვიამბოს ამბავი დასავლეთის ევროპიისა ასე: ”მივსცემ თავსა ჩემსა ნებასა,
შესახებელად ამა საგანსა, წარმოვსთქვა ჩემნი შენიშვნანი...” აბა, რასა ბრძანებთ, ჩემო
თადეოზ, როგორ მოგწონთ ეს საუბარი? თუ ამაში მე შემცდარი ვიყვე და თქვენი
მოსაწონი იყვეს ეს საუბარი, ნუ მამექცევით პირფერობითა, მიბრძანეთ,
დამიმტკიცეთ, რომა ეს კარგი კილოა და არა ცუდი; მაშინ მე სრულიად თანახმა
შევიქმნები თქვენი ბრძანებისა და არც საწყენად მივიღებ, თუ არა და ის მაინც
მიჩვენეთ, რა იქნა ის ჩინებულად შემაქცევარი ქართული ენა, ის ჩვენებური ტკბილი
ჟღურტული, ის ხმები, რომ იციან ხოლმე ქართველებმა ისე კარგად მოწყობილი, ის
ხუმრობა გაუწყვეტელი, როდესაც დასხდებიან ხოლმე მოცლით; სად არის? რათ
იხლართება აზრი საშინლად. ასე ქაღალდზედა, რომა თვითონ დამწერსაც ძლივსღა
ესმის თავისი დაწერილი? დავიჯერო, ამ ენით ვლაპარაკობთ? წაიკითხეთ, თუ
ღმერთი გწამსთ, ეს სტატია და გამამტყუნეთ, თუ შემცდარი ვარ. ჩავიკითხოთ კიდევ
ცოტაოდენი ეს სტატია და ვნახამთ ჩინებულს აზრსა: ”ერთმა ვინმე ფრიად კეთილად
განსაზღვრა აწინდელ ჟამის ყრმათა აღზრდა ხსენებულ ევროპიაში: მან დაარქვა მას
საიდუმლო სწავლა, რომელსაცა აქვს აზრი, რათა მისცეს სრულობა ზემო პირსა და
მით ადვილათ დაჰფაროს ნაკლებულობა შიგნითი პირისა”, ე. ი. როგორც მესმის, ისე

მოგახსენებთ: მითამ ისე ზდიანო, რომა ყმაწვილს ჰქონდეს გული გველისა და
ზეიდგან ეცვას ტყავი ცხვრისა...
– ეგ ხომ ფარისევლებზედ არის ნათქვამი, სფირიდონ?
– მეც აგრე მგონია. მრავალი თხზულებაა სხვადასხვა ენაზედ დაწერილი
ბავშვის აღზრდაზედა ვრცლად და კარგის დარიგებითა და იმათი გადმოღება
ქართულად დიდი სასარგებლო იქმნება, თუ ვინმე მიჰყოფს ხელსა.
– რა ჰქენი, სფირიდონ, გაათავე?
– დიაღ, გავათავე. მგონია გეძინებათ?
– დრო არ არის თუ?
– ზოგი სხუმის იყოს. ღამე მშვიდობისა.

1861 წ. 12 მკათათვისა

ვიდრე ”ცისკრის” ჟურნალს წაგიკითხამდე, ჩემო თადეოზ, მიბოძეთ ნება,
მოგახსენოთ ორიოდე სიტყვა მთარგმნელზედა და სტატიის ამორჩევაზე.
მთარგმნელს უნდა ჰქონდეს შემდგომი ღირსება: პირველად, იმან უნდა იცოდეს
ზედმიწევნით ორი ენა; ერთი ისა, რომლიდანაცა თარგმნის, და მეორე ისა,
რომელზედაცა თარგმნის; მეორედ, უნდა ჰქონდეს გაწმენდილი გემო და
განათლებული გონება. მთარგმნელი არის თავისუფალი კაცი სტატიის ამორჩევაში:
რომელიც უნდა, რომელი სტატიაც მოეწონება, იმას მოჰკიდებს ხელსა და
გადმოთარგმნის, იმისათვის რომა, რაც თვითონ წაიკითხა კარგი და მშვენიერი სხვა
ენაზედა, სურს, რომა თავისს მოყვასსაც შეატყობინოს იმისი აზრი. გადმოთარგმნის
შემდგომ მიიტანს რედაქტორთან და მისცემს დასაბეჭდავად. რედაქტორსაც,
რასაკვირველია, უნდა ჰქონდეს ისევ ის ღირსება, რაც მივაწერეთ კარგს
მთარგმნელსა. არ არის საეჭვო, რომა რედაქტორიცა თავისუფალია სტატიების
დაბეჭდვაში. ის წაიკითხამს სტატიასა, თუ მოეწონება – დაბეჭდავს, თუ არა და –
დაუბრუნებს მთხზველსა, ან მთარგმნელსა, რომელთაც არ უნდა მიიღონ საწყენად
ესა, რადგანაც სტატიის დამბეჭდავი ვალდებულია ხელის მომწერლებთა წინაშე, რომ
დაუბეჭდოს სასარგებლო ამბავი და არა თავის უვარგი და გამოუსაყენი. სტატიის
ამორჩევა გადმოსაღებთა არის პირველი და უწარჩინებულესი საქმე; უაზრო სტატია
თუგინდ ჩინებულათაც იყვეს გადმოთარგმნილი, მაინც არ ექმნება ღირსება და
ვერაფერს შეჰმატებს ლიტერატურასა; ვერაფერს შესძინებს ამისათვის, რომა
წამკითხველებს აუცრუებს გულსა, ასე რომა ვინც გულფიცხი არის, ექნება ერთი
ცუდის სტატიის მიზეზითა დანარჩენიც აღარ წაიკითხოს და უპატიუროდ მოექცეს
ჟურნალსა, ე. ი. აიღოს და გადააგდოს იქითა. როდესაც მთარგმნელი წარმოიდგენს,
რომა აქვს ღონე თარგმნისა, ან თუგინდ ესეც არ წარმოიდგინოს, ისე მოუა სურვილი
თარგმნისა, ან მოინდომებს თავისი სახელის გამოჩენასა, მაშინ შეუდგება არჩევანსა
და რასაკვირველია, ამოარჩევს იმასა, რომელიც მოეწონება. აი, ვსთქვათ, შევიდა
მთარგმნელი ბიბლიოტეკაში, სადაც აწყვია მრავლისაგან უმრავლესი წიგნი;
რასაკვირველია, ყველა წიგნის არ იქმნება ერთის ღირსებისა; უეჭველია, ისა
სცდილობს კარგის ამორჩევასა. გადაიკითხა ერთი, მეორე, მესამე, მეოთხე და არც
ერთი მათგანი არ მოეწონა; შემდგომ ჩამოიღო ერთი პატარა წიგნი, გადაშალა, ზედ
აწერია: ”მილორდ გიორგი”, თხზულება კამაროვისა. ჩაიკითხა თავით ბოლომდინ.
როცა გაათავა, დაფიქრდა: ვინ იცის, რა სურათები არ წარმოუდგებოდა, სად არ

უვლია მილორდსა, რომელ კარალევას არ შეჰყვარებია მილორდი, რამდენს ქალს
თურმე უძგერდა იმისათვის გული...
– ეგ რომელ მილორდ გიორგიზედ ამბობ, სფირიდონ, ”მილორდიანს” რომ
ეძახიან, იმაზე ხომ არა? მე წამიკითხამს ისა, ჩინებული ამბავი არის.
– დიაღ, სწორეთ იმ ”მილორდიანზე” მოგახსენებ, რომელსაც ისეთის
სიამოვნებით კითხულობენ ხოლმე ზოგიერთნი; და რამდენს ჯაფასა სწევენ ხოლმე
იმის გადაწერაზედა, რადგანაც დაბეჭდილი არ არის ქართულ ენაზედა. ერთი
სიტყვით, მოეწონა მთარგმნელსა ამ უფალი მილორდ გიორგის თავგადასავალი და
გადმოთარგმნა. ამას შემდგომ შეგვიძლიან ვიფიქროთ, რომა იქნება ისეთი
გემოვნების
მქონებელი
მთარგმნელიც
აღმოჩნდეს,
რომ
მოეწონოს და
გადმოთარგმნოს: ”იარუსლან ლაზარევიჩი”, ”ბაბა-იაღა” და ”კნიაზ მურომსკი” და,
ვინ იცის, რამდენი ამისთანა ზღაპრები არის რუსულ ენაზედ დაწერილი. და
შეიძლება ესეც ვიფიქროთ, რომა იქმნება ისეთი მესტამბეც აღმოჩნდეს, რომა კიდეც
დაბეჭდოს ამისთანა სტატიები. აი კიდეც აღმოჩენილან და დაუბეჭდიათ კიდეცა
რუსეთში ”მილორდიანი”. ერთი ეს მიბრძანეთ, ჩემო თადეოზ, ის არა სჯობია, რომა
ამისთანა ზღაპრების თარგმნასა და ბეჭდვასა, თუ მოცალება, შეძლება, ხალისი და
მოხერხება აქვს კაცსა, მოაგროვოს ჩვენი ქართული ზღაპრები და დაბეჭდოს? მე
მგონია, ეს უფრო სასარგებლო იყოს და ამგვარი შრომა უფრო ღირსებული იქმნება,
ვიდრე თხუთმეტი კამაროვის თხზულებისთანების გადმოთარგმნა.
– მე, ჩემო სფირიდონ, ”ცისკრის” ჟურნალის წაკითხვა გთხოვეთ და თქვენ კი
ძალიან შორს მოუარეთ, მგონია, როგორღაცა.
– დიაღ, დამნაშავე გახლავარ მაგაში, მაგრამ რა ვქმნა, ერთი შეცდომა მომივიდა
მე: ვიდრე თქვენთან მოვიდოდი. გულმა ვერ გამიძლო და როგორც მამივიდა, მაშინვე
წავიკითხე ეს ნომერი, და მასუკან კი ვინანე, ამისათვის, რომა ისეთ სტატიას ვერ
შევხვდი, რო გაერთო ჩემი გონება და მეორეთა წამეკითხა თქვენთვისა ხალისითა.
ჯერ კარგი სტატიის ორჯელ წაკითხვა რა ძნელია, და მერე ამისთანეებისა, რომელიც
აქა ვნახე, მაგრამ თქვენი ბრძანება უნდა ავასრულო, ბიძაჩემო, მხოლოდ ჩემის
მხრითაც ამასა გთხოვთ, რომა დამჯერდით იმასა, რასაც მე გამოვკრებ ამ
სტატიებიდგანა და მოკლედ მოგახსენებთ. ერთის სიტყვით, ამ სტატიებს მოვხდი
ნაღებსა. მეორე სტატია ამ ჟურნალში გახლავსთ: ”მხეცური შურისგება”.
– ეგ უთუოდ ოსებზე იქნება ნათქვამი, ან ხევსურებზე? იმათ იციან საშინელი
ჩამომტერება კაცისა. მივხვდი თუ არა?
– ვერ მიხვდით. ეს მომხდარა იტალიაში. აი, როგორ გვაუწყებს ეს თხზულება,
რომელიც ისე მოსწონებია მთარგმნელსა და გადმოუთარგმნამს: ყოფილა ერთი
აკტრისა, სახელად ჯორჯინა, განთქმული მთელს იტალიაში, ლამაზი და კარგი...
– აკტრისა, მგონია, იმ ქალებსა ჰქვიანთ, სფირიდონ, რომელნიც თრიათში
თამაშობენ ხოლმე?
– დიაღ, სწორეთ ისინი გახლავან; მხოლოდ ჯორჯინა ყოფილა მომღერალი. იმ
ჯორჯინას, არ ვიცი როგორ, რის მიზეზით, – ეს არ არის გამოცხადებული ამ
თხზულებაში, – მიუცია პირობა ერთი მხატვრისათვის, რომ უნდა შეერთო ქმრად.
მხოლოდ ჯორჯინას ლაპარაკში ეტყობა, რომა ის მხატვარი არა ჰყვარებია. ამ
პირობის მიცემის შემდგომ ჯორჯინას შეჰყვარებია კაპიტანი ჰენრიხი და, რადგანაც
მხატვარი ყოფილა საშინელი ეჭვიანი, შეუმჩნევია ჯორჯინასათვის ღალატი, იმას
განუზრახავს გულში თავისი მიჯნურისა დასჯა. და სწორეთ იმ დღეს, როდესაც
ჯორჯინას უნდა ემღერნა თეატრში და ყოფილა დიდს მომზადებაში თეტრს წინათ,
მისულა იმასთან მხატვარი, რომელსაც ჯორჯინა დახვდა სატიატროთ ჩაცმული,

გაბრწყინვალებული და დაშვენებული. როდესაც მომზადებულა თეატრში
წასასვლელად, სადაც ელოდა იმასა მრავალისაგან უმრავლესი ხალხი, ჩამსხდარან
ერთად კარეტაში ჯორჯინა და ჯულიო (მხატვარი) და თიატრის მაგიერად ჯულიოს
ძალად წაუყვანია თავისს სამხატროში, სადაც ჯულიოს უჩვენებია თავისი
მიჯნურისათვის ერთი ჯერ არ გათავებული სურათი. ის სურათი ყოფილა
ავაზაკებისა, რომელნიც დახვედროდნენ მგზავრებსა: კაცები სულ დაეხოცათ და
დარჩენილიყო მხოლოდ ერთი ქალი ცოცხალი; ამ ქალსა ავაზაკები სჩხვლეტდნენ
ხანჯლის წვერებითა და აწვალებდნენ მისთვის, რომ ეთქმევინებიათ, სადა ჰქონდათ
შენახული თვალ-მარგალიტი.
– ეგ რა პასუხია? ავაზაკებმა კაცები დახოცეს გზაზე, და თუ ჰქონდათ რამე,
სულ იქ არ იქმნებოდა? რაღას თქმა უნდოდა, თუ იყო რამე, სულ თან წაიღებდნენ
ერთიანათა, თვალიც თან გაჰყვებოდათ და მარგალიტიცა; მაგისათვის ქალს რაღათ
აწვალებდნენ?
– ეგ თუგინდ აგრე იყვეს; საქმე ეს არის, რომა მხატვარს ავაზაკებიც დახატული
ჰქონდა, მკვდარი კაცებიცა, და ვეღარ გამოეყვანა მხატვრობაში სურათი წვალებაში
მყოფის ქალისა და უნდოდა თვალწინ ჰქონოდა მაგალითი, ანუ დედანი; და, არ ვიცი,
ამის მიზეზითა თუ თავისი მიჯნურის დასასჯელად, ერთის სიტყვით, ჯორჯინა,
საცოდავი და საბრალო, აიყვანა და მიაკრა ბოძზედა, დაუწყო ჩხვლეტა ხანჯლებითა
და მიჰყო ხელი სურათის ხატვასა; შემდგომ, როდესაც მოკვდა, წაიღო და გადააგდო
ზღვაში.
– ეგ არის მხეცური ამბავი? მაგითი თავდება?
– არა, ჩემო თადეოზ, მხეცური ამბავი არ გახლავთ, ეს არის ”მხეცური
შურისგება” და არც ამითი თავდება. მე ამას აღარ გიამბობთ, როგორ და რაგვარად
მოკლა მხეცმა მხატვარმა ჯულიომ თავისი რაყიფი კაპიტანი ჰენრიხი, ამისათვის,
რომა გულის აღმაშფოთებელია ამისთანა ამბავი. მაგრამ ეს არის გასაოცარი, რომა
მთარგმნელს მოსწონებია; და ისე ძლიერ მოსწონებია, რომა მოსვლია სურვილი ამისი
გადმოთარგმნისა. მე კი ამასა ვფიქრობ, რომა ამისთანა ამბავი იტალიაშიაც
მოსწყინდათ, მგონია, და აღარა კითხულობენ ამისთანა საშუალო საუკუნოების
თავრეტიანობის ამბავსა. ან კი რა უნდა მოგვეწონოს ამ მოთხრობაში? ჯულიო
მხატვარის ყოჩაღობა ხომ არ უნდა მოგვეწონოს, რომელმაცა თავისი მიჯნური
ხანჯლებით დაჩხვლიტა; ან იმისი მხატვრობის ხელოვნება ხომ არ უნდა მოვიწონოთ,
რომა წამებული ქალის სურათის გადმოსახატავად, მართლა-და ცოცხალი ქალი
სტანჯა; ან რა გმირი არის უფალი კაპიტანი ჰენრიხი, რომელიცა დადიოდა და
ყვიროდა ქვეყანაში, რომა ჯორჯინას ის უყვარდა და იმის დასამტკიცებელ საბუთად
ჯორჯინას მოცემული ბეჭედი ყელზე ეკიდა და ნაცნობსა და უცნობს უჩვენებდა: რა
კარგი სამაგალითო თავდაცული კაცი ყოფილა! რა ზნეობითი სწავლა უნდა
გამოიყვანოს წამკითხველმა ამისთანა მხეცური ამბავიდგანა. ღმერთმა ნუ ჰქმნას და
ისეთმა თავრეტიანმა კაცმა რომა წაიკითხოს, რომელსაც ყოველი დაბეჭდილი სიტყვა
დიდ ჭეშმარიტებად მიაჩნია, ხომ გადუქცევს კარგი გზიდგან. ვინ იცის, რა ცუდ
გამოურკვეველს ბურანში შეიყვანოს ის კეთილი კაცი, თუ მომატებული გამსჯელობა
არა აქვს. მაგრამა, მადლობა ღმერთსა, ჩვენში ისეთი არავინ არ არის, ე. ი. ჟურნალის
მკითხველთა შორის, რომა იმისთანა ძველებური ზღაპარი და ასეთი ცუდის ენითა
და კილოთი ნაამბობი მოიწონოს. რომელი ქართული ზღაპარი არის ამაზე მდარე, თუ
მეტადრე კარგი მოლაპარაკეც ამბობს, ისე მოგტაცებს გონებასა, რომა სულაც რო არ
გინდოდეს ყურისგდება, მაინც გაგაბამს მახეში: დაუგდებ ყურსა და ელი, რა
მამხდარა ამა და ამ საქმის შემდგომ. ეს ”მხეცური შურისგება” კი, სწორეთ მოგახსენო,

ძნელი წასაკითხავია, – ის სტატია არის კარგი, რომელშიაცა ძევს რომელიმე აზრი,
აქვს რამე საგანი, თუ ესეც არ არის, სულ უკანასკნელი ერთი ის ღირსება მაინც უნდა
ჰქონდეს, რომა კარგად იყოს მოწყობილი და სასიამოვნო ენა ჰქონდეს, ლაპარაკი იყოს
კარგად მოხერხებული, შნოიანად.
– ყველა თავისებურათა სჯის, ჩემო სფირიდონ, როგორ უნდა დააკმაყოფილოს
კაცმა ყველანი? ერთს მოსწონს, მეორეს არ მოსწონს: ზოგი უწინდელ დროებას
ემდურება, ზოგი ახლანდელსა, ვინ იცის, რას ლაპარაკობენ და რას არა. შენ აგრე
ამბობ მაგ სტატიაზედა და აბა ახლა სხვასა ჰკითხე, რა ქება გითხრას! ერთის
სიტყვით, თქვენსას კაცი ვერაფერს გაიგებს.
– ეს უეჭველად ასე უნდა იყვეს, რომ ყველამ თავისებურად უნდა განსაჯოს
საგანი, ე. ი. ისე, როგორც ესმის, უნდა წარმოჰსთქვას აზრი. ეს კია, რომ კაცს
ყოველთვის ეყოლება შემმოწმებელი: ისე უთქვამს ის აზრი, როგორც უნდა
თქმულიყო, თუ არა; და ის აზრი უთქვამს, რაც შეჰფერის საგანს, თუ შემცდარა. ჩვენ
ვიცით, რომ რაც კი რამ არის დაარსებული ქვეყანაზედ, ყოველისფერს აქვს თავისი
კანონი და მიზეზი; უკანონოდ და უმიზეზოდ არაფერი არც გაჩენილა და არც
გაჩნდება. ჩვენი აზრიც მაგ კანონების და მიზეზების ცნობიდამ შედგება. მაგ
კანონების და მიზეზების ცნობაზედ ტრიალებს მეცნიერებაცა. სწავლა და განათლება.
აი, ადამიდამ დღევანდლამდე კაცი სულ მაგათ გამოკვლევის ცდაში ატარებს დღესა
და რაც დღევანდლამდე გამოუკვლევია, ის, ერთად შეგროვილი და რიგზედ
დაწყობილი, კაცობრიობის ცოდნას შეადგენს. ჩვენი ცდა რაში უნდა
მდგომარეობდეს? იმაში, რომ, რაც ჩვენ წინაპართ გამოუკვლევიათ, უცვნიათ,
შეუტყვიათ, ის უნდა ვიცოდეთ, ის უნდა შევიტყოთ, ე. ი. უნდა ვისწავლოთ ის, რაც
იმათ კანონები აღმოუჩენიათ, ის, რაც იმათ მიზეზები აუხსნიათ, რომ წმინდა,
ნამდვილი საგნის მსჯელობა გვქონდეს. ჩვენი ჟურნალების მოვალეობა ის გახლავთ,
რომ ის ახსნილი და გამოკვლეული კანონები და მიზეზნი გვაცნობონ ჩვენ, რომ ჩვენც
გაგვეხსნას გონება, ჩვენც დავინახოთ რამე, თორემ ეს ”მილორდიანიო”, ეს ”მხეცური
შურისგება” ჩვენს გონებას არც ერთს ცოცხალს აზრს, არც ერთს ჭეშმარიტებას არ
შემატებს. უნდა გვიშველონ შევიტყოთ ის, რაც ჩვენამდინა ყოფილა, ის, რაც
აღმოუჩენიათ. რაკი გვეცოდინება, მაშინ ჩვენ თითონ უნდა შეუდგეთ იმის
აღმოჩენას, იმის ახსნას, რის ახსნაც იმათ ვერ მოუსწვრიათ. ეს ჩვენი ვალდებულება
გახლავსთ ჩვენი შთამომავლობის წინაშე.
– დამაცა, სფირიდონ, შენ რომ თქვი, რაც ჩვენ წინაპართ აღმოუჩენიათო, ის
უნდა ვიცოდეთო, ამაზედ ერთი რამ მინდა მოგახსენო; ეხლანდელი ხალხი რომ
ემდურის, რომ ჩვენ წინაპართ არაფერი სწავლა არ დაგვიტოვესო? ამაზედ რას იტყვი?
– მე მოგახსენებთ განა ჩვენ ქართველების წინაპარებზედა? ჩვენი წინაპარნი
ისინი არიან, ვინც ჩვენზედ წინა ყოფილან; მე ეს სიტყვა ამ აზრით მოგახსენეთ. რაც
შეეხება იმაზედ, რომ ეხლანდელი ხალხი ემდურება ჩვენ მამა-პაპათ, ამას
მოგახსენებთ, რომ ძალიანა ჰსცდებიან. კაცს, რაც შეუძლიან და როგორც გარემოება
ხელს მოუწყობს, ის და ისე უნდა მოჰსთხოვო. შემცდარია ის, ვინც ჩვენ მამა-პაპათ
მძინარეებს და ზარმაცებს ეძახის. ეგ სახელი იქნება ჩვენვე დაგვერქვას უფრო
სამართლიანათაცა. ჩვენი წინაპარნი ქართველნი იყვნენ ისეთნი, როგორიც უნდოდა
იმ დროს: მტრისა და მოყვრის დამხვედრნი. გარშამო ეხვიათ მტრები და ნოეს
მტრედსავით ეს მშვენიერი ხალხი თავის მშვენიერი მიწა-წყლითა იყო ქრისტიანობის
მახარობელად
მაჰმადიანობით
მოდებულ
მტრებთა
შორის.
მაშინდელი
ქართველისათვის ორი გზა იყო: ან ქრისტიანობა, ან არა და ვაჟკაცური სიკვდილი
იმავე ქრისტიანობისათვის; ან ქართველობა, ან არა ხმლის პირზედ გულის შეთლა.

რომ იმათ ქრისტიანობაც და ქართველობაც ჩვენ შეურყევლად გადმოგვცეს, ამას
დღევანდელი დღე გვიმტკიცებს. უბედურებს მარჯვენა ხელი მოცლილიც არა
ჰქონდათ, რომ პირჯვარი რიგიანათ გადაეწერათ, იმ მარჯვენითა დღედაღამ ხმალი
და თოფი ეჭირათ და სად ეცლებოდათ მწიგნობრობისათვის და სწავლისათვის?
წეღანაც მოგახსენეთ, გარშამო მტრები ეხვიათ, მტერს გაძღოლა, მიღება და დახვედრა
უნდოდა. ეძინათო!.. მამული, ჩვენი სამშობლო ქვეყანა შეიმაგრეს და ჩვენ
სამკვიდროდ გადმოგვცეს; ქრისტიანობა, ჩვენი რჯული, ჩვენი სარწმუნოება
დაგვიცეს, მაშინ, როდესაც ათასი ემტერებოდა რჯულსაც და მამულსაცა. მეტი რა
უნდათ? შვილი რომ საომრად გავიდოდა, ბრძოლის მინდორზედ მამის ძვლებს ზედ
წააწყდებოდა და ხან დააკვდებოდა კიდეც. ამ ყოფაში დალიეს ჩვენ მამა-პაპათა
თავისი მოსისხლე დღენი. გონებისათვის ეცალათღა, რომ შეეძინათ რამე, მაშინ, როცა
დღედაღამ იმის ფიქრში იყვნენ, სიცოცხლე როგორ დავიცვათო? მშვიდობიანობა,
მოცალეობა არის მიწა, რომელზედაც ამოვა ხოლმე მეცნიერების, სწავლის,
ლიტერატურის ხე და ნაყოფი.
აკი როცა მშვიდობიანობა და მოცალეობა ჰქონიათ, უსწავლიათ კიდეც,
უწერიათ და გონების გასახსნელად ცდილან. საჯეროა, რომ ბევრი ნაწერი გვქონია,
მაგრამ ჩვენამდინ ფრიად მცირე რიცხვმა მოახწია; იმ ომის ცეცხლში, დაწვაში და
დაბუგვაში, აშკარაა, ვერ მოუარა ხალხმა და ყველაფერი დაიკარგა, ისე რომ კვალიც
აღარ დარჩა. თუკი მომეტებულმა ნაწილმა თავად-აზნაურებმა ის ვერ მოახერხა, რომ
შეენახა მეფის სიგელი თავადაზნაურობის ღირსების და მამულების, ე. ი. [რაც]
ცხოვრების სახსარს აძლევდა, სად შეეძლოთ შეენახათ ზოგიერთი თხზულება,
რომელიც იმათ არ მიჰსცემდა ლუკმა-პურსაცა და რომელიც დროს გასატარებლად
მიაჩნდათ.
– ეგა თქვი და ეგა ბრძანე, ჩემო სფირიდონ, რის ლიტერატურა? რაც მე
უწინდელი დროება მახსომს, ოჰ, საშინელება იყო. ვერც კი მოვიკეცამდით ხოლმე
პურის ჭამის დროსა; ისე ვიყავით ხოლმე, ჩაკუნტულები. ერთს ხელში თოფი
გვეჭირა და მეორე ხელში კოვზი.
– დიაღ, მხოლოდ მშვიდობიანობის დროს შეიძლება მწერლობაცა.
საქართველოსა ჰქონდა ერთი დროება, თამარ დედოფლის დროსა. მხოლოდ იმან
გახსნა საბერძნეთის გზა. და ამ გზაზე გამოიარეს მშვიდობიანად იმ მსწავლულმა
ხალხმა, რომლების სახელებიც ეხლა ჩვენ ვიცით. მათგანი ერთი უპირველესი
მანათობელი არის შოთა რუსთაველი. ჩვენა გვაქვს ცოტაოდენი ცნობა ზოგიერთ
თხზულებაებიდგანა, რომა იმ თამარ მეფის საუკუნეში ქართველებს სულაც არა
სძინებიათ; ისინი მაშინვე დიდი სიყვარულით შეუდგნენ სწავლასა: და ჩვენ
შეგვიძლიან ვიფიქროთ, რომა იმ დროებიდამ აქამომდე რომ არ შეწყვეტილიყო
ახალი დაწყობილი სწავლა, ამ ექვს საუკუნეში იქნება საქართველოში ყოფილიყო
ისეთი განვრცელებული სწავლა და ხელოვნება, რომა ემჯობინებია იმ ხალხის
სწავლისათვის, რომელნიც ეხლა არიან განთქმულნი. მაგრამ თამარ დედოფლის
მიცვალების შემდგომ ლანგ-თემურმა და სხვა მრავალმა მაჰმადიანებმა ააოხრეს
საქართველო და ამგვარად გაჰქრა საქართველოს ლიტერატურა თავისსავე
დასაწყისში. ამ ჩვენს საუკუნეში არის მშვიდობიანობა; მაშასადამე, არის დროება
ლიტერატურისა, სწავლისა და ხელოვნებისა, რომელიცა ადამიანმა სარგოიანად
უნდა მოიხმაროს. და ამის მიზეზით შეუძლიანთ ჩვენ დაგვემდურონ, მეტადრე
მომავალი შთამამავლობა, თუ ჩვენ არაფერს არ მოუმზადებთ, რადგანაც ამისი
შეძლება გვაქვს და გარემოებაც ხელს გვიწყობს.

ამჟამად მრავალნი სწერენ, რაც მოხვდებათ, კითხულობენ, ყველანი
ლაპარაკობენ ლიტერატურაზედა, მომატებულად პოეზიაზე; ყველანი სჯიან,
ბაასობენ, მაგრამ მხოლოდ შინაურულად, თავ-თავის სახლებში, და არა საქვეყნოდ.
აი, ნახვენ ჩვენი შთამამავალნი, რა სალიტერატურო განძებს დაუტოვებთ ჩვენ იმათა!
უნდა ვაღვიაროთ, რომა შინაურული ლაქლაქისაც და ლაპარაკის მეტი არაფერი არა
გამოგვივა რა ხელიდგანა. ყველას მათგანსა, ე. ი. მკითხველებსა, მწერლებსა და
მობაასეებსა აქვსთ თავისი საკუთარი მიზეზი; ზოგი კითხულობს ჟურნალსა
იმისთვის, რომა შეყრილობაში დაიწყებენ ხოლმე ლაპარაკსა და სირცხვილი იქნება,
რომ არ იცოდეს რა და რა ეწერა ამა და ამ ნომრის ”ცისკარში”; ზოგი კითხულობს
იმისათვის, რომ განკიცხოს ჟურნალი, აი, როგორც მე და შენა, თადეოზ; ზოგი კი
იმისათვის კითხულობს, რომ გაიგოს რამე ახალი ამბავი, ანუ ძველი, კარგი და
მშვენიერი; კითხულობს გულმოდგინებითა, სიამოვნებითა, თუ შეხვდა რამე
სასიამოვნო; ამ მესამე ხარისხის მკითხველებს ეკუთვნიან ქართველი ქალები,
მომატებულად ის ქართველი ახალგაზდა ქალები, რომელთაც არ იციან რუსული
კითხვა; დიდება და პატივისცემა ეკუთვნის იმ ქალებსა, ამისათვის, რომა რუსული
კითხვის მცოდნეები არც რუსულს კითხულობენ და არც ქართულსა, რადგანაც
ქართულის კითხვას თაკილობენ, და რუსული... თუმცა ამას ყველაზედ ვერ ვიტყვით,
განა არ არიან იმათშიაცა რუსული ლიტერატურის მიმდევნნი, მაგრამ რომ
დავთვალოთ, სამასს ქალში ერთი აღმოჩნდება. ქართულის მკითხველნი კი ბევრნი
არიან. რო სწორედ ვიანგარიშოთ, იქნება საქართველოში ქალი წერა-კითხვის მცოდნე
მეტი აღმოჩნდეს, ვიდრე კაცი; მეტადრე სოფლებში. რომელს თავადისა და
აზნაურშვილის ოჯახში ნახამთ ქალსა, რომელმაც არ იცოდეს წერა და კითხვა, თუკი
ჰქონია თუგინდ უმცირესი ღონისძიება სწავლისა. მრავალს იპოვნით წერა-კითხვის
მცოდნე გლეხიკაცის გასათხოვარ გოგოსა იმ სოფელში, სადაც სცხოვრებენ თავადაზნაურის ქალები; იმათ აქვსთ ხოლმე ყოველთვის სურვილი გოგოების სწავლისა, არ
ეტყვიან უარსა, თუ გლეხიკაცმა მოაცალა თავისი შვილი. სადიდებელნი და
პატივსაცემნი არიან ის მასწავლებელი ქალები, რომ თავისი ცოდნა არა შურთ
მოყვასისათვის და, რაც იციან, უანგაროდ ასწავლიან. მაგრამ ქართველ ყმაწვილ
ხალხზე და ვერც ბერიკაცებზე ვერ ვიტყვით ამასა; ისინი თავის შვილებსა და ძმებსაც
არ უგდებენ ყურსა, არამც თუ სხვისას მოჰკიდონ ხელი. ქალების სწავლა, მე ვგონებ,
რომა ქართლში უფრო გავრცელებული იყვეს, ვიდრე სხვაგან სადმე; ბევრისაგან
გამიგონია, აჭარაშიაც თითქმის ყოველი ქალი თურმე ქართული ასოებით თათრულ
სიტყვებსა ჰსწერს; მე ამაზე, ჩემო თადეოზ, ვერ დაგარწმუნებთ, რადგანაც მე თვითონ
არ მინახამს; მაშინ, როდესაც რომა ქართლში მე თვითონ მქონია შემთხვევა და
მინახამს, ზოგიერთ სოფლებში მდივანბეგის მოწერილი ბრძანება მიეტანოთ ახალი
მოყვანილი პატარძლისათვისა წასაკითხავად.
– ეგ დიაღ დასაჯერია, ჩემო სფირიდონ, ქალებს უფრო აქვთ მოცალება
სწავლისათვისა, ვიდრე კაცებსა; ძველათაც აგრე იყო: კაცები თოფ-იარაღს
მივდევდით ხოლმე და ქალები შინ ისხდნენ, წიგნებსა კითხულობდნენ და სწავლაში
იყვნენ.
– დიაღ, იმას მოგახსენებდი, რომა ძრიელ არის გახშირებული კითხვა-წერის
სურვილი. ბევრს უყვარს წერა, ზოგნი თავის ნაწერს აბეჭდინებენ, ზოგნი კი ვერა
ბედვენ ხოლმე. მომეტებულს ნაწილს ჩვენში, კაცსა თუ ქალსა, ლექსის წერა უფრო
უყვარს, პროზა აგრერიგად არ უყვართ, მეტადრე ხნიერ ხალხსა. ლექსით მთხზველს
დიდი პატივი აქვსთ. ორიოდე ლექსი რომ დასწეროს ვინმე, მაშინვე ლექსების
მოყვარულები უწოდებენ დიდ პოეტად. დიდი ღირსება არის პოეტობა, ჩემო

თადეოზ, გაშინჯეთ სხვა ხალხის ლიტერატურა და სცნობთ, რომა ძრიელ იშვიათია
პოეტი. ჩვენში კი პოეტები მრავალნი არიან და პოეტის ნიჭი კი ცოტასა აქვს. რისაგან
არის ესა? მე ვგონებ, ამისი მიზეზი ის არის, რომა ყოველი ლექსი წამკითხველსა
პოეზია ჰგონია და დამწერს პოეტს ეძახის.
– მართლა, სფირიდონ. ძალიან ხშირად მესმის ეგ სიტყვა და არ ვიცი კია, რასა
ნიშნამს, არც არავისთვის მიკითხამს. ამიხსენი, გეთაყვა, რა არის პოეზია; ჩვენ
უწინდელს დროში, კარგად მოგეხსენებათ, არა ვხმარობდით მაგ სიტყვასა; და ახალი
შემოღებული სიტყვა არის და ვერ გავიგე კია, რასა ნიშნამს?
– ოჰ, ჩემო თადეოზ, ძალიან ძნელია მაგისი ახსნა, ძალიან ძნელი საქმე
შამომიკვეთეთ და არ ვიცი, როგორ აღგისრულოთ ეგ თქვენი თხოვნა. ეგ ორისა და
სამის სიტყვით არ აიხსნება. მაგას მოუნდება დიდი ბაასი. ეგ რომ გეკითხნათ გიორგი
თუმანოვისათვისა, ის მსწრაფლად მოგახსენებდა მაგის პასუხსა. თუგინდ ლექსადაც
დაგიწერდა მაგის ახსნასა, და მე კი მიჭირს ძალიანა. მე დარწმუნებული ვარ, ჩემო
თადეოზ, რომ თქვენა დიდი მომთმენი ბრძანდებით და მოთმინებით დაუგდებთ
ჩემს ლაპარაკს ყურსა; და ამისათვის მე თქვენ გადმოგითარგმნით ბელინსკის
თხზულებიდგან ერთ სტატიასა პოეზიაზე, საიდგანაც შეგიძლიანთ გაიგოთ, რა არის
პოეზია, თუ ხეირიანად ავასრულე მთარგმნელის ხელობა.
*
ბელინსკი ამბობს: ”ყველანი ლაპარაკობენ პოეზიაზე, ყველანი თხოულობენ
პოეზიასა. რომ გავშინჯოთ, ამ სიტყვას ისეთი ცხადი და აღხსნილი მნიშვნელობა
აქვს, როგორათაც, მაგალითებრ, სიტყვას პურსა, ან კიდევ მომატებულად, სიტყვას
ფულსა. მაგრამ მხოლოდ მაშინ, როდესაც ორნი ერთიერთმანეთში დაიწყობენ ბაასსა
და სჯასა იმაზედა, რომა რას ნიშნავს სიტყვა ”პოეზია”, მაშინ განსჯაში გამოდის,
რომა ერთი წყალს ეძახის პოეზიასა და მეორე – ცეცხლსა. რა იქმნებოდა მაშინ,
როდესაც რომ იმათ, ვისაც პოეზია უყვართ, დაეწყოთ ლაპარაკი თავისს საყვარელ
საგანზე! ის იქმნებოდა სწორეთ ნამდვილი სურათი ბაბილონიის ენების არევისა!
მართალიც არის: თუკი ამ სიტყვის მნიშვნელობის ახსნა ძნელი არის მეცნიერების
ენითა, მაშასადამე, უფრო ძნელი იქმნება იმისი მნიშვნელობის კილოკავად აღხსნა
სამარადისო საყოველთავო ენითა, ისე, რომ ყოველთათვის ერთნაირად მისახვედრი
იყოს. თუგინდ მოვახერხოთ ესა, თქვენ დააკმაყოფილებთ განა იმ ხალხსა, რომელნიც
თქვენის თვალით უყურებენ საგანსა, ან თქვენსავით არიან შეგნებულნი? მართლაც,
თუკი მე ზომიერი და გარიფმული სტრიქონები, რომელშიაც კეთილზნეობითი და
კეთილმოქმედებითი აზრია, მგონია პოეზია, – მაშ როგორღა დამარწმუნებთ მე
იმაზე, რომა პოეზია არის ქმნილება, მხატვრობა სიცოცხლის გამოჩინებისა? – თუკი
მე ზეგარდამო-შთაგონება მგონია ზნეობითი სიმთვრალე, თითქო ბანგი დაულევიაო,
ან ღვინისაგან შებრუშულაო, გრძნობის აღტაცება, გულის-ვნების ცხელება,
რომელიცა მოუწოდებელ, უნიჭო პოეტსა გამოახატვინებინებენ საგანსა, რაღაც
უგუნური ბროწიალითა, ალაპარაკებენ ველურის და ძალდატანებული აღნაქვსებით
(ფრაზებით), მიგრეხილ-მოგრეხილი ამბის თქმითა, ჩვეულებრივ სიტყვებს
მიაცემინებენ ძალდატანებულ მნიშვნელობასა, – მაშ როგორ ჩამაგონებთ მე თქვენა,
რომა ”ზეგარდმო-შთაგონება” (вдохновение) არის ის წუთის ყოფა, როდესაც სული
ცხადად და ნათლათა ჰხედავს; არის მშვიდი, მაგრამ ღრმა განხილვა სიცოცხლის
საიდუმლოებისა, რომა იგი თითქო მისნური კვერთხით გამოიყვანს გრძნობის
მიუწდომელი წარტოლვისაგან (отвлеченность) აზრსა, ნათელს სახესა, სავსეს
სიცოცხლითა და ღრმა მნიშვნელობითა, და ჩვენს გარეშე მყოფს მოქმედებას,

ცხოვრებას, ხშირად ბნელსა და გაუწყობელს, გამოაჩენს ნათლად და თანხმობით
წყობილად?... პოეზია და სწავლა ერთი და იგივე არის, თუ რომ სწავლაში არ
ჩავაგდებთ მხოლოდ ერთ ცოდნის სქემასა, არამედ შეგნებას მათში მიმალულის
აზრებისას. პოეზია და სწავლა ერთი და იგივე არის, თუ სწავლაში ჩავაგდებთ მთელს
სისრულეს ჩვენი სულის არსებისას, რომელიც გამოითქმის ”მეხსიერებითა”, და არა
მხოლოდ ერთსა რომელსამე ჩვენი სულის ნიჭიერებასა. ამ შემთხვევაში პოეზია და
სწავლა მძაფრის სამძღვრით განეყოფებიან იმასა, რასაც ვეძახით ”ნამდვილ”
მეცნიერებასა (точные науки), რომელიცა განმსჯელობისა და იქნება თვალწინ
წარმოდგენის მეტსა არაფერს მოითხოვს ადამიანისგანა. შეიძლება იყოს ძრიელ
ჭკვიანი კაცი და არ ესმოდეს პოეზია, ეჩვენოს ფუჭად, რიფმების რახარუხად,
რომელიც შესაქცევარია უსაქმო და ჭკუამოკლე ხალხისათვისა; მაგრამ არ შეიძლება
იყოს ისეთი ჭკვიანი კაცი, რომელიცა ვერ მიხვდეს, მაგალითებრ, მათემატიკის
მნიშვნელობასა და დიდის მოწადინეობითა და ჯაფითა იმის სწავლაში დიდად თუ
მცირედ არ მიეცეს წარმატებასა. შეიძლება, რომ იყოს ისეთი ჭკვიანი კაცი, ასე
გაშინჯე, ძალიან ჭკვიანი კაციცა, და ის კი არ ესმოდეს, რა არის კარგი ”ილიადაში”,
”მაკბეტში”, ან პუშკინის ლირიკულს ლექსთ თხზულებაში; მაგრამ არ შეიძლება იყოს
ჭკვიანი კაცი, რომელიც ვერ მიხვდეს, რომ ორჯელ ორი არის ოთხი, ან ორი ქეშეო
ხაზი (параллельные линии) აროდეს არ შეხვდებიან ერთმანერთსა, თუ გინდ
დაუსრულებლად დააგძელო. ცხადია, რომა სიტყვა: ”ნამდვილი” ჭეშმარიტება –
ამბობს იმ ჭეშმარიტებაზედა, რომელიც თვალითა სჩანს და მიუცილებლად არის, და
არც შეიძლება იმაზედ არ დათანხმდეს არც ერთი კაცი ქვეყანაზე, თუ რომ იმას აქვს
კეთილგანმსჯელობა, რომელიც არის კაცთა და პირუტყვთა შორის უპირველესი
განმასხვავებელი მიზეზი. ამ შემთხვევაში უმაღლესი მეცნიერება, ე. ი. ფილოსოფია
და პოეზია – განვიმეორებ – ორივე ერთნი არიან: ერთიცა და მეორეცა ერთნაირად
მოშორვებით არიან იმაზე, რასაც კი აქვს თუმცა მცირედი შეხედულობა
”სინამდვილისა”. მაგრამა, როდესაც ხელოვნებითი თხზულების საგანის
მიხვედრაზე, ან სხვადასხვანაირს დარწმუნებაზე და კილოზე მოხდება ცილობა,
მაშინ მხოლოდ გულისხმიერი ადამიანი, როგორათაც სხვა ყოველ უაღრესს
საქმეშიაცა, მიხვდება ერთობის მძლეობასა (торжество единства), რომელია მით
უმაღლესია და განმმეხავი ”სინამდვილის” მძლეობაზედა, რამდენათაც გარეგანი
შეხედულობით ძნელად ასახსნელია და ძნელად მისაწდომელია გონებისათვის
საგანი ხელოვნებისა. აღურიცხველმა დროებამ, რომელმაც განაქრო დედამიწის
ზურგზე საბერძნეთის რესპუბლიკები, გამოიტანა სახელები: გომერისა, გეზიოდისა,
ესხილისა, სოფოკლისა, პინდარისა, ანაკრეონისა, – და ეხლაც ყველანი, რომელნიც
თავისთავსა რაცხვენ ნიჭიერების მქონებლებში, ხალისით თუ უხალისოდ, მაინც
კიდევ განკვირვებულნი არიან ამ სახელებისაგანა. უზრდელნი, რომელნიც
პირდაღებულნი უყურებენ ხოლმე შექსპირის დრამებსა და თავის გუნებაში
ამჯობინებენ იმათა ფუჭ ვოდევილებსა, ხმამაღლა აქებენ შექსპირსა და სწყინთ, თუ
იმას დაადარეს ვინმე. მაგრამ ეს არის დროების საქმე... ჩვენში პუშკინი გამოჩნდა იმ
დროს, როდესაც კლასიკური შეტბორება იყო და როგორათაც კეთილად და
ალერსიანად დაუხვდნენ იმასა ყმაწვილი ხალხნი, ისე შურით და პირქუშად მიიღო
ძველმა ხალხმა, მეტადრე საქვეყნოდ გამოსულმა პოეტებმა, ლიტერატორებმა და იმ
დროების მეტყველებმა; მაგრამ ჭეშმარიტებამ გაიმარჯვა, – და თუმცა გაჩნდა
არეული ზრიალი და გაცხარებული ბაასი, მაგრამ საზოგადო აზრმა (мнение) მაშინვე
აღამაღლა სახელი ახალგაზდა პოეტისა უმაღლეს ყველა პოეტებზედ, იმის წინად და
იმისს დროს მყოფებზე.

”არ შეუძლიან ყველას, და არც ყველას უნდა ესმოდეს მშვენიერება; ის ესმისთ
მხოლოდ მცირედ რიცხვს, ზოგიერთს ამორჩეულებს, – და ამათგანა ცნობულობენ
სხვანიცა. ვინც თვისის ბუნებით არის სული, სულისაგან მოვლენილი, – იმას
დაბადებიდგან აქვს ნება თანაზიარ იყოს ყოველი სულის ნიჭისა, რომელსაც ვერ
მისწვდება მისი ხორცი და ხორციელი სული, ე. ი. გონება. კაცი ყოველ ცხოველზედ
გონებით არის ამაღლებული, მაგრამ მხოლოდ მეცნიერება შეჰქმნის იმას აღმატებულ
კაცად. გონება ფეხს ვერ გადასდგამს ”ნამდვილ” სწავლას იქით, და არც ესმის
არაფერი, რაც გამოვა ”სარგებლობისა”, და ”საზრდო-საცხოვრებელის” ვიწრო წრეს
გარეთა; მეცნიერება კი მისწვდება, ხელს მოხვევს სივრცით უსამზღვრო სფერას,
რომელიც ვერ გამოიცდება და ვერც იხილება, შეჰქმნის ცხადად, და გონებისათვის
მიუწდომელსა, ცნობაში მოუყვანებელსა – თვალით სახილავად. ხელოვნება
ეკუთვნის ამ შექმნის სფერას, რომელიც მისახვედრია მხოლოდ მეცნიერებისათვის,
მეხსიერებისათვის – და ამისათვის პოეზიის მნიშვნელობა არ შეიძლება ისწავლოს
ადამიანმა ისრე, როგორათაც არ შეიძლება ისწავლოს ლექსების დაწერა.
მშვენიერებისა რისამე გულში ჩარჩენა არის თავისდაგვარად ნიჭი: იგი არ მიიღება
არც სწავლით, არც განათლებით, არც გავარჯიშებით, ეძლევა მხოლოდ ბუნებით.
პოეზიის მიხვედრა არის სულის საქმე და მაგ საქმის აღმოჩენა დამალულია
ადამიანის ბუნებაში. ვიცით, რომა ადამიანის ბუნება არის აღურიცხველად
მრავალნაირი, განსხვავებული, და წარმოადგენს უზომოდ გრძელ კიბეს მრავლისაგან
უმრავლესის საფეხურებით – ქვეიდგან ზეით, ზეითგან ქვეით, იმისდა კვალად,
რომელის დასაწყისიდგანაც დაუწყებ ყურებასა. პოეზია თავდაპირველად მიიღება
გულით და შემდგომ იმისაგან გარდამიეცემა თავსა. ამისათვის, ვისი გულიც
ბუნებით მოუხეშავია და უგრძნობელი მშვენიერების გულში ჩანერგვისათვის, –
შემოახვიეთ იმას გარეშემო სიყრმიდგანვე ქმნილება, თხზულება ხელოვნებისა,
ელაპარაკეთ იმას მთელ სიცოცხლეში პოეზიაზე, – ის შეიძინებს მხოლოდ იმისი
ფორმის, გარეგანის ვარჯიშსა, და დაეჩვევა იმისს გარეგანი შეხედულობის განსჯასა;
მაგრამ ქმნილებისა, თხზულების საგანი დარჩება იმისთვის მარადის საიდუმლოდ,
ასე რომ ეჭვიც არ ექნება იმაზედ, რაც საგანი იქ არის. იმისთანანი, რომელნიც თვისის
ბუნებით პოეზიას ვერ იგულისხმებენ, უფრო მრავალნი არიან ქვეყანაზე, ვიდრე
ისინი, ვისაც ბუნებისაგან მინიჭებული აქვთ მშვენიერებისადმი მიდრეკილება. რის
მიზეზით არის ეს ასრე? – იმ მიზეზითვე, რომლის მიზეზითაც ხელოვანთა რიცხვი
შეეფარდება მდაბიო ხალხსა, როგორათაც ერთი ერთ მილიონსა”.
აქ, ჩემო თადეოზ, უნდა გადავხტე 253-ს გვერდზედა, ამისათვის, რომ წინ
დამხვდა ორი ჩინებული ლექსი, რომლების გადმოთარგმნა მე არ შემიძლიან,
რადგანაც მე და ლექსთთხზულების ნიჭი გამწყრალები ვართ. ამ გადახტომით
იქმნება ცოტაოდენად ჰაზრიც შეიცვალოს, მაგრამ რა გაეწყობა, ძრიელ ცუდად
გადმოთარგმნას თავის დანებება სჯობია.
”და ესრედ, დავსტოვოთ იქით ყველანი, ვინც მშვენიერებას ემტერებიან.
დავივიწყოთ ხელოვნების საქმეში ხალხის გულგრილობა, და ნურც შეგვეშინდება,
რომა ზოგნი ჩვენ ჰაზრს ვერ მიხვდებიან, ზოგნი არ შეგვექმნებიან თანახმანი, და
სხვანი სასაცილოთაც აგვიგდებენ, – და დაუბრუნდეთ საგანსა, რომლითაც დავიწყეთ
სტატია: რა არის პოეზია? მხოლოდ ჭაბუკს, რომელსაც სისხლი უდუღს და რომელიც
არ არის გამოცდილი სიცოცხლის განსაცდელში, მხოლოდ იმ ჭაბუკს შეშვენის, რომ
ჰქონდეს კეთილშობილური, მაგრამ ძნელად აღსასრულებელი სურვილი, – რათა
დააჯეროს, მთელი ქვეყანა მასზე, რაზედაც თითონ ის დარწმუნებულია, და ამ
განძრახვით, ერთნაირის ენით და ერთნაირის სიფიცხით ელაპარაკოს ყველას იმაზე,

რაც მისახვედრია მხოლოდ ზოგიერთისათვის; მხოლოდ ჭაბუკს შეშვენის სწყინდეს,
რომა ზოგს არ ესმისთ ისა, რაც არა აქვსთ მინიჭებული, და არც საჭიროა მათთვის,
რომ ესმოდესთ... ჩვენ ვილაპარაკოთ ყოველთათვის, უთხრათ ყველას, მაგრამ იმედი
გვქონდეს მხოლოდ ზოგიერთისაგან პასუხის გებისა... და რა? განა დიდი ბედნიერება
არ არის, რომ გავაღვიძოთ ზოგიერთს მიძინებულს სულში უმაღლესი ჰაზრი? განა
დიდი ბედნიერება არ არის, რომა დავბადოთ თანამგრძნობელობა იმ გულში,
რომელსაც ჩვენ არასდროს არ ვიცნობდით და ვერც გავიცნობთ, რომელიცა იქნება
სცხოვრებს შორს ჩვენზე ამ ქვეყნის სადმე კუნჭულში, მაგრამ რომლის გულსაც ჩვენი
სიტყვა დააწყებინებს ძგერას ჩვენის გულის თანახმად; და საზოგადო კაცობრიობის
სასარგებლოდ აღვიარებინებს თვისსა და ჩვენ შორის სულით ნათესაობასა, იმის
სახსოვრად, რომ სულმა გაიმარჯვა სივრცის და დროების შეკრულობაზედა!
”მაშ რა არის პოეზია? კითხულობთ თქვენა სურვილით, რომ გაიგონოთ ახსნა
თქვენთვის სანუკვარი საგანისა. თუ იქმნება ცბიერულად გინდოდეთ შეყვანება ჩვენი
შეკრთომაში მით, რომ ნახოთ ჩვენი უღონობა ამა უაღრესის და ბნელი საგანის
ახსნაში... ან ერთი იქნება, ან მეორე, მაგრამ ორივ ჩვენთვის სულ ერთია; ჯერ, ვიდრე
ჩვენ გიპასუხებდეთ, გკითხამთ თქვენცა, თავისდაკვალად. ბრძანეთ: რა დავარქვათ
იმას, რა განსხვავებაც არის კაცის პირის-სახესა და წმინდა სანთლის ფიგურას შორის,
რომელიცა რამდენადაც დიდის ოსტატობით არის გაკეთებული, რამდენადაც უფრო
და უფრო ჰგავს ცოცხალი კაცის პირის-სახესა, მით უმეტესად და უმეტესად
გვეზიზღება? მიბრძანეთ: რა განსხვავებაა ცოცხალი კაცის პირის-სახესა და
მიცვალებულის პირის-სახეს შორის? – ნაკვთი ხომ ერთნაირად სწორეა ერთშიაც და
მეორეშიაცა, ერთი და იგივე ასოა, ერთნაირი მათი თანხმობაა, ერთნაირი
განწყობილებაა ასოებისა? რისაგან არის, რომ ეს თვალები ისრე ანათებენ, ისრე
სამსენი არიან ჰაზრით და ჭკვით, რომა თქვენ ატყობთ რაღაც ჰაზრსა, რომა მათ უნდა
გითხრან რაღაც გულითადი და სატრფიალო; და ისინი კი – ისრე ჩამქრალნი, მინის
მსგავსნი!.. ცხადი საქმეა: პირველში არის სიცოცხლე და მეორეში კი – არა. მაგრამ ეს
”სიცოცხლე” რაღა არის? ჩვენ ვიცით კანონი ადამიანის სხეულისა, ვიცით, რომა
სიცოცხლე კაცისა არის მისს აგებულებაში; ვიცით, რომა სიცოცხლე განუშორებლად
თან დასდევს სისხლის ბრუნვასა ძარღვებში, და განჰქრება იმწამსვე, როდესაც
გათავდება სისხლის ბრუნვა; მაგრამ ისიც ვიცით, რომა ჩვენი აგებულება არ არის
ოწინარი (მაშინა), რომელიც მოიმართება და დადგება საათივით რომელისამე
ჭახრაკით. რამდენსაც ღრმად დაუწყებთ ძებნასა აგებულების საიდუმლოსა, იმდენად
უფრო და უფრო დავშორდებით იმასა, მით უმეტესად მიუწთომელი იქმნება ის
ჩვენთვისა. მაგრამ ცოცხლებშიაც არიან მკვდრები, ისრე, როგორათაც ცოცხლებიც
არიან მკვდრებში, ამისათვის რომა რაც სიცოცხლეა ცხოველისათვის, ის სიკვდილია
ის
სიკვდილია
ადამიანისათვის;
რაც
სიცოცხლეა
იროკეზისათვის *),
ევროპიელისათვის; რაც სიცოცხლეა მსოფლიოის საჭიროებისა და სარგებლობის
მონისათვის, რომელიც მომატებულს ვეღარასა ხედამს საზრდოსა და ჯიბის
საჭიროების დაკმაყოფილებისა, ან მცირე ამაოდ დიდების გარდა, – ის სიკვდილია
გონიერისა და მგრძნობელი კაცისათვის. რაც გონებაში არის, ის გამოიხატება
ნაკვთით (ფორმით): შეხედეთ, როგორი პირუტყვის ცხვირ-პირი აქვს იმ კაცსა,
ნამძინარევი და მღვრიე თვალები, საზიზღარის შეხედულობით, – სქელი, ძლივს
ქშინამს, ეს არის ეხლა მაძღრისად ნასადილევი, – და შეხედეთ, რანაირის სისხამით
უბრიალებენ შავი თვალები იმ გამხდარსა, ფერნაკლულს კაცსა, რანაირი მოძრაობა
(*)

ველური ხალხია, სრულად მიუმხვდარი და კაცზედ დაშორებული გონებითა.

აქვს იმის სახესა, რამდენი მხურვალებაა იმის ხმაში! მართალია თუ არა, რომა
პირველი მკვდარია, მეორე – სავსეა სიცოცხლითა? მაგრამ სიცოცხლე თვისის
გამოჩინებით დაუსრულებლად სხვადასხვანაირია. ფოცხვერი სავსეა სიცოცხლით
კუზე, მაგრამ იმისი სიცოცხლე ნამდვილი ცხოველურია; იმისი მაღორძინებელი არის
მხურვალე სისხლი, უხვად სავსეა ძარღვები ელეკტროთი. ესრედ ზოგიერთს
ადამიანშიაცა ბევრია სიცოცხლე, მაგრამ ის სიცოცხლე მიუცილებლად ვერ
დაგიმონებთ თვისის მოხიბლვით...”
”დიახ, სიცოცხლე ის არ არის, რომა ამდენ და ამდენი წელიწადი სვა და ჭამო,
იცოდვილო ჩინებისა და ფულისათვის და თავისუფალ დროს ხოცო ბუზები,
სთვლიმო და ითამაშო ქაღალდი: ამისთანა სიცოცხლე უსაძაგლესია ყოველს
სიკვდილზე, და ამისთანა კაცი უმცირესია ყოველს პირუტყვზე, ამისათვის რომა
პირუტყვი, თავის მიდრეკილების მორჩილი, სრულიად ხმარობს იმ ღონისძიებასა,
რაც მიუნიჭებია მისთვის ბუნებასა საცხოვრებელად, და მოურიდებლად აღსრულებს
თავის მნიშვნელობასა. სიცოცხლე არის – მგრძნობელობა და განსჯა, ტანჯვა და
ნეტარება; ყოველი სხვანაირი სიცოცხლე არის სიკვდილი. და რამდენსაც
მომატებულს საგანს მისწვდება ჩვენი გრძნობა და ჰაზრი, რამდენადაც
მომატებულად და ღრმად შეუძლიან ჩვენს ნიჭსა ტანჯვისა და ნეტარების გრძნობა,
იმდენად მომატებულად ვცოცხალვართ: ერთი წამი ამისთანა სიცოცხლისა
უმჯობესია, ვიდრე ასი წლის სიცოცხლე, გატარებული საზიზღარ თვლემაში,
უბრალო მოქმედებაში, უსაგნოდ დროების გატარებაში. ტანჯვის ნიჭი გვითხრობს
ნიჭს ნეტარებისასა, და ვისაც არ უნახავს ტანჯვა, იმან არც ნეტარება იცის, ვისაც არ
უტირნია, ვერ გაიხარებს...”
გადვიდეთ კიდევ, ჩემო თადეოზ, მეორე გვერდზე და აქ კიდევ დავტოვოთ
ორიოდ ლექსი.
”...ბუნებასა და თვითეულ კაცს გარდა, არის კიდევ საზოგადოება და
კაცობრიობა. რაც უნდა უხვი და მდიდარი იყვეს შიგნეული სიცოცხლე კაცისა, რაც
უნდა მჩქეფარე წყაროსავებრ სცემდეს გარეთ, და რაც უნდა ზვირთით გადმოდიოდეს
ნაპირზე, – ის არ არის სრული, თუ რომ არ მიითვისა იმან ის, რაც სასარგებლოა იმის
გარეშე მყოფ ქვეყანისა, საზოგადოებისა და კაცობრიობისათვის. სრულსა და კარგად
მყოფ ბუნების კაცსა მძიმედ აწევს გულსა სვე სამშობლო მამულისა; ყოველ
კეთილშობილ ადამიანს ღრმად ესმის თავისიანობა, რომ ის არის სისხლით და
ხორცით ნათესავი მამულისა, სისხლითა და ხორცით მიკავშირებული სამშობლო
მამულთან, საზოგადოება არის რაღაც ცოცხალი და შენაწევრებული, ერთი მრთელი,
რომელსაც აქვს დროება თვისი გაზრდისა, დროება კარგადმყოფობისა და
ავადმყოფობისა, დროება თვისის ტანჯვისა და მხიარულებისა და აქვს თავისი
მიქცევა და მოქცევა ან სასიკვდილოდ, ან სასიცოცხლოდ. ც ო ც ხ ა ლ კაცს თავის
სულში, თავის გულში და სისხლში აქვს სიცოცხლე საზოგადოებისა: ის ავად გახდება
საზოგადოების ავადმყოფობით, იტანჯება იმისი ტანჯვით, ნეტარებს მისი
ბედნიერებით, თავისი თავისა და თავის საკუთარ გარემოებას გარეშე მყოფისათვის.
რასაკვირველია, ამ შემთხვევაში საზოგადოება გამოართმევს იმას თავისს ხარჯსა,
მოაშორებს თავსა თავის საქმესა ზოგიერთს მის სიცოცხლის ჟამში, მაგრამ არ
დაიმონებს სრულიად და განსაკუთრებით. სამშობლო ქვეყნის სიყვარული
(патриотизм) უნდა გამოდიოდეს კაცობრიობის სიყვარულიდგან ისრე, როგორათაც
ნაწილი მრთელისაგან. სამშობლო მამულის სიყვარული არის ისა, რომა გულით
გინდოდეს ნახო, რაც კაცობრიობას გონებაში გამოუხატამს – აღსრულებაში იყოს
მოყვანილი, და შენის ძალისა შეძლებისა კვალად შველოდე მის აღსრულებასა, თუ

ასრე არა, პატრიოტობა (მამულისმოყვარება) იქმნება ის, რომ უყვარდეს თავისი
მხოლოდ იმისათვის, რომა თავისია და ეჯავრებოდეს ყოველისფერი სხვისა მხოლოდ
იმისათვის, რომა სხვისა არის, და, ვინ იცის, რანაირად უხარიან და მოსწონს თავისი
უმგზავსობა და სახიჩრობა. ანგლიელი მორიერის რომანი ”ჰაჯი ბაბა” არის
წარჩინებული
და
ნამდვილი
სურათი
ამგვარი
პატრიოტობისა
(მამულისმოყვარებისა). ადამიანის ბუნებას აქვს თვისება, რომ უყვარდეს
ყოველიფერი მისი მახლობელი, მისი სისხლით და ხორცით ნათესავი; მაგრამ ეს
სიყვარული პირუტყვთაც აქვსთ, მაშასადამე, კაცის სიყვარული უნდა იყოს
უმაღლესი. ეს კაცობრიული სიყვარულის აღმატებულება ცხოველის სიყვარულზე
არის მეხსიერებისაგან, რომელიცა ხორციელებასა და მგრძნობელობასა განანათლებს
სულით, და ეს სული არის საზოგადო. მეფე პეტრე პირველის მაგალითი, რომელიც
ამბობდა თავის ღვიძლს შვილზე, უკეთესიაო სხვისა იყოს და კარგიო, ვიდრე ჩემი და
ავიო, – ყველაზედ უკეთესად აცხადებს და ამართლებს ჩვენს ჰაზრსა.
რასაკვირველია,
კერძოობიდგან
შეუძლებელია
დაიდვას
კანონი
საზოგადოებისათვის, მაგრამ შეიძლება ამ შეფარდებით კერძოობითიდგან ავხსნათ
საზოგადო. შეიძლება გძულდეს ღვიძლი ძმა, თუ ცუდი კაცია, მაგრამ არ შეიძლება არ
გიყვარდეს სამშობლო ქვეყანა, როგორიც უნდა იყვეს. მხოლოდ ეს სიყვარული არ
უნდა იყვეს მკვდარი კმაყოფილება *), ცოცხალი სურვილი უნდა იყოს, რომ
ყოველისფერი მოვიდეს სისრულეში, უკეთესობაში; ერთის სიტყვით – სამშობლო
ქვეყნის სიყვარული უნდა გამომდინარეობდეს კაცობრიობის სიყვარულიდგან.
”და აი, ჩვენ ვსთქვით სიცოცხლეზე ყოველისფერი, რაც გვქონდა სათქმელი
მაზე. და თუმცა ამის გამო თითქო დავშორდით ჩვენ საგანსა, მაგრამ მართლა კი
მხოლოდ მიუახლოვდით მის ახსნასა.
”პოეზია არის გამოხატვა სიცოცხლისა, ანუ, უკეთ ვსთქვათ, პოეზია არის
თითონ სიცოცხლე. ეს ცოტაა: პოეზიაში სიცოცხლე უფრო უკეთეს სიცოცხლედ
აღმობრწყინდება, ვიდრე თვით სინამდვილეშია. აქედგან გამოდის ახალი კითხვა,
რომელის ახსნაცა იქმნება პოეზიის ახსნა, – კითხვა: თუ თვითონ სიცოცხლე შეიცავს
ამდენ პოეზიასა, ასრე რომა თვისის მნიშვნელობით სიცოცხლე და პოეზია ერთი და
იგივე არის, – მაშ რაღა საჭიროა კიდევ სხვა პოეზია, და თვით ხელოვნებას ან რაღა
მიუცილებელი საჭიროება ექმნება, და ან რაღა თავისუფალი მნიშვნელობა?
”მრავალი მშვენიერებაა ცოცხალ სინამდვილეში (действительность), ანუ უკეთ
ვსთქვათ, ყოველი მშვენიერება არის მხოლოდ მასში, რაც არის და არცა ჰსცხოვრობს;
მაგრამ მისთვის, რომ ვისიამოვნოთ, დავსტკბეთ ამ სინამდვილით, ჩვენ პირველად
უნდა დავიმორჩილოთ ის სინამდვილე ჩვენის მეხსიერებით, და ეს შესაძლებელია
მხოლოდ მაშინ, როდესაც გვექმნება შემდგომი ორი თვისება: ჩვენ უნდა
ზედმიწევნით შევიგნოთ ისა სულ მრთლად, ერთიანად, და მასთანავე ნაწილ-ნაწილ
(ანუ თითო-თითო საგნათ), ისრე რომა ჩვენმა საკუთარმა თავმა, ჩვენმა
მოფარდულობამვე არ დაგვიშალოს იმისი დანახვა. ჩვენ ვსარგებლობთ ხოლმე
იმითი, მაგრამ მხოლოდ იშვიათად, მხოლოდ სიხარულით აღტაცების წამსა. რაღაც
ჩვენი მსწრაფლ გულის გამოჩინების მოულოდნელს დროსა; მომეტებულად ჩვენ
გავერთვით ხოლმე მრავალ რიცხვ საგნებში, და იმ საგნების იქით ვეღარა ვხედამთ
მრთელს საგანსა, და მათი აღარა გვესმის რა. ასრე გაშინჯე, ჩვენი საკუთარი
გრძნობანი მხოლოდ მაშინ არიან ხოლმე ჩვენი სასიამოვნონი, პირველი, – როდესაც
განვთავისუფლდებით მათის მომღალავი ტვირთისაგან ანუ მათის ძრწოლის
(*)

ე. ი. არ უნდა ჰსთქვა, ოღონდ ქართული ჟურნალი კი იბეჭდებოდესო და როგორიც უნდა იყოსო.

ღელვისაგან, რომელსაც გაჰყვება ხოლმე სულთქმა, რომლისაგან ჰქრება შეგნება; და
მეორე – მაშინ, როდესაც მოვიგონებთ წარსულს. აწმყო (настоящее) არასდროს არ
არის ჩვენი, ამისათვის, რომ ჩვენ წარგვიტაცებს ხოლმე თავისა თანა; და თვით აწმყო
სიხარულიც სამძიმოა ჩვენთვის ისრე, როგორათაც მწუხარება, ამისათვის, რომა
გვიმონებს, გვჯაბნის, გვიპყრობს ისი ჩვენ, და არა ჩვენ იმასა. თუ გვინდა რომ
დასტკბე იმ სიხარულით, ისიამოვნო, უნდა განშორდე იმასა რამდენსამე მანძილზე,
ისრე, როგორათაც უნდა განშორდე სურათსა სინათლის გულისათვის და შორიდამ
უნდა უყუროთ, – განშორებული, განთავისუფლებული თქვენ ისე უნდა
უყურებდეთ, როგორათაც ჩვენს გარეშე მყოფსა საგანსა. აი, რის მიზეზით მოგვეცემა
ხოლმე ჩვენ შვება და განვთავისუფლდებით მწუხარების სიმძიმისაგან, როდესაც
ვუამბობთ ვისმე, ანუ დავსწერთ ქაღალდზე: ჩვენ ვხედამთ იმასა ჩვენგან
განშორებულს, ჩვენზედ მოშორვებით მყოფსა, ჩვენი თავი აღარ გვიფარებს, აღარ
გვიშლის მისს გაშინჯვასა, – და მაშინ ჩვენთვის საყვარელია ჩვენი მწუხარება, ჩვენ
გვიამება როდესაც მოვიგონებთ ხოლმე, გვესიამოვნება როდესაც ვლაპარაკობთ
იმაზე, როგორათაც ჯარისკაცს უყვარს თავისი ომში ყოფნის ამბის თქმა და
ყოველისფრის განსაცდელისა, რაც მას იქ გადახედია. ყოველიფერი წარსული
გვეჩვენება ჩვენ სხვანაირად, თითქო ფერგამოცვლილად, ბედნიერებას ვხედამთ
საუკეთესოდ იმაზე, როგორც იყო მაშინ, როდესაც იმითი ვსტკბებოდით; თვით
უბედურებაშიაც ვხედამთ ერთს პოეტიურ მხარესა. ამის მიზეზი ის არის, რომა
სიშორე უმალამს ჩვენს თვალსა ყოველს უთანასწორობასა, შემთხვეულებასა,
უწმინდურ ლაქებსა, რომელნიც ახლოს ყოფნის დროს პირველად მოხვდება ხოლმე
თვალსა. სინამდვილეში ყოველისფერი დამონებულია სივრცისა და დროების
კანონისაგან: გმირები სჭამენ, სმენ, გრძნობენ შიმშილსაცა და სიცივესაცა,
როგორათაც სხვა ყოველი კაცი. თქვენა ხედამთ ქვეყანაზედ მშვენიერს
დახატულობას რომელისამე ადგილისასა (ლანდშაფტსა), მაგრამ როგორ? – უთუოდ
შორიდგან და ამასთანავე ერთის ადგილიდგან. ერთის გასაშინჯავი წერტილიდგან:
სიშორე აძლევს ლანდშაფტს მხატვრობის სიმშვენიერეს; გასაშინჯავი წერტილი,
რომლიდგანაც უყურებთ, ის აძლევს იმას ერთობას, სიმრთელეს. გადადგით ერთი
ნაბიჯი, გამოიცვალეთ საყურებელი წერტილი, – ლანდშაფტიც განჰქრება: დარჩება
თქვენს თვალწინ რაღაც შეუთანხმებელი, განბნეული უთავბოლოდ, აღარ ექმნება
ერთობა, სახე. მიდით იმ ლანდშაფტთან ახლოს, რომელის მშვენიერებითაც იყავით
განკვირვებული, – და თქვენ დაგხვდებათ რომელიმე გამოუდეგარი ქოხი, საძაგელი
წისქვილი, უბრალო ღელე, სხვაზედ არაფრით განსხვავებული ჭალა, სადაც ყოველ
ნაბიჯზე ფეხი გიბორძიკდებათ ოკრობოკროებში, ანუ ჩაეფლობით სადმე წუმპეში,
შორიდგან კი სუყოველისფერი იყო ისრე სუფთა, ფაქიზი, მშვენიერი, მრთელი,
ჩარჩოში ჩასმული, – ნამდვილი სურათი და მხატვრობა! ამითია სურათი უკეთესი
ნამდვილზე? დიახ, ლანდშაფტი, დახატული ტილოზე ნიჭიანი მხატვრისაგან,
უკეთესია ქვეყანაში ყოველ ჩინებულ სანახავ ადგილზე. რათა? ამისათვის, რომა
იმაში არა არის რა შემთხვევითი და მეტი, ყოველი მისი ნაწილები არის
შეერთებული, ყველა არის მიხრილი ერთის საგანისაკენ, ყველანი ერთად შეკრულნი
შეადგენენ ერთს მშვენიერს, მრთელს და განუყოფელს აზრსა. სინამდვილე
მშვენიერია თავისთავად, მაგრამ მშვენიერია ის თვისის საგანით, თვისის ნაწილებით,
თვისის ჰაზრით და არა ნაკვთით (ფორმით). ამ შემთხვევაში, სინამდვილე არის
წმინდა ოქრო, მაგრამ გამოურჩეველი, ერთად არეული ლითონი და მიწა: სწავლა და
ხელოვნება განსწმენდენ ოქროს სინამდვილისასა. გადაადნობენ და ჩაასხმენ
მშვენიერს ყალიბებში. მაშასადამე, სწავლა და ხელოვნება თავისაგან არ მოიგონებენ

ახალსა და არ მოიგონებენ დაუარსებელს სინამდვილეს, მაგრამ იმას, რომელიც
ყოფილა, არის და იქნება კიდევაცა, გამოართმევენ მზა მასალასა, მზა კავშირთა,
ერთის სიტყვით მზა საგანსა: მისცემენ მას შესაფერ ნაკვთსა, ყალიბსა, ზომიერის
ნაწილებით ისრე, რომ ჩვენ შეგვეძლოს ერთბაშად თვალის გადავლება ყოველმხრივ.
პეტრე პირველმა რომ რუსეთში გააჩინა ფლოტი და ჯარი, ეს არის ფაქტი
ისტორიულის სინამდვილისა; მაგრამ ისტორია როდესაც გვიამბობს ამ საქმესა, ის არ
მოგვიყვება ყოველს ამბავს დაწვრილებით, გამოჰკრებს მხოლოდ იქიდგან
უპირველეს იმ დროების ჩვეულების ნიშნებსა: რა იმისი საქმეა იმის აღწერა, როგორ
აგროვებდნენ სალდათებსა, მოგემეებსა, როგორ ასწავლიდნენ მათ სათითაოთ და
სხვანი. შექსპირს შემოკლებულ დრამაში გამოუყვანია მთელი ცხოვრება
ისტორიულის კაცისა, რომელსამე რიჩარდ მეორით, ანუ უწარჩინებულესი ამბავი
გმირის ცხოვრებიდგან, რომელიც ნამდვილად შეიძლებოდა მომხდარიყო მხოლოდ
რამდენსამე წელიწადში. იმას გამოუყვანია თავის დრამაში მხოლოდ ის ნიშნები
იმისი გმირის სიცოცხლიდგან, მხოლოდ ის (ფაქტი) მამხდარი ამბავი, გამორჩეული
დრამატიული სურათისათვის, რომელნიც შესახები ყოფილან პირდაპირ მისი
თხზულების ჰაზრისა, და დანარჩენნი, თუმცა საცნობლად სასიამოვნონი არიან
თავისთავად, მაგრამ არ შეეხებოდნენ მის საგანსა, – გამოურიცხამს, რადგანაც არ
არიან საჭირონი. თუმცა რომანის ჩარჩო მიუდარებლად ვრცელია შევიწროებულ
დრამის ჩარჩოზე, და თუმცა რომანის მწერალს უფრო ვრცელი თავისუფლება აქვს
დრამის მთხზველზე, მაგრამ რომელიც გინდათ აიღეთ რომანი ვალტერ სკოტტისა,
ანუ კუპერისა, არ მოუნდებით ერთი დღის მეტი, რომ იკითხოთ გაუწყვეტლად,
მაშინ, როდესაც დაწვრილებით აღწერა, მემუარებივით, ერთის წლის ცხოვრება
ერთის კაცისა გაავსებდა ათჯერ მომატებულ ტომსა, ვიდრე გმირისა მთელი
სიცოცხლის აღწერა. პოეტი არ არის ვალდებული აღგიწეროთ, რომ იმისი გმირი
როგორა სჭამდა სადილსა ყოველთვის, მაგრამ პოეტს შეუძლიან დაგიხატოთ ერთი
მისი სადილთაგანი, თუ რომ ამ სადილზე იყო როგორმე დამოკიდებული იმისი
სიცოცხლე, ანუ თუ ამ სადილით შეიძლება რომელისამე ხალხის, რომელსამე დროში
ჩვეულების ნიშნების წარმოდგენა; თუ რომ რომანის გმირი არის რაინდი (рыцарь),
გამოჩენილი მხედარი, მაშასადამე, პოეტისათვის რა საჭიროა, რომ აღწეროს ყველა
იმისი ბრძოლა, ომი, რომელიც რაინდებს ისრე ხშირად შეემთხვეოდათ ხოლმე,
როგორათაც რუსის ვაჭარს ჩაის დალევა. მაგრამ პოეტს შეუძლიან აღწეროს ერთი
შემთხვევა ან გმირის ხმალში გასვლისა, ან ომისა, და სხვა ამგვარი აღწერა ვეღარას
მოუმატებს, იმიტომ, რომ გმირის ხასიათი ერთის შემთხვევითაც გამოიხატება ისრე
სრულად, ცხადად, რომ ჩვენ იმისი ერთი ხმალში გასვლით გვეცოდინება კიდეცა,
როგორ გავიდოდა ხმალში ათას სხვა შემთხვევაში...
”ამისათვის ყოველი პირი, გამოყვანილი ხელოვნებითს ქმნილებაში, ანუ
თხზულებაში, არის წარმომადგენელი მრავლისაგან უმრავლესის ერთნაირის,
ერთგვარის პირისა, და ამისათვისაც ჩვენ ვამბობთ ხოლმე: ეს კაცი ნამდვილი
ოტელლო არის, ეს (გასათხოვარი) ქალი სწორეთ ოფელიაა. ესრეთი სახელები,
როგორათაც ანეგინი, ლენსკი, ტატიანა, ოლგა, ზარეცკი, ფამუსოვი, სკალაზუბი,
მოლჩალინი, რეპეტილოვი, ხლესტაკოვი, სკვოზნიკ-დმუხანოვსკი, ბობჩინსკი,
დობჩინსკი, დერჟიმორდა და სხვანი, – არიან თითქო საზოგადო სახელები და არა
საკუთარი, საზოგადო განთვისებულებითი წოდებანი, რომელნიც თვით ცხოვრებაში
აღმოჩენილან. ამისათვის მეცნიერებაში, ხელოვნებაში სინამდვილე ჰგავს
სინამდვილეს, მაგრამ ნამდვილი კი არ არის. ხელოვნებითი ქმნილება, ან თხზულება,
რომელიც მოგონებაზედ დაიფუძნება ხოლმე, უმაღლესია ყოველ ჭეშმარიტად

მომხდარ ამბავზე, და ისტორიული რომანი ვალტერ სკოტტისა, რომელისამე ქვეყნის
ხასიათისა, დებულების (ადათის) შესახებ, ჭეშმარიტია ყოველ ისტორიაზე...”
– ახლა კი, ჩემო თადეოზ, გადმოვშალოთ ერთი ფურცელი კიდევ და
შევიტყოთ, რა არის პოეზია. მაგრამ რადგანაც სიტყვა გძელდება, მე ბელინსკისავე
სიტყვით ესე მოკლედ მოგახსენებთ: პოეზია არის სიცოცხლე გამჯობინებული, არის
სინამდვილე განცხოველებული აზრითა და მხატრობითა. ”მთელი ქვეყანა – ამბობს
ბელინსკი – ყოველი ყვავილი, ფერი და ხმა, ყოველიფერი ბუნებისაგან,
სიცოცხლისაგან აღმოჩენილი, შეიძლება პოეზიის საგნად იყოს, მაგრამ პოეზიის
აზრი, პოეზიის არსი (сущность) ის არის, რაც დამალულია იმ აღმოჩენილს საგანში,
რაც აძლევს საგანს დანაბადის სიცოცხლესა; ის არის, რითაც საგნის სიცოცხლის
მოძრაობა ხიბლავს ადამიანსა. პოეზია არის მსოფლიოს სიცოცხლის მაჯისცემა,
იმისი სისხლი და ხორცი, იმისი ცეცხლი, სინათლე და მზე”.
– უკაცრავად კი ნუ ვიქმნები, ჩემო სფირიდონ, და სრულიად ვერაფერი ვერა
გავიგე რა პოეზიისა; მე ასე მეგონა, მოკლეთ მეტყვით-მეთქი და თქვენ კი მეტად
გრძელი ბაასი მოგივიდათ. ეტყობა, ძნელი მისაგნები და აღსახსნელი უნდა იყვეს
პოეზია; მაგრამ რა ვქნა, ჩვენ დროს, ე. ი. როცა სასწავლებელში ვიყავით, არც
პოეზიაზე გველაპარაკებოდნენ და არც პროზაზედა, ეხლა კი მე ვეღარას ვისწავლი.
მხოლოდ ეს მიკვირს, ჩემო სფირიდონ, რომა თითქო ქართულად მელაპარაკებოდი,
მაგრამა ვერაფერი ვერა გავიგე რა.
– სრულიად თანახმა გახლავართ, ბიძაჩემო, მაგისი: მე ვერ ავასრულე კარგად
მთარგმენლის ხელობა, და ამისათვის ცხადი ბელინსკის აზრი სრულიად დაბნელდა.
და რა გაეწყობა? დარჩეს ჩემი შრომა ამაოდ; შეწუხებისათვის კი ბოდიშს ვიხდი
თქვენთანა.
– არა, თქვენმა მზემ, მაგაზედ არ მოგახსენეთ.
– მაშ ისევ ”ცისკარს” დავუბრუნდეთ. ”მხეცური შურისგების” შემდგომ არიან
ლექსები სხვადასხვა მთხზველებისა; აი ერთი მათგანი:
კნეინა ბარბარე ჯორჯაძისადმი.
უცხოს კალმითა განგვინათლე მარტის ”ცისკარი”,
თვალთ ჟუჟუნასა ქება უძღვენ სწორ-შესადარი,
ფეხთთ დაუფინე ასპინოზი ტკბილ აცედარი,
ნუ დადუმდები, გაგვაგონე ტკბილ საუბარი.

– სფირიდონ, ეგ რა დაუწერია მარტის ”ცისკარში”, როგორღაც დამავიწყდა?
– რა მოგახსენო, ბიძაჩემო, აღარც მე მახსოვს.
ბულბულთ ჭიკჭიკი ვის არ მოჰგვრის ტანთა ჟრჟოლასა?
ვარდთა მიჯნურთა, უნუგეშოთ, კანკალ, თრთოლასა.
ივერიელნი გევედრებით ლექსთ მიყოლასა,
ნუ დაუტევებ შენთ სიტყვების ისართ სროლასა.

– არ ვიცი, თადეოზ, რომელმა ივერიელმა სთხოვა გიორგი თუმანოვსა, რომ
ამისთანა თხოვნის არზა მიერთმივა იმათ მაგიერათა კნ. ჯორჯაძისათვისა. თქვენ ხომ
არ გითხოვიათ?
[1861 წ., 15 თიბათვისას – 12 მკათათვისა.]

სარდიონ მესხიევის კრიტიკის გამო
როცა შორიდამ შევიტყე, რომ უფ. სარდიონ მესხიევი ჩემზედ კრიტიკას
ჰსწერს, გამიხარდა ძალიან, იმიტომ, რომ მეგონა, ერთი იმისთანა კრიტიკა მაინც
იქნება მეთქი, რომ ღირდეს წაკითხვადა. არ ვიცი კი რა მიზეზით მეგონა ეს ესრეთ,
მაგრამ მეგონა კი. ეხლა, როცა გადვიკითხე ”უსტარი ანტიკრიტიკული” უფ.
მესხიევისა, ვცანი, რომ ძალიან შევცდი, და მომაგონდა თვით უფ. მესხიევის
სიტყვები, – ჰსჯობდა მაგისთანა სუსტით ფარ-ხმლით არ გამობძანებულიყავით.
უფ. მესხიევს ძალიან გული დასწვია და სტკენია ჩემ ქართულისაგან; უფ.
მესხიევი სხვათა შორის ამასა ბძანებს ჩემს აპრილის სტატიაზედ: გულმტკივნეულად
წავიკითხე მე, ქართველმა, ამგვარი ქართული ენა. ერთგან კიდევ იხდის ბოდიშს, თუ
რამ მეტი სიტყვა წამცდაო, იმით, რომ გულდამწვარი ბევრს რასმეს იტყვისო. რამ
დაუწო გული? რამ ატკინა გული? ამ შემთხვევაში მაგონდება ერთი ზღაპარი ბაბაამირიანიდამ: ”ბაბა ამირმა, როცა შაგირდად იყო, რაღაცაზედ განარისხა თავისი
ოსტატი; ოსტატმა ხელი მოუქნივა და არ კი დაჰკრა. ბაბა ამირმა, წაიფარა რა ხელი
თვალზედ, დაიწყო ყვირილი: ვაიმე თვალიო, ვაიმე თვალიო! მოჰსცვივდნენ
ამხანაგები და ჰკითხეს, რა დაგემართაო? რაღა რა დამემართა, – მიუგო ტირილით
ბაბამა, – თვალი კინაღამ გამომთხარაო. ოსტატს წასქდა სიცილი და უთხრა: რომ არ
დამიკრავს, თვალი საიდამ გამოგთხარეო? რომ დაგეკრა, ხომ გამომთხრიდიო, და
ამისათვისა ვსტირიო, – მიუგო ბაბამა”.
უფ. მესხიევსაც ესე მოსვლია: ჯერ მე ენა არ გამიფუჭებია და იმას კი გულიცა
ჰსტკენია და დაჰსწვია. ”რასაკვირველია, – ამბობს უსტარი უფ. მესხიევისა, – კარგად
იცით, რომ წერა არის სამგვარი: მაღალი, საშუალო და მდაბალი”. სრულიად არ ვიცი,
თქვენმა მზემ, შემიტყვია კი, რომ ძველს რიტორიკებში მაგრიგადა ჰყოფდნენ ენასა,
რომელიცა ერთი უნდა იყოს ლიტერატურაში და არა სამგვარი. გონიერი და ჭკვის
მისაღები საფუძველი მიჩვენეთ, რომ დავიჯერო ეგრეთი განყოფა მისი, რაც ბუნებით
განუყოფელია. ჩვენ მარტო ეს ვიცით ძალიან კარგად, რომ ლიტერატურას შეჰყავს
წარმატებაში ენა, ესეც კარგად ვიცით, რომ ლიტერატურის განზრახვაც ის არის, რომ
ერთგვარი ენა შეჰსდგეს და არა მრავალშტოიანი. უწინ რომ ჰყოფდნენ მაგრიგად, იმ
საფუძვლითა ჰყოფდნენ, რომ არიანო ქვეყნად სამგვარნი საგანნი: მაღალი, საშუალო
და მდაბალი, რომელთ გამოსახატავად უნდა იყოს კიდეცო სამგვარი ენაო; მაღალ
საგნისთვის – მაღალი, საშუალო საგნისთვის – საშუალო და მდაბალისთვის –
მდაბალი. აბა ეხლა ერთი მიბძანეთ, არიან ქვეყნიერობაზედ ეგ სამგვარნი საგანნი?
განა ყოველი საგანი თვის კვალობაზედ არ არის მაღალი, მაღალ ღვთაებრიობის
სიბრძნის გამომთქმელი? პოლიპი, რომელიც ძლივს აჩენს თვის სულიერობას, ისე
ცხადად მოგვითხრობს ღვთის ძლიერებასა, როგორც მზე, ეს ქვეყნის მაცხოვრებელი
მნათობი. ინფუზორია, რომელნიც მილიონობით არიან ერთ მუჭა წყალში, ისევე
საკვირველნი არიან, როგორც მოძრაობა მედიდურ ცაში მილიონთა პლანეტთა, ერთი
მუჭა ლაფის ნაწილთა დაკავშირება ისეთი საკვირველია, როგორც ვარდის
მშვენიერების გამოცხადება. არა, ბუნებაში ღმერთს არ შეუქმნია მაღალი და მდაბალი
საგანი, ყოველი საგანი მაღალია თვის კვალობაზედ და ერთნაირად მოგვითხრობს იმ
დიდ სულზედ, რომელიც აცხოვრებს მთელს ქვეყანასა. მაშასადამე ყოველი საგანი
ერთნაირად გამოითქმის. ეგ სამგვარად განყოფა ენისა ძველი უსაფუძვლობაა, და
გთხოვთ ნუღარ გააღვიძებთ კანონს, რომელიც დიდი ხანია, რაც დაიმარხა და
რომელიც, ვიდრე იყო თვის მოქმედებაში, რკინის სალტესავით ავიწროვებდა კაცის
მეტყველებასა და აზრსა.

მერე უსტარი უფ. მესხიევისა მოგვითხრობს: ჩვენში სადაცა იხმარება
ნაცვალსახელი ”იგი”, ამ მაღალს სიტყვას ზმნისზედა შეეფერება ”ოდეს” და არა
მდაბიო ”როცა”. მიკვირს, ღმერთმან იცის, რომ ქართველებს ესეთნაირად ჰყვარებიათ
ცარიელი ფორმა; ეს არ ვიცი, უწინდელ დროდგან დაგვრჩა, თუ ეხლახან შემოვიდა.
ერთი მიბძანეთ, სადაც ”იგი”-ა, იქ რატომ ”როცა” არ ითქმის, ”ოდეს” მაგიერად, როცა
ეს ორივ სიტყვა ერთის მნიშვნელობისაა? განა ენაშიაც არის ღენერლობა და
სალდათობა? თუ არის, მაშ მაშინ ღენერალ ”იგი”-სთან ვერ გაჰბედავს დგომას
სალდათი ”როცა”. აი, სადამდინ მიიყვანს კაცს ცარიელი ფორმის პატივისცემა, კაცს,
რომელიც მარტო გარეგნობით სინჯავს საქმეს. ”ამისთანა არეულობით
დაჭრელებულია მთელი თხზულებაო”, – ბძანებს უფ. მესხიევი. ჯერ აქამდის ხომ
ნახეთ, ჩემო მკითხველო, გულის სატკენი არა არის რა, ეხლა განვიხილოთ შემდეგი.
”ასოებს უ̂, ჱ, ჲ, ჴ, ჳ, აქვსთ მართლწერის მნიშვნელობა: რომ ხელსა (ჭკვიდამ
შეშლილსა) არ განარჩევთ თქვენ ჴელისაგან (სხეულის წევრისაგან)”. თუ აქვს ამ
კანონებს მართლწერის მნიშვნელობა, რატომ არ გვიბძანებთ, რა დღისთვის ინახავთ?
თუ ამბობთ, რომ ხელსა და ჴელს ვერ განარჩევთ ერთი-ერთმანეთისაგანო, თუ ეგ
ასოები არ იხმაროთო, განა ასო აძლევს აზრსა სიტყვასა? თუ ეგრე არის, მაშ ”დაარიგე”
(ქაღალდის დარიგება), და ”დაარიგე” (დარიგების მიცემა) სხვადასხვა ”დ”-ებით
უნდა დაიწეროს. ”ააგე” (ააშენე) და ”ააგე” (ვთქვათ, მწვადი ააგე) სხვადასხვა ასოებით
უნდა დაიწეროს. ”გავეცი” (მითამ სხვას მივეო) და ”გავეცი” (ხმა ამოვიღეო)
სხვადასხვა ასოებით უნდა იწეროს. ესე რომ მიჰყვეთ, ათასს სხვა მაგალითს
გიჩვენებთ, მაშასადამე, თქვენის თეორიით ათასი სხვადასხვა ასო უნდა
შემოვიტანოთ, და ჩვენი ახალი მოსწავლენი ძალიან მადლობელნი იქნებიან.
ხომ ხედავთ, ჩემო მკითხველო, რომ უფ. მესხიევს ჯერ კიდევ არ უჩვენებია
ჭეშმარიტი ფაკტი, რომ გული მართლა დაჰსწოდეს. განვიხილოთ შემდეგი.
მე მიბძანებს უფ. მესხიევი: ”თქვენი ზედშესრულები კუდა არიან (ესე იგი,
ვგონებ, უკუდო უნდა ებძანებინათ) და არ შეეთანხმებიან თავიანთის არსებითის
სახელსა, მაგ. სასიქადულო რუსთაველის”. უფ. მესხიევის კანონით უნდა მეთქვა –
სასიქადულოის რუსთაველის. მიკვირს, რომ ქართული ენის კანონების დამცველები
ცოდვად მითვლიან, რომ მივდევ წერაში უკეთესს კანონს ჩვენის ენისას. ჩემს ივნისის
სტატიაში მოვიხსენიე, რომ ეგ ასოს დაკლება ჩვენის ენის უკეთესი თვისებაა მეთქი.
ჩვენი ენა არ არის მდიდარი კანკლედობითა, ბრუნვანი ყოველის სიტყვისა
ერთნაირები არიან, არა აქვს ჩვენს ენას მრავალნაირი დაბოლოება ბრუნვებშია. რაც
უნდა დაბოლოებით სიტყვა აიღოთ, ყოველს მათგანს ნათესაობით ბრუნვაში ”ისა”
აქვს, მიცემითი – ”სა”, მოთხრობითი – ”მან” და სხვანი. ერთის სიტყვით ჩვენ ენაში არ
არიან მრავალგვარნი მარცვალნი, რომელთაც უნდა აღნიშნონ ბრუნვა, ამისდა გამო
ჩვენი [ენა] უნდა იყოს არა კეთილხმოვანი. მართალიც არის; მაგრამ ამ დიდ
ნაკლულოვანების მოსაშორებლად არის ენაში კანონი, რომ ზედშესრულში [და]
ნაცვალსახელში გაიშოს ბრუნვის მარცვალი, რადგანაც ის მარცვალი განიმეორება
სახელი-არსებითში, რომელსაც ეკუთვნიან ზედშესრულნი და ნაცვალსახელნი. ეს
ძალიან დიდი სასარგებლო კანონია ჩვენის ენისა; ეს რომ არ იყოს, ჩვენის ენის
ხმოვანებით ნურავინ დაიქადებს. აბა მიბძანეთ, რა ხმოვანებაა თვით უფ. მესხიევის
ამ სიტყვებში: ”აპრილის თვეის ჟურნალის ცისკრის”. ერთს ფრაზაში ოთხჯერ
განმეორებულია მარცვალი ”ის”. რა ხმოვანებაა ამ სიტყვებში: ”სასიქადულოის,
გამოჩენილის, უკვდავის, სახელოვანის რუსთაველის”? ესე უნდა ვწეროთ? ის არა

ჰსჯობს ყურისათვისაც და გამოსათქმელათა: სასიქადულო, სახელოვან, უკვდავ და
გამოჩენილ რუსთაველის. ეს უკუდო, ანუ კუდა ზედშესრულები არა ჰსჯობიან იმ
კუდიან ზედშესრულებს? ესე არა ჰსჯობს, მერე მაშინ, რომ ენაც გვაძლევს მაგის ნებას
და
ათასს
მაგალითს
ვიპოვი
თვით
ჩვენ
ძველ
წიგნებშიაც,
რომ
კეთილხმოვანებისათვის ხმარობენ მაგ ფორმასა. მაგის მაგალითები ათასი აქვს
ჩახრუხაძესაც, რომელსაც ესე აქებენ, რუსთაველსაც და ათასგან სხვასაცა.
აქაც ხომ ხედავთ, ჩემო მკითხველო, რომ უფ. მესხიევს ჯერ არ უჩვენებია,
რისგან სტკენია გული. განვიხილოთ შემდეგი.
მაგ. ყოველი შტო ხელოვნების და სწავლისა აჰღყვავდაო ლუი XIV დროსა და
არა მეთოთხმეტე საუკუნიდამაო; ჩახრუხაძეს აქებს და არაფრით კი არ ამტკიცებს.
ცარიელი სიტყვები არ დაგვაჯერებენ, რომ ჩახრუხაძე დიდი მწერალია, ფაქტი უნდა,
ფაქტი. სენტიმენტალური ჩვენებურად არისო – სათუთი მგრძნობელი. იქნება
თქვენებურად ეგრე იყოს, და სწავლაში და ესტეტიკაში მაგ სიტყვით აღნიშვნენ იმ
მწერალთა, რომელნიც მეტად ჰსჭიმავდნენ გრძნობას, ძალად ტიროდნენ, როგორც
თქვენი მარმონტელი. კარამზინზედ უფ. მესხიევის მჭევრმეტყველობა თვის პასუხად
იპოვის - - - .
სწორედ მოგახსენოთ, კიდევ ბევრი რამ არის შესანიშნავი უფ. მესხიევის
უსტარშია, მაგრამ არც გული მიმდევს და არც ხალისი. ყოველ ჩემ კრიტიკოსების
სტატია ერთ და იგივე ანბანს მამეორებინებს და მომწყინდა მაგგვარებზედ წერა.
თუმცა ვამბობ, რომ ანბანზედ, მაგრამ ჩვენში იმისთანანიც ყოფილან, დიდი ხნის
გამოჩენილნი და დაძველებულნი ჭეშმარიტებანი ასეთი ახალი ამბავი ჰგონიათ, რომ
ზეფიროსან ლანდებადაც მიუღიათ. დასასრულ, ამას ვიტყვი, რომ აღარავის პასუხს
არ გავცემ იმ დრომდინ, [ვიდრე] ერთი შესანიშნავი და გონიერი სტატია არ
დაიწერება ჩემზედ.
[1861 წ. ივნისი – ოქტომბერი]

”საქართველოს მოამბეზედ”
ყოველი კაცი, რომელსაც კი თვალებზედ ჩამოფარებული არა აქვს რა, ხედავს,
რომ ცხოვრება რაც გუშინ იყო, ის დღეს აღარ არის, რომ იგი იცვლება, მიდის წინ და
მოაქვს განახლება ყოველისფერისა. წესი, ჩვეულობა, აზრი, გრძნობა, ენა, რომელიც
მაგათი გამომეტყველია, ყოველიფერი იცვლება მის ძლიერ გავლენისაგან. რაც გუშინ
კაცს ჰგონებია დაურღვეველ ჭეშმარიტებად, რისთვისაც უცია პატივი, როგორც
მიუცილებელ საჭიროებისათვის, ხშირად მოხდება ხოლმე, რომ ის დღეს გაუთლელ
შეცდომად მიგვაჩნია, ასე რომ კიდეც გვიკვირს, ადრინდელს კაცს როგორა ჰსწამდა
ამისთანა ცხადი სისულელე დაურღვეველ ჭეშმარიტებად, როგორ არა ჰქონია
იმოდენა გონიერება და მხედველობა, რომ გაერჩივა თეთრი და შავი, შავისათვის შავი
დაერქმია, თეთრისათვის – თეთრი. ეს ასე მოხდება ხოლმე განა იმისაგან, რომ ჩვენ
ადრინდელებზედ ჭკვიანები ვართ, ”სხვა სხვის ომში ბრძენიაო”, ამბობს რუსთაველი.
ჩვენ რომ ამ თავმოწონებულის გონიერებითაც ვყოფილიყავით და იმ ადრინდელის
კაცის ვითარება და გარემოება გარს შემოგვრტყმოდა, არა მგონია, ავსცდენოდით
საზოგადო ცდომილებას, რომელსაც დღეს ეგრე თავმოწონებით დავჰსცინით. დიდი
გენიოსი უნდოდა და იმისი მახვილის ჭკვის თამამი გამჭვრეტელობა, რომ
მსჯელობით დროებაზედ მაღლა ავმართულვიყავით, საზოგადო ცხოვრების წრის

გარედ გამდგარვიყავით და გარემოების თვალთდამაბნელებელ ხაოსშია
შეუმცდარად, წმინდა აზრით დაგვენახა საგანი ისე, როგორიც არის და უნდა იყოს.
რუსთაველმა ძალიან ადრე ჰსთქვა, რომ მარტო ბრძენი საწუთროს ეურჩებაო, სხვანი
კი იმისი მონები არიან. იმ დროების გარემოების მოწყობილობა, აზრი, გამსჯელობა, –
ერთობ ცხოვრების მდინარეობა ჩვენისთანა ჩვეულებრივ კაცსა ჩააყენებდა საზოგადო
რუსხმულში და წაიღებდა თან, რაც უნდა ძლიერ ცდილიყო თავის შემაგრებასა.
ცხოვრების ტალღა მეტად ძლიერია და ჩვეულებრივი კაცი მეტად სუსტი, რომ თან არ
წაიყოლიოს იმ ტალღამ. მარტო გენიოსის მკერდი თუ გააპობს და შემუსრავს მას,
თორემ სხვისთვის ძნელია. შორმხედველობა, დროებაზედ უფლობა მარტო გენიოსის
საქმეა. ის თავისს თამამს სვლაში შემოიბღერტავს ხოლმე დროების მტვერსა,
რომელიც ჩვენისთანა კაცსა უფარავს საგნის მნიშვნელობასა, გულუშიშრად მიდის
წინ, როგორც ბელადი წინ მიუძღვის ხალხსა და უნათებს თავის ჭკუის სხივებით
გზასა. ნურავინ ნუ იფიქრებს, რომ ჩვენ ამითი ვამბობდეთ, ვითომც გენიოსი ციდამ
იყოს ჩამოსული. ისიც ისეთივე ნაყოფია თავის დროებისა, როგორც სხვანი, მხოლოდ
ეგ ნაყოფი სრულია, დამწიფებულია. ის თავის ძლიერ მხრებით ამოიტანს,
ამოზიდავს ხოლმე მას, რაც თითონ ცხოვრებაშია, ე. ი. ცხოვრების შიგმდებარებასა;
მასში არის მთელი აწმყო თავის დროებისა და თესლიც მომავლისა. არც ერთი
გენიოსი ჩვენ ახალს არას გვეტყვის, ის მხოლოდ გვიხსნის მას, რაც თვითონ
ცხოვრებას ამოურიყავს თავის მდინარეობაში, რაც თავის დაუდგრომელ დუღილშია
მოუგდია ზედაპირზედა, – ამიტომაც ხანდისხან ამას უფრო იქნება დაეტყოს თავისი
დროების ნიშანი ყველაფრისა: ცუდისა თუ კარგისა, ვიდრე მას, ვინც დაიბადება
ხოლმე მარტო იმისათვის, რომ უხეიროდ მოკვდეს.
ცხოვრება, როგორც ყოველი მოზარდი, იზდება, ჰყვავის, მოაქვს ნაყოფი და
მერე ჭკნება – იმისათვის კი არა, რომ მოკვდეს და საუკუნოდ დაიმარხოს, არამედ
იმისათვის, რომ თავისაგან მოყვანილის ნაყოფისავე თესლზედ ამოიყვანოს სხვა
ახალი, ნედლი ცხოვრება, რომელიც ისევ ისე უნდა წავიდეს ცხოვრების გზაზედ,
როგორც პირველი, თუ უკვდავება უნდა. ცხოვრებასაც აქვს თავისი შემოდგომა და
გაზაფხული, როგორათაც ბუნებასა. მაცხოვნებელია პირველი ქროლვა გაზაფხულის
პირველის დილისა, მაშინ ცა და ქვეყანა ერთიერთმანეთს შეჰხარიან; უფრო
მაცხოვნებელია პირველი ქროლა ახალის ცხოვრებისა – ეგ ახლად დაბადებულის
ყრმისა, რომელსაც ძველი ცხოვრება ისე უნდა შეჰხაროდეს, როგორც ძუძუმძლეველი
დედა შეჰხარის ახალგაღვიძებულს ბაშვსა. გული სხვარიგად ჰსცემს, როცა
დედამიწაზედ ზამთრის შემდეგ მზე ამოხეთქავს მწვანე ბალახსა და უფრო
სხვარიგათა ჰსცემს მაშინ, როცა ცხოვრებაზედ ამოვა, თავს ამოჰყოფს ბრწყინვალე
ყვავილი ახალის აზრისა... მით უფრო მშვენიერია ეგ ყვავილი, რომ ჭკნება თუ
ცხოვრობს, მაინც ისე არ გაძუნწდება, რომ სხვა არ აღმოშობოს, იმ სხვამ კიდევ სხვა
და ეგრეთ არ შეადგინოს ისტორიული ყვავილთა გრეხილი, რომელშიაც მომდევარი
წინადმსვლელზედ ყოველთვის უფრო სრულია, უკეთესი და მშვენიერი, თუ რომ
ცხოვრების ვითარების და გარემოების გავლენა ადრე და მალე არ დაუხლართავს
გზასა და ზრდას არ დაუშლის. მაგრამ ესეც კია სანუგეშო, რომ როგორი დარიც უნდა
დაუდგეს მაგ ყვავილსა, თუკი ძირი ღონიერი აქვს, რაც უნდა ფეხი დააჭირო და
სრესო, მაინც გაარღვევს დღესა თუ ხვალ დედამიწასა, ამოხეთქავს და გამოვა
სინათლეზედ უფრო დაშვენებული და ძლიერი. ყველაფრის სიკვდილი შეიძლება, –
აზრისა კი თავის დღეში არა; მის აღმოშობის დრო შეიძლება შეაყენონ, მაგრამ
სრულიად განადგურება კი ძნელად. ამ აზრის უკვდაებაში არის მთელი იმედი
კაცობრიობის უკვდაებისა, იმიტომ, რომ გრეხილი აზრისა გაუწყვეტელია: ერთს ზედ

მოსდევს მეორე, უფრო ახალი, ჯანმრთელი და ღონიერი, – ამასთანაც დაუქცეველი,
მარად მყოფი სალაროცა აქვს – მეცნიერება და ხელოვნება (Наука и искусство), სადაც
ისინი ინახებიან. მაგ ცხოველს იმედს, რომელიც განგებას მოუვლინებია
კაცობრიობისათვის, რომ ზედ დაერთოს ადამიანის გაუთავებელი ნდომა
უკეთესობისა – შედგება ის ძალა, ის იდუმალი ხმა, რომელიც ყოველთვის ეძახის
ადამიანს: წინ წადეგ! წინ წადეგ!.. ნეტავი იმ ხალხს, რომელსაც არ დაუკარგავს ეგ
იმედი განახლებისა და არ გაჰქრობია უკეთესობის ნდომა!.. ის ხალხი, ის ცხოვრება,
რომელიც არ იზრდება, რომელსაც არა აქვს თავისი გაზაფხული და ნაყოფიერი
შემოდგომა; რომელიცა ბერდება კი, მაგრამ იმ სიბერის ნაყოფზედ ისევ არ ამოვა
განახლებული, განათლებული სიახლის მშვენიერ გვირგვინითა – ის ხალხი, ის
ცხოვრება მიჩანჩალებს სამარისაკენ, ბოლოს მივა და აღიგვება, როგორც მტვერი
დედამიწის ზურგიდამ.
რა აახლებს, რა ჰსცვლის და – თუ ცხოვრება ჯანმრთელია – რას მიჰყავს წინ?
ცოდნასა, მეცნიერებასა, რომელნიც თვითვე ცხოვრების ნაყოფნი არიან. ”ხე
ცხოვრებისა – ამბობს ერთი ჩვენის დროების ფილოსოფოსი – და ხე ცნობადისა ერთს
ძირზედ ამოდიან; მხოლოდ იმათი აღყვავება სხვადასხვა დროს მოდის. როცა
ცხოვრების ხეზედ ყვავილი ჭკნება, მაშინ ცნობადის ხეზედ მწიფდება ნაყოფი, და ამ
ნაყოფის თესლი აღმოშობავს ხოლმე ცხოვრების ხეზედ ახალ ყვავილებსა”.
ამ მოსწრობილს და, ჩვენის ფიქრით, ძლიერ მართალს შედარებაში მშვენივრად
არის
გამოთქმული
დამოკიდებულება
ცხოვრებისა
ცნობიერებაზედ
და
მეცნიერებაზედ. ჩვენ ვეცდებით უფრო გავაადვილოთ ამ დამოკიდებულების გაგება.
თუ ცხოვრება, როგორცა ვჰსთქვით, ჯანმრთელია, თუ მასში არის უკეთესობის
ნდომა და განახლების ცხოველი იმედი, ეგ თვით დავრდომილის აღმადგინებელი
იმედი – მისნი ძალანი, მისნი ძარღვნი მარად დაუძინარნი არიან. იგინი
დაუღალავად, დაუყოვნებლივ მოქმედობენ, მოძრაობენ, წარმოებენ, როგორც
ყოველიფერი, რასაც კი სიცოცხლე აქვს მინიჭებული. თუ გარედამ აბრკოლებენ,
უშლიან იმათ მოძრაობასა, მაშინ ისინი მაინც კიდევ თავისას არ მოიშლიან, მიწაში
დაიფლებიან და იმ მიწის სიბნელეშიაც მოქმედობენ იმ დრომდე, ვიდრე დარი არ
დაუდგებათ, რომ გარეთ მზის სინათლეზედ გამოვიდნენ და უფრო ფართოდ
გაშალონ მოძრაობის ფრთები. ყოველს მათს მოძრაობას, ყოველს მათს მოქმედებას
თავისი ნაყოფი ამოჰყავს ცხოვრების ხეზედა და ყოველს ამ ნაყოფს აქვს თავისი აზრი
და მნიშვნელობა, იმიტომ, რომ იმათი ძირი ცხოვრებაშია გამოკვანძილი, – ცხოვრება
კი ძნელად თუ რასმეს ჰქმნის უაზროდ. დღედადღე ეგ ნაყოფი ემატება, დღედადღე
სხვადასხვა ყვავილებით იმოსება ხე ცხოვრებისა. ეგ ნაყოფი, ეგ ყვავილები ერთად
შეკრეფილი შეადგენს ცხოვრების ვითარებასა, მოსავალსა. ხალხი, უფრო მეტი მაინც,
ვერ გამოიკვლევს მაგ ვითარების აზრსა, მნიშვნელობასა, ხშირად კი ბუნდად
მიხვდება, ჰგრძნობს, მაგრამ ხშირადაც მოხდება ხოლმე, რომ ხალხი რასაც ჰგრძნობს,
იმას ვერა ჰსცნობს და ვერ არჩევს სხვათა შორის.
მეცნიერება და ხელოვნება, რომელნიც დღემუდამ ზედ დაჰსტრიალებენ
ცხოვრებასა, რომ ყოველი ცვლილება მისი ცნობიერად გადმოიღონ, რომ ყოველი
ყვავილი მისი მოჰკრიფონ, შეიტყონ, რისთვის არიან იგინი და რანი არიან, –
მეცნიერება და ხელოვნება სხვადასხვა გზით იკისრებენ ახალის ვითარების ახსნასა,
ცნობაში მოყვანასა. ამათი უკეთესი მიმდევარი, ხალხის დაწინაურებული თავობა,
მაშინვე მიხვდება, რომ დრო იცვლება, ჰგრძნობს, რომ ეცა სული ახალის
გაზაფხულისა, განახლებისა, ჰგრძნობს, რომ ძველი ცხოვრება აივსო, დამწიფდა, რაც
დათესილი იყო, იმის ნაყოფი მოიტანა და ეხლა ამ ნაყოფიდამ უნდა გამოიკრიფოს

ახალი თესლი ახალის ცხოვრების გამოსაკვანძავად, რათა მადლობით გაისტუმროს
ძველი და სიხარულით მიეგებოს და გზა გაუხსნას ახალსა. მართალია, ეს
დაწინაურებული თავობა ხშირად თავგადადებით ცდილობს აღასრულოს დროების
მოთხოვნილება, შეაგროვოს მოსავალი, მეცნიერების და ხელოვნების შემწეობით
მოიყვანოს ცნობაში თვითვეული მარცვალი, ყოველს მათგანს დაუნიშნოს შესაფერი
ადგილი, რათა თავის დროზედ, შვილებისათვის მაინც ყოველმა მარცვალმა
მოიტანოს ნაყოფი და იმ ნაყოფმა ახალი თესლი ახალის ცხოვრებისათვის, –
მართალია, ხშირად თავგანწირულად ჯაფასა ჰსწევენ, ებრძვიან ძველსა ახლის
სიყვარულისაგან და შეჰხარიან ფაქტსა, რომელსაც აზრი უნდა გამაატანინონ, მაგრამ
უფრო ხშირად მოხდება ხოლმე, რომ ვერ ჰსძლევენ მოსავლის სიმრავლესა: ხშირად
თვით მეცნიერებაც და ხელოვნებაც უღონონი არიან ერთობ ცხოვრების მოსავლის
ცნობაში მოყვანისათვის. თუმცა ზოგიერთს ახსნიან, ზოგიერთს გაგვაგებინებენ,
მაგრამ უფრო ბევრს ვერ დაჰსდებენ ღირებულს ფასსა, ვერ დაუნიშვნენ შესახვედრს
და შესაფერს ადგილსა. მაშინ ეგ თავგამოდებულნი მოჭირნახულენი რჩებიან,
როგორც მუშაკნი, რომელთაც ზოგიერთი მასალა მოუმზადებიათ ახალის
შენობისათვის, მაგრამ გამგებელი არა ჰყავთ; არ არის ძლიერი ხელი, რომ დაჰსძრას
პირველი ქვა ძველის შენობისა, და გაამაგროს პირველივე ქვა ახალის საძირკველშია.
საძირკველის ამოყვანაა ძნელი, თორემ სხვას ისინიც გააკეთებენ. საძირკველის
ამომყვანელიც არ დაიგვიანებს ხოლმე მოსვლას. მაშინ გამოჩნდება გენიოსი.
ჩვენ არ გვინდა ამითი ვჰსთქვათ, ვითომც სწორედ იმ წამს იბადებოდეს
გენიოსი. ის იქნება აქამდინაც იყო, და უთუოდაც უნდა ყოფილიყო, რომ ცხოვრებას
თავის ძუძუთი გამოეზარდა, თავისთან გამოეცადა, მოემზადებინა თავის
ვითარებისვე აღსახსნელად. თუ აქამდინ არ გამოჩნდა იგი, იმიტომ, რომ იმის
ძლიერის სულის შესაფერი საქმე არსად იყო; გამოჩნდა თუ არა საქმე, იმანაც გაშალა
თავისი ძლიერი ფრთა და როგორც მზე გამობრწყინდა ცხოვრების გასანათებლად. ეს
გოლიათი გონიერებისა თავის ძლიერის მკლავით გადასწვდება მთელს ცხოვრების
ნამუშავარსა; შემოაგროვებს ერთად, რაც ცხოვრებას გამოუჩენია; თავის გამჭრიახ
თვალით თავიდამ ბოლომდინ განსჭვრიტავს, გაანათლებს იმ შემოგროვილსა, და
ყოველს ცხოვრების კითხვას მიჰსცემს შესაფერს პასუხს, ყოველს ფაქტსა - ჭეშმარიტ
მნიშვნელობას, ყოველს მიმართულებას – კუთვნილს გზასა და ღონისძიებასა, –
ერთის სიტყვით, ახსნის, ცნობაში მოიყვანს მას, რაც ჩვენ შორისვე იყო და არ
გვესმოდა. მაშინ იგი გამოანგრევს ძველის საძირკველსა და, ახალის საძირკველში
რაკი ქვას დაამკვიდრებს, მიანებებს საქმეს უმცროსთა მუშაკთა.
მეცნიერება და ხელოვნება – ეგ საკვირველნი სალარონი კაცის გონიერებისა –
არიან კანონიერნი მემკვიდრენი გენიოსისა. იგინი თავის უკეთეს წარმომადგენლების
ხელით გენიოსისაგან ნაჩვენებ საძირკველზედ განაგრძელებენ ხოლმე მუშაობასა,
გენიოსის ახალს აზრზედა, ახსნაზედა დაამყარებენ ხოლმე შემდგომსა გამოკვლევასა
და ცნობიერების წინ წაწევასა. მაგ წარმომადგენელთაგან ცხოვრებისაგან
დაბადებულნი ფაქტები, გენიოსის ჭკვისაგან ახსნილნი და ცნობაში მოყვანილნი,
მეცნიერებისაგან
მიღებულნი,
როგორც
კანონნი
და
ხელთმძღვანებელი
მომავალისათვის, გადადიან დანარჩენ ხალხშიაცა. რამოდენადაც ეგ ახალი ცნობაები,
აზრები ადვილად გასაგებნი არიან ხალხისათვის, იმოდენად ადვილად განსდევნიან
უწინდელებსა, რომ ცხოვრებაში იმათი ადგილი თითონ დაიჭირონ და იწარმოვონ
შემდგომში. ეგრე, ცხოვრებისავე მოღებულსა, ცხოვრებავე მიიღებს ხოლმე; ეგრე,
ცხოვრებისაგან აღმოსულნი, მეცნიერების სიცხოვლით ნაყოფად მოწეულნი, ისევ
ცხოვრებასვე დაუბრუნდება ხოლმე წარმატებისათვის. რასაკვირველია, მინამ ეს ასე

მოხდება და ხალხი – თუ არ სრულიად, უფრო მომეტებული მაინც – მიიღებს
განახლებასა, დიდი დრო გადის. ცხოვრება ამ ახალ აზრებით განახლებული, ისევ
იზდება, ჰყვავის, მოამწიფებს სხვა ახალ სათესლე ნაყოფსა და მერე ისევ ჭკნება,
როგორც ზემოთა ვსთქვით. ის არ მოუცდის ხოლმე ხალხსა – ”აცა, ჯერ რაც
მოვამზადეო ამას წინად და რაც მეცნიერებამ და ხელოვნებამ გენიოსის შემწეობით
ცნობაში მოიყვანა და კანონად დასდვა, ჯერ ისინი ხალხმა მიიღოსო და
დაისაკუთროსო”. არა, ცხოვრება ამას არ მოუცდის ხოლმე, ეგ დაუყოვნებლივ
გაჰსწევს თავის წარმატების და განვითარების გზაზედ, ასე რომ მინამ ხალხი მიიღებს
დიდიდამ პატარამდე მის უწინდელ ჭირნახულსა, იგი ხელახლად მოასწრობს ხოლმე
ახალ მოსავლის მოყვანასა, სხვა ახალ ფაქტების და საჭიროების შემუშავებას და
შემოჯგუფებას. კიდევ მოვა დრო განახლებისა, კიდევ ამრიგად მეცნიერება და
ხელოვნება ახსნის ცხოვრების მოთხოვნილებასა, ცნობაში მოიყვანს ”ახალსა” და ამათ
შემწეობით გადადის ეს ”ახალი” ისევ ცხოვრებაში და ჰსცვლის ცხოვრებასა. აი,
როგორც შევიძელით, ვაჩვენეთ, რომ ცხოვრება ძირია, ხელოვნება და მეცნიერება
მასზედ ამოსული შტოები არიან. როგორც მიწიდგან ამოხეთქილი შტოები ისხამენ
ნაყოფსა და როცა სათესლედ მოჰსწევენ, ისევ მიწას გადმოჰსცემენ, რომ ახალი ძირი
გაიკეთონო და იმ ძირმა სხვა ახალი შტოები ამოხეთქოს, აგრეთვე ცხოვრებაზედ
ამოსულნი შტოები – მეცნიერება და ხელოვნება – ისხმენ ზედ ცხოვრების ნაყოფსა და
როცა მოჰსწევენ სათესლოთ, ისევ ცხოვრებასვე გადმოჰსცემენ ახალის ცხოვრების
გამოსაკვანძავად. ამისთანა დამოკიდებულობა აქვს ცნობიერებას ცხოვრებაზედ და
ცხოვრებასა თავის რიგზედ – ცნობიერებაზედ. მართალიც არის: რაც ცნობაშია
მოყვანილი, რაც დამტკიცებულია, მხოლოდ ის გადადის ხალხში, მხოლოდ ის
მიიღება ხალხისაგან. და რაც მიიღება, მხოლოდ იგი ჰსცვლი ხალხის მდგომარეობასა,
ცხოვრებასა. ცნობაში მოყვანილი და დამტკიცებული, როგორცა ვჰსთქვით,
მეცნიერებაა და ხელოვნება – ეს ორნივ ერთ და იგივეს მსახურებენ: აზრის
მოძრაობას; ერთ და იგივეს გამოჰსთქვამენ: ხალხის აზრსა, და თუ რაშიმე
განირჩევიან, მხოლოდ იმაში, რომ სხვადასხვა გზით და სხვადასხვანაირად
მოქმედობენ და გამოჰსთქვამენ, მაგრამ ყველამ კარგად იცის, რომ მეცნიერება და
ხელოვნება – ეგ უდიდესნი სალარონი, სადაც კაცობრიობის გენია აწყობს ხოლმე
გონიერების საუნჯესა, – არ არიან ყველასთვის მისაწდომნი. მაგ სალაროში შედიან
ხოლმე მხოლოდ აღმორჩეულნი პირნი, რომელნიც ყველგან ცოტანი არიან, მხოლოდ
მაგათა აქვსთ იმათი კარის გასაღები, მხოლოდ იგინი სარგებლობენ, დაისაკუთრებენ
იმათ საუნჯესა მაშინ, როდესაც იმათი განმანათლებელი სხივები ყველასათვის
საჭირონი არიან, როგორც არსებითი პური. რომელ ხალხშიაც ეგ არის, იქ
მომეტებული ნაწილი სიბნელეში დადის: უნდა, საჭიროა, რომ იხელთოს
მეცნიერების და ხელოვნების ნაყოფნი, მაგრამ ვერ მიჰსწდომია, განა იმის გამო, რომ
უღირსნი და უღონონი არიან, არამედ ათასი სხვადასხვანაირ მიზეზებისა გამო,
რომელთაც აქ ჩვენ არ მოვიხსენიებთ.
მართალია, ყოველ ცოტაოდენ განათლებულ ხალხში არის ღონისძიება,
საშუალობა, რომ მეცნიერების ნაყოფი გადიტანოს ხალხშია; მართალია, არიან
სკოლები, სხვადასხვა სასწავლებლები, რომელნიცა ავრცელებენ ხალხშია, მის გამო
ცხოვრებაშიაც, სასარგებლო და გამოსაყენ სწავლასა და ცოდნასა, და იმით შველიან
ხალხსა. მაგრამ იმათამდინ ისე ცოტას მიუწვდება ფეხი, რომ დანარჩენ ხალხის
რიცხვთან რომ შევადაროთ ის ცოტა – წვეთი იქნება ზღვაში. ბევრნი რჩებიან
სასწავლებლების გარედ, ბევრს მათგანს უნდა, სურვილი აქვს გაიგოს რამე, შეივსონ
სწავლა, გაიხსნან გონება, მაგრამ ზოგი შეუძლებლობისა გამო, ზოგი სიშორისა გამო,

ზოგი მოუცლელობისა გამო, ზოგი კიდევ სხვადასხვა დაბრკოლებისაგან მაგ
მიუცილებელ ღონისძიებასაც მოკლებულნი არიან. საჭიროა სკოლების გარდა ისეთი
ღონისძიებაც, ისეთი საშუალობაც, რომელმაც იმისთანა თვისება უნდა იქონიოს, რომ
ყველგან მიჰსწვდეს, გამოფინოს საქვეყნოდ კაცის ჭკვის ძვირფასნი მარგალიტები
საყოველთავო მოსახმარებლად, რომ მრავალთათვის მისაწდომი გახადოს ის, რაც
დასაკუთრებული აქვს ცოტასა. ის საშუალობა, ის ღონისძიება უნდა ცდილობდეს,
თუ არ სრულიად ხალხთან, მომეტებულ ნაწილთან მაინც დაიჭიროს საქმე, შექმნას
შუამავლად მეცნიერებისა ერთის მხრით, და ხალხისა და ცხოვრებისა, მეორეს
მხრით. მაგ ძნელ საქმეს ასრულებს ყველგან ლიტერატურა.
ბოლოს დროს, თითქმის ჩვენ საუკუნის პირველ ნახევრის დასასრულში,
შეატყეს, რომ თვით ეს ლიტერატურაც ისე სწრაფად არ ავრცელებს მეცნიერებასა
ხალხშია, შეამცნივეს, რომ ლიტერატურა თუმცა დღედადღე მდიდრდება, ივსება
ახალის ნაყოფითა, ახალის იდეაებითა და აზრებითა, მაგრამ ცხოვრებაში ისე
ადვილად არ გადადიან იგინი, როგორც საჭიროა. უმთავრესი მიზეზი ის იყო, რომ
თვით ლიტერატურის ენა დაუშორდა ხალხის ენასა, ხალხს ისე ადვილად არ შეეძლო
გაგება მისი, რასაც კითხულობდა – და ჩვენ ზემოთა ვჰსთქვით, რომ თუ ხალხი ვერ
გაიგებს, არც ცხოვრებაში შეიტანს. რა წამსაც მიხვდნენ, რომ ლიტერატურა თუმცა
უფრო ვრცლად მოქმედობს ბეჭდვის შემწეობითა, მაგრამ მაინც კიდევ ხალხს იმისი
გაგება ეძნელება, მაშინვე გამოჩნდა საჭიროება იმგვარ ლიტერატურისა, რომელიც
როგორც ენით, ისე აზრის გამოთქმით უფრო ადვილად უნდა ასრულებდეს
ზემოთქმულს შუამავლობასა მეცნიერების და ცხოვრების შორის. მაგგვარ
ლიტერატურას ჰქვიან: ”პოპულიარული ლიტერატურა”, ხან კიდევ ადვილი
ლიტერატურა, იმიტომ რომ იგი დანიშნულია მხოლოდ იმისათვის, რომ უფრო,
რამოდენათაც შეიძლება, გააადვილოს მეცნიერების და ხელოვნების ნაყოფის
მოკრეფა ყველასათვის; მათგან დამუშავებულნი ძნელი მისახვედრი ცნობაები
საყოველთავო გასაგებად გაამარტივოს, გააადვილოს და ამით განავრცელოს საჭირო
სწავლა და ცნობაები ხალხშია. ამგვარ ლიტერატურას ეკუთვნის ჟურნალიცა,
ნამეტნავად ის ჟურნალი, რომელსაც ეძახიან: ”საზოგადო ჟურნალი” (”Общественный
журнал”). აი, რარიგ სამსახურისათვის ვნიშნავთ ჩვენს ”საქართველოს მოამბესაცა”.
რომ ჟურნალი საჭიროა, ამას თქმა აღარ უნდა. ჟურნალი, როგორც სხვა, ისე
ჩვენიცა, არ არის ერთი კაცი სურვილის ნაყოფი: მოუვიდა ჟინი წერისა და გამოჰსცა.
არა, მაგისთანა ჟურნალი თავს დიდხანს არ დაიჭერს. ჩვენ ვჰსთქვით, რომ ყოველი
საჭიროება ცხოვრებიდგან წარმოდგება. თუ ცხოვრებას არ უნდა, ვერაფერს ვერ
მიამყნობთ ისე, რომ იმ ნამყნობმა იხეიროს და ნაყოფი მოიტანოს. მარტო ის საქმეა
მკვიდრი და მტკიცე, რომლის ფესვიც შიგ ცხოვრებაშია გამოკვანძილი; უამისოდ
ვერა საქმე ვერ გაჰსძლებს, ვერ მოიტანს ნაყოფსა, როგორც თესლი უდედამიწოდ.
როცა ცხოვრებას უმოქმედნია და იმ მოქმედებით მოუყვანია როგორიმე მოსავალი,
რომლის გაგება და გარჩევა უძნელდება ხალხს და რჩება ის მოსავალი
მოუხმარებლად; როცა ხალხში ისმის სურვილი, ძლიერი ნდომა იმ ნაჭირნახულევის
გაგებისა, ცნობაში მოყვანისა; როცა ხალხს უნდა და ვერ მიჰსწდომია მეცნიერების
ნაყოფსა, მაშინ ხალხის საშველად სხვათა შორის გამოვა ჟურნალიცა. რასაკვირველია,
რამოდენადაც ცხოვრება – ეგ დედა ყოველ საქმისა – ძლიერია და ღონიერი,
იმოდენად მოსავალი და ნაჭირნახულევი დიდია და უხვი.
რამოდენადაც მოსავალი მრავალია, ასე რომ ერთი ჟურნალის თვალი ვერ
გადაჰსწვდება, ერთი ჟურნალის ღონე ვერ შეჰსძლებს იმის ზიდვასა, იმოდენადაც
მომეტებული ჟურნალები გამოდიან ხალხში. ეს ჟურნალები სხვადასხვა მხრით

მოექცევიან იმ ცხოვრების მოსავალსა, სხვადასხვა მხრით სინჯავენ, სხვადასხვა
მხრით ცნობაში მოჰყავთ, – და ამ სხვადასხვაობითაც ურთიერთშორის განირჩევიან.
ამის გამო ჟურნალების სიმრავლე არამც თუ უნდა იყოს საწყენი, არამედ
სასიხარულო იმისათვის, ვისაც უანგაროდ უყვარს თავისი ხალხი და იმისი
ბედნიერება. ჟურნალების სიმრავლე ცხადად აჩვენებს, რომ ხალხს არ ჰსძინავს,
ფიქრობს, ჰსჯის; რომ ხალხში ტრიალებს, მოძრაობს სხვადასხვანაირი აზრი, რომლის
გამომეტყველადაც არიან სხვადასხვა ჟურნალები.
ჯერ ჩვენი საწყალი ”მოამბე” არც კი დაბადებულიყო, რომ ზოგიერთ პირმა
მტრობაც შეჰსწამა. ჩვენ რა გვეთქმის ამაზედ ამის მეტი, რომ ვინც ლაფში თავიდან
ფეხამდე ამოსვრილია, არ შეიძლება ისე შეეხოს სხვას, რომ თავისი ლაფი იმასაც არ
მოაცხოს. ”მოამბის” უფროსი ძმა ”ცისკარიც”, რომელსაც ყველაზედ უფრო უნდა
გახარებოდა, რომ მოძმე ებადება, მშველელი უჩნდება, ”ცისკარიც” კი წინადვე
აშინებდა ჩვენ ”მოამბეს”, რომ მკითხველებს ვერ იშოვისო. ჩვენ, რასაკვირველია, ამ
წინდაუხედავ და უგემურ წინასწარმეტყველობას ყურსაც არ ვათხოვებდით, რომ
მხდალ ”ცისკარსა” რამდენჯერმე არ გამოეთქვა საქვეყნოდ თავისი დაფარული შიში
და სამარცხვინო აზრი.
დაე რაც უნდა თქვას შიშისაგან ზარდაცემულ და გონებაგამოცლილი
”ცისკარმა”, ჩვენ კი ამას ვეტყვით, რომ ამ შემთხვევაში იგი ჰგავს იმ ანგარების
მოყვარე ძმასა, რომელსაცა ძმის დაბადება იმიტომა ჰსწყინს და გულს უხეთქს, რომ
შიშობს, ვაი თუ საცხოვრებელი შუაზედ გამიყოსო. ტყუილად შიშობს ”ცისკარი”. ჩვენ
ფიქრადაც არა გვაქვს არავის საცხოვრებელის შუა გაყოფა და არც არავის მტრობა.
ჩვენი საქმე საქართველოს ხალხის ცხოვრებაა; მისი გაუმჯობინება ჩვენი პირველი და
უკანასკნელი სურვილია. ღმერთმა გვიხსნას იმ სულელურ თამამობისაგან,
რომელიცა ფიქრობს გადაასხვაფეროს ცხოვრება თავისებურად. ჩვენ ისე არ
გავბრიყვდებით, რომ ჩვენ საკუთარ წესზედ მოვინდომოთ ცხოვრების გატარება.
თვითონ ცხოვრება აღმოშობავს ხოლმე თავისათვის წესსა, განსაზღვრავს ხოლმე
თავის რჯულსა და კანონსა, – მხოლოდ ამ კანონსა გაგება უნდა, გამოფენა საქვეყნოდ
და შეძლებისამებრ გზის გახსნა, რომ მისი წარმოება არაფერმა არ შეაყენოს. ამიტომაც
ჩვენის ”მოამბის” უმთავრესი საგანი აწინდელი ცხოვრება იქნება თავის სრულის
წარმოებითა, სრულის ვითარებითა. რამოდენად შეიძლებს ჩვენი ჟურნალი ამის
აღსრულებას – მაგას დრო და ჩვენი შეძლება გამოაჩენს: საქმეა ყოველისფრის
გამომცდელი. ჩვენ წინადვე ვერას ვიტყვით ამის მეტსა, რომ აწინდელის ცხოვრების
წრეში ჩადგომა გვინდა, მისგან ყრუდ ჩაძახილის ამოძახნა, მისის ვითარების ცნობაში
მოყვანა, მოძრაობისათვის გზის გახსნა. ამით იმის თქმა არ გვინდა, რომ ჟურნალი
უნდა იყოს უთუოდ დღევანდელ ცხოვრების წრეში მოჯადოებულსავით
გაჩერებული, – არა, ყოველ გონიერ ჟურნალის თვალი ხშირად არის მიმართული
მომავლისაკენა. ”აწმყო, შობილი წარსულისაგან, არის მშობელი მომავლისა”, ამბობს
ერთი ფილოსოფოსი. აი, აწინდელ ცხოვრებას რა მნიშვნელობა ექნება ჩვენის
ჟურნალისათვის. აწინდელი ცხოვრების ვითარება არა მარტო სადღეისო მომავალია,
რომელიც დღესვე უნდა დაიხარჯოს, არამედ მასში მომავლისათვისაც თესლი
ურევია, როგორც წარსულში ერივა აწმყოსათვის. თუ ჩვენი ჟურნალი დაჰყურებს
დღევანდელ ცხოვრების მოქმედებას, უფრო მაგ თესლისათვის დაჰყურებს, რომ ეგ
გამოჰკრიფოს ხვალისათვისა. რაც შორსა ჰსცემს ჟურნალის თვალი, მით უფრო
კარგია, ჩვენის ფიქრით, ჟურნალი და დღეგრძელი.
ამ სახით, თუ ჟურნალს უნდა კეთილსვინდისიანად აღასრულოს თავისი
ძნელი საქმე, უნდა თვალგაფაციცებით თან აჰყვეს აწინდელ ცხოვრებასა, რათა

ყოველ აღმოშობილ ფაქტსა თვალი და გონება ადევნოს; ყოველ აზრის საკეთილო
მოძრაობას გზა მიჰსცეს, ყოველიფერი შენიშნოს და ყოველსფერს პასუხი გაჰსცეს,
ერთის სიტყვით, უშველოს ცხოვრების წინ ფეხის გადადგმასა გასამჯობინებლად,
გასაკეთებლად. ამ ძნელ საქმეში ჟურნალმა უნდა წაიმძღვაროს წინ მეცნიერების
სინათლე და ხელოვნების კალამი. ჩვენ ზემოთა ვჰსთქვით, რომ ამ ორ ძლიერ
მომქმედთა ღონისძიებათა მოჰყავთ ყოველიფერი ცნობაში და, რაც ცნობაშია
მოყვანილი, მხოლოდ ისა ჰსცვლის ცხოვრებასა და აკეთებს. მეცნიერებას და
ხელოვნებას ჩვენ ვუყურებთ, როგორც ცხოვრების გასამჯობინებელ ღონისძიებათა.
დაე ზოგიერთმა მწიგნობარმა მეცნიერების სახელითა გაიწყალოს თვალი და გონება
იმის გამოძიებაში, რომ ამა და ამ ეგვიპტის პირამიდზედ ეს იეროგლიფი ისე არ უნდა
იყოსო, ან წარტოლვილ ჭეშმარიტების ძებნაში ავარჯიშოს თავისი გონება; ან
ზოგიერთმა უნაყოფო პოეტმა ხელოვნების სახელითა უკუარიდოს პირი თავის
ხალხის ცხოვრებასა, მეშვიდე ცას შეაჩეროს გაბეცებული თვალები და
ბულბულსავით უაზრო შტვენა დაიწყოს და აღარ გაათავოს. ჩვენ იმათთან საერთო
გზა არა გვაქვს. ისინი მარცხნივ მიდიან გატკეპნილ გზაზედ და ჩვენ კი მარჯვნივ
გავწევთ. ჩვენ მეცნიერებას და ხელოვნებას მოვჰსთხოვთ არსებითსა პურსა
ცხოვრებაში გამომცხვარსა და მშიერთათვის მოსახმარესა და გამოსადეგსა.
მეცნიერებამ უნდა გვიშველოს თავის გამოცნობილ ჭეშმარიტებაებით ცხოვრების
ახსნა და გაგება; მან უნდა მოგვცეს პირდაპირი პასუხი ყოველ საჭირო კითხვაზედა.
რაც კი პირდაპირ მოედგმება ცხოვრების ვითარებასა, რაც კი გადმოიღება
ცხოვრებისათვის – ის იქნება უფრო საჭირო ჩვენის ჟურნალისათვის. სხვა რაღაც
წარტოლვილ ცნობაებში გაბმა და ტრიალი ჩვენთვის სრულიად უფასო იქნება და
გამოუსადეგი. ეგ იმან ინდომოს, ვინც სიტკბოებას ხედავს უქმის ჭკვის ვარჯიშობაში
და ფრენაში. ხელოვნებასაც იმას მოვჰსთხოვთ, რომ სარკესავით ცხოვრება
გარდმოიცეს, რათა ჩვენი თავი მის მომხიბლავის კალმით ცხოვლად იყოს
წარმომდგარი ჩვენ წინა, რათა სიცუდეც და სიკეთეც ჩვენი დავინახოთ. დროა
ხელოვნებამ
თავი
დაანებოს
”ღრუბლების
ცურვასა”,
”გაფაღარათებულ
ვარსკვლავების ცაში ბოლთის ცემასა”, მთვარის ხვეწნასა, რომ ჩემ საყვარელს
უთხარიო: ცხრა მთას იქით ერთი უბედური პოეტია, რომელსაც შენგამო ”ოხვრის
კვამლი” თვალებსა ჰსწვავს და ცრემლს ადენსო; დროა ხელოვნებამ თავი დაანებოს
უგემურ ღმეჭასა და თვალების სრესასა, ეგება ცრემლი მამივიდესო; დროა ჩავიდეს
ცხოვრების მდინარის ძირშია, იქ მონახოს შიგმდებარე აზრი თავის ცხოველ
სურათებისათვის. იქ, ცხოვრების ძირში, ის იპოვის ბევრ მარგალიტსა და უფრო
ბევრს ლექსა და ლაფსა; არც ერთის გამოხატვა არ უნდა აშინებდეს ხელოვნებასა და
არც მეორისა, არც ერთის გამოთქმა და არც მეორისა არ უნდა აშინებდეს ჟურნალსა.
როდი უნდა იწყინოს ქართველმა, როცა ჩვენი ”მოამბე” სხვათა შორის ხელოვნების
შემწეობით დაუნდობელად გამოჰფენს ჩვენის ცხოვრების ჭუჭყსაცა. ქართველის
უსიყვარულობაში ნუ ჩამოგვართმევენ, როცა ჩვენი ჟურნალი მკაფიოდ საქვეყნოდ
გამოჰსთქვამს მას, რაც ქართველში ცუდია და საზიზღარი. საქართველოში თუ სადმე
ორსა და სამს უყვარს ქართველი, ჩვენ იმათში უკანასკნელი არა ვართ. ეს კი უნდა
ვსთქვათ, რომ ჩვენ ქართველში გვიყვარს მხოლოდ მისი სიკეთე, სიცუდე კი ყველგან
საზიზღარია, ქართველი იქნება მისი მექონი თუ ანგლიელი, სულ ერთია ჩვენთვის,
ორივ წყალში გადასაყარნი იქნებიან. ბევრნი არიან ჩვენში იმისთანანი, რომელნიც
ცდილობენ ჩვენის ცხოვრების სიბოროტის დამალვასა, ეგ იმათ მოსდით
ქართველების უმეცარ სიყვარულისა გამო, ის კი არ იციან, რომ დიდი ხანია არის
ჩვენში გლეხური ანდაზა: მოყვარეს პირში უძრახე, მტერს პირს უკანაო. ისინი,

უმეცარნი მოყვარენი ჩვენნი, ზედ დაასმენ ხოლმე შეჩვენების და განგდების ბეჭედსა
მას, ვინც კი ვეღარ მოითმენს ცხოვრების საძაგელ გუბეში დგომასა, ამოჰყოფს თავს,
რომ სხვას მაინც უთხრას, ამ გუბეში არ ჩაიგდო თავიო, თორემ დალპებიო მის
წარმწყმენდელ ოხშივარის ზედმოქმედებისაგან. ჩვენ საბედნიეროდ არიან ჩვენში
იმისთანა პირნიც, რომელთაც ჩვენზედ უკეთ იციან, რომ ვინც შენიშნავს მართლად
სხვის ნაკლულოვანებას, შეიძლება მასვე უნდოდეს გასწორება და სიკეთე მისი. რაც
უფრო მკაფიოდ და დაუნდობელად არის გამოთქმული ბოროტება და
ნაკლულევანობა ცხოვრებისა, ზოგჯერ მით უფრო ჰსჩანს გამომთქმელის გულის
სიმხურვალე, მოუთმენელი, ცხარი წადილი გასწორებისა. ვისაც ძალიან ჰსძულს
ბოროტება, მას ძალიან ეყვარება კეთილი – ეს აშკარაა. ტყუილად კი არ არის ნათქვამი
ეს ლექსი:
ჩემზედ ამბობენ: ”ის ქართვლისას სიცუდეს ამბობს,
ჩვენ ჭუჭყს არ მალავს – ეს ხომ ცხადი სიძულვილია!”
ბრიყვნი ამბობენ; კარგი გული კი მაშინვე ჰგრძნობს
ამ სიძულვილში რაოდენიც სიყვარულია.

ოღონდ ხელოვნება კი გადაჰსცდეს თავის საკუთარ კანონებსა და მეცნიერება –
ჭეშმარიტებასა, და დაე, არც ერთი და არც მეორე ნუ მოერიდება იმის
გამოაშკარავებას, განკიცხვას, რაც ჩვენში საკიცხავია და ცუდი. დაე ორივემ იარონ
ცხოვრების მდინარეში, მონახონ მარგალიტები და თუ იმათ ამოკრეფაში ლაფი და
ლექი თან ამოჰყვება, რა ვუყოთ? ლაფი ჩამოვირეცხოთ, ჭუჭყი მოვიშოროთ, რომ
მხოლოდ მარგალიტები დაგვრჩეს ჩვენის ცხოვრების სასახელოდ.
მოგვიტევოს მკითხველმა, რომ მეცნიერება და ხელოვნება – ეგ უდიდესი
საგანნი – ისე, გაკვრით მოვიხსენიეთ ამ სტატიაში. ჩვენი სურვილი ის იყო, რომ
გვეჩვენებინა არა მარტო სრული არსებითი ვითარება, რომელზედაც ჩვენს ”მოამბეს”
კიდევაც ბევრჯერ შეხვდება შემდეგშიაც ლაპარაკი, არამედ მარტო მათი
დანიშნულება, ე. ი. რომ იგინი, ჩვენის ფიქრით, არიან მხოლოდ ღონისძიებანი,
რომელნიც გვიშველიან ცხოვრების სიბნელიდამ სინათლეში გამოყვანასა. ცხოვრება,
მეცნიერება და ხელოვნება, რომელნიც ყოველ ჟურნალსა შიგმდებარედ არიან,
იმოდენად მოვიხსენიეთ, რამოდენადაც საჭირონი იყვნენ იმისათვის, რომ
მკითხველთათვის გვეჩვენებინა მხოლოდ ის გზა, რომელზედაც გაივლის ჩვენი
”მოამბე”. კიდევ გიხდით ბოდიშსა, თუ ეს სტატია მეტაფორებით სავსე ეჩვენოს
მკითხველსა. ჩვენი ცდა მარტო ის იყო, რომ ჩვენი აზრი გაგვეგონებინა
მკითხველთათვის, იმიტომაც ყოველი ღონისძიება მოვიხმარეთ, რომ ეგ
აგვესრულებინა. თუ ამ სტატიამ მაგოდენი შეჰსძლოს, ჩვენ კმაყოფილნი ვიქნებით.
მეტი არ იქნება მოკლედ განვიმეოროთ ის, რაცა ვსთქვით ამ სტატიაში. ჩვენ
გვინდოდა გვეჩვენებინა მკითხველთათვის, რომ ცხოვრება თვითრჯულია, იგი არ
გამოიჭრება ხოლმე კაცისაგან მოგონილ რიკრიკაზედ; რომ თუმცა იგი ბერდება,
მაგრამ იმ სიბერის გამოცდილებით ისევ თავისთავად ახლდება და ჰყვავის; რომ
მეცნიერება და ხელოვნება არ არიან მოგონილნი კაცის ჭკვის და გამოხატულობის
არც ვარჯიშობისაგან და არც ვარჯიშობისათვის; რომ იგინი იბადებიან
ცხოვრებისაგან და არსებობენ ცხოვრებისათვის; რომ იგინი წინ მიდიან ცხოვრების
ვითარებისა გამო და მერე თავის რიგზედ თვითვე წინ მიჰყავთ ცხოვრება; რომ რაც
მაგათგან არის მოყვანილი ცნობაში და დამტკიცებულია, ის გადადის ხალხში და იგი
ჰსცვლის ხალხის მდგომარეობასა და ცხოვრებასა; მაგ დამტკიცებულ აზრების და

ცნობაების გადასვლის გაადვილება ჩვენის ”მოამბის” საქმეა. რამოდენადაც
ცნობიერად და ვრცლად მოეკიდება ”მოამბე” თავის ძნელ საქმეს, რამოდენადაც
მიაგნობს და შეატყობს ცხოვრების მაჯისცემასა და შენიშნავს იმ მაჯის მცირედსა
ცვლილებასა, რამოდენადაც ნათლად განარჩევს ცხოვრებისაგან მოგუბებულ
მასალასა და თვითვეულ მის შემადგენელს ნივთსა საყოველთავოდ განაბრწყინებს
მეცნიერების შუქით და ხელოვნების წარმოდგენითა, იმოდენად იგი პატივცემული
იქნება საზოგადოებაში და ნაყოფიერი ცხოვრებისათვის. გზა დანიშნული აქვს და
არჩეული ჩვენს ”მოამბესა”. ვნახოთ, როგორ გაივლის! ღმერთმა კი მშვიდობის და
სიკეთის მგზავრობა მიჰსცეს, ღმერთმა მოაპოვებინოს მრავალი თანამშრომელი, რომ
ჩვენის ქვეყნის და ხალხის სიყვარულის სახელითა ძმურად ურთიერთს მხარი
მიჰსცენ და არ დაივიწყონ, რომ ხალხი – დაბალი თუ მაღალი – ყველა მოყვასია ჩვენი,
შეძლებისამებრ ყველამ უნდა ვუშველოთ... თუ ხალხი მართლა მოყვასია,
რუსთაველი გვასწავლის, მოყვასს როგორც უნდა მოექცეს კაცი:
”ხამს მოყვასი მოყვასისთვის სიცოცხლისა არ დამრიდად,
გული მიჰსცეს გულისათვის, სიყვარული გზად და ხიდად”.
[1862 წ. – 1863 წ., 12 იანვარი]

სხარტულა
უფალო რედაქტორო!
ბევრს, მე და თქვენ რომ ვიცით, იმისთანა ხალხს, ძალიან უკვირს, რომ, როცა
თქვენზედ გამოილაშქრებს ხოლმე ყურმახვილა და ენაჩლუნგი ვიღაცა ქერელი ბექა,
თქვენი ”მოამბე” ხმას არა ჰსცემს და შორიდამ უცინის დუდგულის თოფით
შეიარაღებულს ”ცისკრის” მხედარს – ბექასა. მე ვიცი თქვენი ხმის ამოუღებლობის
მიზეზი: არ გინდათ თავი გაუყადროთ იმისთანა სულიერსა, რომლისაგანაც, ჩვენო
მდაბიო ანდაზის ძალით, არა უნდა იწყინო რა კაცმა. მე ძალიან კარგად ვიცი, რომ ის
თავზედ ხელაღებული ქერელი ბექა მახეა, რომელსაც ამისთანაებში გაწურთვნილი
”ცისკარი” ”მოამბეს” უგებს. თუ, ვინიცობაა, თქვენმა ჟურნალმა ხმა გაჰსცა და
ბექასთან ლაპარაკი არ ითაკილა, თითონ ”ცისკარის” პატივცემული რედაქტორი
მასხარად აიგდებს თქვენს ”მოამბესა”. ”აკი ვამბობდი, – დაიძახებს გახარებული
რედაქტორი, – აკი ვამბობდი, ”მოამბესა” მცირედი დარბაისლობა და თავისი პატივი
არა აქვს-მეთქი! აბა რომელი დარბაისელი და თავისთავის პატივისმცემელი კაცი
თავს გაუყადრებს და გაელაპარაკება ჩემგან მოწვეულ ქერელს ბექასა!... ძლივს მახეში
არ გავაბი ჩვენი ”მოამბე”! სახელი და დიდება ჩემს ოსტატობასა!”
”ცისკრის” ყოვლად პატივცემული რედაქტორი მართალია, თუ მართლა
ქერელს ბექას მახეთა ხმარობს; არც თქვენა ხართ მტყუანი, რომ ამ მიზეზით თქვენი
”მოამბე” თაკილობს ბექასთან ლაპარაკსა. მაგრამ ზოგი თვითონ ქერელი ბექას
უყურეთ, რა ყოფაშია!.. მას აქეთ, რაც მარტის სტატია დაიწერა, დოინჯს აღარ
იშორებს, სიხარულით ლამის ფეხებზედ აღარ დადგეს. ”ჰი! – გაჰკივის ბაქია ბექა, –
ჰი! ჩავაჩუმე ”მოამბე” თუ არაო!.. ენა კი ჩაუვარდათ იმ წყეულ თერგდალეულებსა და!
შიშით ხმა კი ვეღარ ამოუღიათ! რა მოგახსენოს ამ უხეირო ბექამა!” და სხვა.
ზომას რომ არ გადააცილონ სიხარული ”ცისკრის” დარბაისელმა რედაქტორმა
და მისმა აიარმა ქარიანმა ბექამ, მე მინდა ისე, ოხუნჯობით, გადავამტვრიო ის ღობე,

რომლის იქიდამაც დამალულია ბექა და კენჭებს ისვრის და უკვირს კიდეც – რატომ
ამ კენჭებით ქვეყანა არ ირყევაო. იმასთან სურიოზნად ლაპარაკს თაკილობს თქვენი
”მოამბე”. მართალიც არის. ამიტომაც მე ვისურვე ისე, სხარტულა ოხუნჯობით, იმის
მეცნიერების წარმოდგენა, იმის მასხარად აგდება. ხუმრობაგაშვებით და, ბატონო,
ისეთის
თავმოწონებით
მოაქვს
თავი,
ისეთის
გაბედვით
ლაპარაკობს
ფილოსოფიაზედ,
პოეზიაზედ,
ამერიკაზედ,
საბრძნეთზედ,
რატაცცის
გამოცვლაზედ, რომ ლმობიერ ”ცისკრის” მკითხველებს მართალი ეგონებათ, რომ
ორში თუ სამში ისიც ბრძენი ყოფილა მეტისმეტია, ბატონო! მეტად კადნიერად
კუნტრუშობს საზოგადოების წინაშე – აქაო და ქართველები გაუნათლებელნი არიანო
და ტყუილს ვერ შემატყობენო, მოჰყოლია, ბატონო, დღე ღამედ გამოჰყავს და ღამე –
დღეთა *. ჩვენი საზოგადოება იმისი კამათელი ხომ არ არის, რომ, როგორც უნდა, ისე
აყაროს და ხელში ათამაშოს.
მე, უფ. რედაქტორო, ერთხელაც წარმოგიდგინეთ ქერელი ბექაზედ კრიტიკა
და უკან დამიბრუნეთ, ჩვენა, – გეთქოთ, – ქერელი ბექასთან სასაუბრო არც გვაქვსო
და არც თავის დღეში გვექნებაო. ეგ მართალია, მაგრამ ეს პატარა სტატია კი უნდა
*

სულ ციფრებით დავუმტკიცებ, რომ ჩვენი მარღი ბექა, ოღონდ კი ”მოამბეს” უმტროს და საქვეყნოდ
ტყუილს არ ითაკილებს. აი მაგალითი: ის ღვარძლიანი ბექა ივნისის სტატიაში, მგონი ”თავხედის”
სახელითა (რომ არ ეთქო, თავხედი ვარო, ისე კი არ ვიცოდით, რომ თავხედია!), ”თავხედის” სახელითა
რაღაც შურიანის სიხარულით ატყუებს თავის მკითხველებს, რომ ”მოამბე” დაჭლექდაო. მართალია,
”მოამბე” დაწვრილდა, მაგრამ მაინც კიდევ ”ცისკარზედ” ბევრით მეტია, თუმცა მაისის ”მოამბე”
”ცისკარზედ” პატარა კი ჩანს. მე ძალად შევადარე ”ცისკრის” იანვრის წიგნი – იმოდენა ხომ ჯერ თავის
სიცოცხლეში არ გამოსულა ”ცისკარი” – იანვრის ”ცისკარი” შევადარე მაისის ”მოამბესთან”, რომელიც
ყველაზე პატარა ნომერია მთელ ”მოამბის” ნომრებში, – და აი რა გამოვიდა: იანვრის ”ცისკარი”, ის
დიდი და უშველებელი იანვრის ”ცისკარი”, იმ პაწაწა დაჭლექებულ მაისის ”მოამბეზედ” მარტო
ხუთმეტ და ნახევარ ფურცლით არის მეტი. მაისის ”მოამბეში” არის 161,600 ასო, იანვრის ”ცისკარში” კი
193,294, ე. ი. 31,694 ასოთი, ანუ ხუთმეტნახევარ ფურცლით მეტია. სხვა ”ცისკრის” ნომრები კი –
ნამეტნავად მარტიდამ დღეისამდე, – იმ პაწაწა მაისის ”მოამბეზედ” 35,872 ასოთი, ანუ თვრამეტ
ფურცლით ნაკლებია. ქერელო მარღო ბექავ! რომელი დაჭლექდა, ”ცისკარი” თუ ”მოამბე”? ”ცისკარი”
რომ გაბერილია და თვალს ატყუებს, ამითი რაო? წყალმანკის მქონე ჯანმრთელი გგონია, რადგანაც
გაბერილია, და გარედამ პირხმელი კი და შიგნით ჯანით სავსე – ჭლექი? ერთი მინდა გკითხო: რად
ატყუებ ხალხსა? ”ცისკრის” რედაქტორმა რომ ერთი ოზმა ცარიელი ქაღალდი შეახვიოს მწვანე ყდაში
და დიდი ასოებით ”ცისკარი” დააწეროს, მაგითი თავი რად მოგაქვს? მკითხველები ცარიელ ქაღალდს
კი არ ყიდულობენ თქვენგანა, დაბეჭდილს ჟურნალსა გთხოვენ. თქვენ რომ ჟურნალი ისე
ფარღალალად ბეჭდოთ, რომ სტრიქონებ შუა ქერელი ბექა თავისუფლად გაძვრეს და გამოძვრეს და
გვერდების გარეშემო არშიებზედ ურმის გატარება შეიძლებოდეს – ეგ ხომ თვალთმაქცოლბაა და
მკითხველის მოტყუება, ჩემო ქერელო ბექავ! ”მომაბემ” კი, რომ არც ითვალთმაქციოს და არც
მკითხველი ატყუოს და ისე თვალად ცოტა და საქმით კი თქვენზედ მეტი ბეჭდოს, ამაში შენ მეტი ვინ
უნდა შერცხვეს, ავყია ბექავ! თუნდ ეგ არ იყოს ეს ”ცისკარიც” და ”მოამბეც” ხომ ყველას ხელთა აქვს,
სტრიქონში ასოების და გვერდში სტრიქონების დათვლის მეტი ხომ არ უნდა კაცს, რომ შენ ტყუილში
დაგიჭირონ. ამ დაჭერისა არ გეშინოდა? ბარაქალა შენს კაცობასა, თუ არა გშინებია. არა, თუ ღმერთი
გწამს, რად ახარე ეგ შენგან შობილი ჭორი შენს მკითხველებსა? რომ მითამ-და ბედაური კვდებაო და მე
მრჩება ბურთი და მოედანიო, – ეს უნდა გეთქვა მაგ ტყუილითა თუ? არა, შენისთანაები ”მოამბეს” ვერ
დამარხავენ. შენ, ძმაო, ერიდე, ”ცისკარი” არ ჩააგდო ”მოამბისათვის” გათხრილს ორმოში. შენი
მეგობრობა იმას ხეირს არ დააყრის. გახსოვს ის ზღაპარი, კაცი და დათვი რომ დაძმობილდნენ?
დათვმა რომ თავის მძინარე მეგობარ კაცს თავში ლოდი დაარტყა, ბუზი აუფრინოვო. მე ვიცი, თუ შენ
”ცისკარს” თავი არ დაგანებებინეს, შენც ამ დღეს მიაყენებ, თუ დღეგრძელი ხარ. რატაცციზედ
ლაპარაკობ, ამერიკისაკენ გაიკუნტრუშებ ხოლმე და იმოდენა კი არ იცი, რომ რასაც კაცი დაგპირდა,
იმაზედ მეტს ვერ მოჰსთხოვ: ”მოამბის” რედაქცია შვიდიდამ ათ თაბახამდე დაგვპირდა, მაისამდი
ათამდინა ჰბეჭდდა და მეტსაცა, ეხლა შვიდი გამოჰსცა – ეგ გაგიხარდა? მტრობა რა ცოტასა ჰსჯერდება
ხოლმე, დღე ღამედ ნუ გამოყავს, ნუ და ნუ!..

დამიბეჭდოთ, თუნდა ბოლოს მოაქციეთ, მითამ და ”მოამბეს” სულ არც კი ეკუთვნის
და მაშინ ჟურნალისათვის სათაკილო სრულობით აღარ იქნება. აი რისთვის მინდა,
რომ ეს სტატია დაბეჭდილი იყოს: ეს სტატია უფრო ააყვირებს ბაქია ბექასა და მაშინ
სრულიად ის ბექა ჩვენ წინ გადიშლება. გაკაპასებული მოჰყვება ბოდვას, მითამ-და
კრიტიკასა ჰსწერს – მოჰყვება ბოდვას და იმ ბოდვაში ასეთს მტვერს ააყენებს, რომ
თვალები აებმის და ის სახელოვანი ”ცისკრის” ფალავანი წამოჰკრავს თავის
სტატიასვე ფეხს და ყირაზედ გადაივლის. არც დავა და არც დარაბა. სახარებაში არა
სწერია: სიტყვამან შენმან გამოგაჩინოს შენ. იქამდინ მივიყვანოთ, რომ ის
ავატიტინოთ და მაშინ ”სიტყვამან მისმან გამოგვიჩინოს იგი” და გამოგვიჩენს კიდეცა,
ღმერთი, რჯული! ბაქია რომ გონიერებას პატარაობითვე არ გადაჩვეულიყოს, მაგ
განძრახვას მიმიხვდებოდა, მაგრამ რადგანაც გადაჩვევულა, მაგას ვერ მიხვდება და
გულზედ მოსული მამაცი გაჰსტენავს დუდგულას თოფსა, თავის კრიტიკის
ფურცლებს აბჯრად აისხამს და გამოვა მოედანზედ; მოჰყვება თავისებურად თოფის
სროლვას და ჯირითს. ამ ვარჯიშობაში სრულის სამკაულით და ხერხით დაენახვება
თავის საყვარელს ”ცისკრის” მკითხველებს – თავისი პოეტი ( 1), თავისი პუბლიცისტი
( 2), თავისი კრიტიკოსი ( 3), თავისი მოზღაპრე ( 4), და ბოლოს თავისი ”თავხედი” ( 5),
რომელსაც ამოუკითხავს ოხუჯობა რუსულ ჟურნალში («Искра») და იმოდენა
მოხერხება კი არა ჰქონია, რომ ნაქურდალი ცხენისათვის კუდი რიგიანად მაინც
გაეკრიჭა, რომ არ ეცნოთ, და ისე გადმოეღო თქვენს ”საქართველოს მოამბეზედ”.
რედაქტორი და მისი რაინდი ბაქია
(სცენა წარმოადგენს ქართული ტახტით მორთულს ოთახსა. კედელზედ
ჰკიდია ირმის რქა, ზედ აწყვია: ჭიანური, თარი და ჩონგური. ამ რქის ზემოდამ
ვარაყიან ქაღალდზედ, დიდ ჩარჩოში გაკეთებული, სხვილის ოქროს ასოებით
დაბეჭდილია ის სახელოვანი ივ. კერესელიძის მანიფესტი კახელებთან, დაწერილი

(1)

2

3

4

5

მგონი მრავალგვაროვანი ანტონ ფურცელაძე პოეტიც არის: იხილეთ იმისი ლექსი, რომელსაც აკ.
წერეთელს უძღვნის და რომელშიაც ცხოვრების ტალღა ამ უბედურს აქანებს. ვერ გაუგია,
ცხოვრების ტალღა კი არ აქანებს, არამედ ის ქარი, რომელიც ბექას ერთი მხრით უბერამს.
მგონი ანტონ ფურცელაძე იგივე მრავალგვაროვანი პუბლიცისტიც არის: იხილეთ იმისი
რესპუბლიკაზედ და კონსტიტუციაზედ სჯა; იმისი ”ხმოვანი” სამჯავროზედ ბაასი; იხილეთ იმისი
სხვადასხვა ამბები, რომლებსაც სიზმარში ხედავს და თუ სიზმარმა უღალატა, თითონ მოაჭორებს და
ენას მიუტანს ”ცისკრის” რედაქციას, რომელიც ერთგულობისათვის შუბლზედ ხელს გადუსვამს
ხოლმე; იხილეთ ის სტატია, რომელშიაც თავის მკითხველებს ჩვენი ბექა ახარებს, რომ მიხარებია,
რატაცცის სამინისტრო დაეცაო. აი, უფალო ფურცელაძევ, რა ოსტატი ბძანებულხართ!.. აბა ჩვენ
მკითხველებს როდი ეწყინათ რატაცცის მინისტრობა, რომ იმისი მინისტრობიდამ გადადგომა
გახარებოდათ!.. მაგრამ რა? ეგ სიტყვა ”მიხარებია” პუბლიცისტის მანერაა, კარგია, რომ მიუბაძავს.
მგონი ანტონ ფურცელაძე იგივე მრავალგვაროვანი კრიტიკოსიც არის. იმიტომ, რომ უფ. ანტონ
ფურცელაძე და ქერელი ბექა ერთი და იგივე ნივთები არიან. იქნება დროს უხუმრია და სამასხაროდ
ერთი და იმავე ნივთისათვის სხვადასხვა სახელები უწოდებია. დრომ ბევრი ამისთანა ხუმრობა
იცის, აი მაგალითად, თვითონ ანტონ ფურცელაძის მოვლენა ხუმრობა არ არის, მა რა ეშმაკია!..
ანტონ ფურცელაძე იგივე მრავალგვაროვანი მოზღაპრეც არის: იხილეთ მის კრიტიკულ სტატიებს
გარდა, მისი ”იმერული ლეგენდა”, მისი ზღაპარი რუსთაველზედ და იმის ცოლზედ.
ანტონ ფურცელაძე იგივე მრავალგვაროვანი, მგონი, ”თავხედიც” არის: იხილეთ სულ ყველა
სტატიები, რაც თავის სიცოცხლეში დაუწერია, თუ თავხედზედ უარესიც არ იყოს; იხილეთ ივნისის
სტატია. მე ესე მგონია იმიტომ, რომ უფ. ანტონ ფურცელაძე მართლა ”თავხედია”, მეორედ იმიტომ,
რომ ივნისის ”თავხედი” და ანტონ ფურცელაძე თავხედობაში ერთიერთმანეთს არ დაუვარდებიან.

”ჟამსა” სიზმარში მეფობისა მისისა *. ერთ მხრივ ამ მანიფესტს უკიდია სურათი, ზედ
დახატულია, რომ თაგვს უთხრია და კატა გამოუთხრია... ამ სურათს ზედ აწერია: ეს
სურათი ალლეგორიულად წარმოადგენს ერთის სახელოვანის რაინდის – ქერელი
ბექის მდგომარეობას”. მეორე სურათი წარმოადგენს თერგსა ბღვინვარეს, ერთს
ქართველ სტუდენტს კისერი წაუწვდია და თერგსა სვამს. ქერელი ბექა მიჰპარვია,
ბუჩქებში ამომჯდარა და იმ თერგდალეულსა პურის მარცვლებს ესვრის და თან
იძახის: ”ჰი! მტვერი კი ავადინე აქაურობას-და”.
ტახტზედ წამოწოლილია რედაქტორი, თავის მანიფესტს უყურებს და
ნებივრობს. თავს ადგა თავისი რაინდი საომარის ტანისამოსით. ერთ ხელში უჭირავს
”მოამბე”, მეორე ხელით დუდგულის თოფზედ დაყუდებულა, კალთები აუკეცნია –
ერთის სიტყვით, ომგადახდილობა ეტყობა. როცა ”მოამბეს” შეხედავს, კბილებს
აკრაჭუნებს და ემუქრება, როცა რედაქტორის მანიფესტს – მაშინ სიამოვნებით
ღიმილობს.
პატარა მოშორებით ერთი იმერელი ბიჭი ქერელი ბექის ჯოხის ცხენს ატარებს,
მითამ დაღალულია, და მითამ ისე ნაოფლიც არის, რომ ჩულის მაგიერად დახეული
”ცისკრის” ფურცლები დაუხურავთ).
რედაქტორი
(მოიხედავს ბაქიასაკენ და მთქნარებით ეტყვის)

*

1860 წ. ნოემბრის ”ცისკარში” ”ცისკრის” რედაქტორს სიზმარში თავისთავი მეფედ დასმული ენახა. აი
თუ ტყუილია, იმისი მანიფესტი კახელებთან, დაბეჭდილი ნოემბრის ”ცისკარში” 1860 წ.:
ჩვენო სასიქადულნო და საყვარელნო კახელნო (1)! მე ვიყავ თქვენს კურთხეულს
კახეთში (2) წარსულს თვეს, რომლის განმავლობაში მიჩვენეთ ყოვლის მხრივ შემწეობა,
როგორც მე, აგრეთვე ჩვენს სამშობლოს ლიტერატურას; მე ვიყავ კახოსისგნით
დაფუძნებულს თქვენ მდიდარს მხარეზედ (3), სადაცა ერთგულთ იმის შვილიშვილთ არ
დაუკარგავთ ძველი ჩვეულება, ძველადგანვე შემოსული და სამკვიდროდ გადმოცემული
პურადობა და სიხარულით სტუმართ მიღება. ამგვარ თქვენის სასიქადულოს
ჩვეულებისათვის (4), ამგვარ თქვენის ჩემდამო პატივისცემის, კეთილად მიღების და
ყოვლის შესანიშნავ საგანთ ჩვენებისათვის (5)მოგახსენებთ უღრმესის გულით ჩემს (6)
უუგულითადეს მადლობას.
თქვენის ყოვლად სანატრელის ძველის ჩვეულების მტკიცედ და შეურყევლად
დაცვის გულმხურვალედ მსურველი ივ. კერესელიძე (7).
(1) მეფური კილოც რომ აუღია! ”ჩვენო კახელნო...” როგორია!..
(2) ნეტავი კახეთს!
(3) კიდევ იმეორებს, რომ მე მანდ ვიყავიო, ჰსჩანს დიდ მუნათს ადებს კახეთსა, რომ იკადრა
და ნახა კახეთი. ნეტავი კახეთს!..
(4) მადლობას უცხადებს ჩვენი სუტ-მეფე. აბა თუ არ მეფე, ვინ გაკადნიერდება ისე, რომ
მადლობა დაბეჭდილი ქაღალდით გამოუცხადოს მთელს კახეთის ხალხსა, ისიც ძველის ჩვეულების
დაცვისათვის: აბა ივანე კერესელიძე რა მადლობის მთქმელია, თქვენი ჭირიმეთ!
(5) დახე, მთელი კახელები თანა ხლებია და უჩვენებიათ შესანიშნავი საგნები, მეფეა, მა რა
არი!
(6) დახე, ”ჩემს!” ნეტავი კახეთს!
(7) ვერა ხედავთ, სწორედ მეფური ხელის მოწერა არ არის? ეუბნება, რომ თქვენი ჩვეულების
შეურყევლად დაცვის სურვილი მაქვსო. მეტი ბედნიერებაღა უნდა კახელებს, რომ იმათ ჩვეულების
დაცვის სურვილი აქვს ივ. კერესელიძესა, ეგ რომ არ იყოს, შენი მტერი!.. ეხლა ვიღას შეუძლიან
კახელების ჩვეულება დაარღვიოს, რადგანაც ივ. კერესელიძეს იმათ ჩვეულების დაცვის სურვილი
აქვს.

რას იტყვი ახალსა, ჩემო უკანასკნელო ნუგეშო!
ბაქია
თქვენს სიცოცხლეს და იმ წყეული ”მოამბის” დამიწებასა.
რედაქტორი
ეგ სალამი ხომ ჩვენში ჩვეულებაა, შენ ახალი თქვი რამ.
ბაქია
(გასწორდება და დოინჯს შემოიყრის)

”საქართველოს მოამბეზედ” იერიში მივიტანე მარტში და ივნისში, რუსულ
ჟურნალს ”ისკრას” რომ ყუმბარები მოვპარე, პატარა ზოგიერთგან გადავაკეთე და
მივაყარე ”მოამბეს”.
რედაქტორი (ღიმილით)
მერე?
ბაქია
”მოამბის” მცველები ჯერ მაინცდამაინც ხმას არ იღებენ.
რედაქტორი
მე ძალიან მეფიქრება, ჩემო ბექავ! ის წყეული თერგდალეულები შენ არ იცი რა
ხალხია! თუ ერთი ხელი შემოგვიბრუნეს, კუდით ქვას გვასროლინებენ.
ბაქია (თავმოწონებით)
ისე ბძანებთ, თითქო არ მიცნობდეთ, რა კაცი ვარ: ჩემისთანა კაცს – მოდი ისე
გააბრიყვე ”მოამბის” მცველები – რომ თავი გაუყადრონ და ხმა გაჰსცენ! თქვენგან არ
მიკვირს!
რედაქტორი
მაშ, ჩემო ერთგულო ბოძო, დაჩუმდი, თუ ეგეც იცი, რას წაჰსწვდები ხოლმე
იმათ. ხომ ხედამ, ზედაც არ გიყურებენ.
ბაქია
კიდეც ეგ გახლავს კარგი და! ისინი ჩემთან ბრძოლას თაკილობენ და ხმას არ
იღებენ და ჩვენ საყვარელ ჟურნალის მკითხველებს კი ჰგონიათ, რომ მე ისინი

შევაშინე, ხმა გავაკმენდინე და ჩვენ მკითხველების თვალში გამარჯვებული ვრჩებით
ამრიგად. ცუდია თუ?
რედაქტორი (დაღონებით)
კარგია, მაგრამ მე ერთისა მეშინიან: ვაი თუ თერგდალეულებს გაუწყრეთ
ღმერთი, ერთი თავზედ ხელი აიღონ და შენთან ლაპარაკი არ ითაკილონ, მერე ხომ
შენთან მეც თან გამიტანენ.
ბაქია
როგორ, ბატონო!
რედაქტორი
აი ისა, რომ რაც მე და შენ, ძმაო, ცოდვები ჩაგვიდენია, მოგვიკრეფენ და სულ
შხამად ამოგვადენენ! შენ არ იცი, რა დაუნდობელი ხალხია ის თერგელები!..
ბაქია
რა ცოდვები? მე არ მახსოვს.
რედაქტორი
აბა ჩვენი ცოდვები შენ რად გეხსომება! თუნდ გახსოვდეს, შენ ისეთი
ერთგული ხარ, რომ ძალად დაივიწყებ. აი, როგორც ის დაივიწყე, რომ მინამ ”მოამბე”
გამოვიდოდა, სულ ვლანძღამდით ”მოამბესა” და შენ კი წააყვედრე ”მოამბეს”: აბა,
როდის გლანძღამდითო, აკი თავის მკითხველებს ვახარეთო ერთხელ, რომ ”მოამბე”
გამოდისო. ის კი არა, თუ ეგ ერთხელ ცბიერობით ვახარეთ და წინა თვეებში კი
მრავალჯერა გულწრფელობითა ვლანძღეთ. აი, თუნდა გაშინჯე ჩვენი ნომრები
აპრილიდამ ოკტომბრამდინ თუ ნოემბრამდინ 1862 წლისა. ეს, რასაკვირველია,
როგორც შეჰფერის შენს ერთგულობას, დაივიწყე. ეგრეთი უნდა კაცი, ჩემო ბაქიავ! მე
არ უნდა გამსცე, მაგრამ ის წყეული თერგდალეულები შენსავით ერთგულნი ხომ არ
არიან, რომ ჩვენი ცუდი დაივიწყონ. სულ ერთიერთმანეთზედ ზედ შეგვიკეცენ!
ბაქია (ქებით გაამაყებული)
აბა რა ცოდვები, მიბძანეთ.
რედაქტორი
განა ერთი და ორია, ათასია, ჩვენ საუბედუროდ. აი თუნდა 1859 [წ.]
ოკტომბრის თუ ნოემბრის ჟურნალში – ეს ოხერი, მინდოდა კრიტიკის მნიშვნელობა
ისე ამეხსნა, რომ ქვა გამეხეთქა – მაშინ ხომ პოეტი ვიყავ? – მაგრამ აი რა წამოვროშე:
”კრიტიკა არის პატივი ლიტერატურულ ხნულისათვის-მეთქი”.

ბაქია
ეგ პლატონის მჭევრმეტყველობაა სწორედ, მანდ ცუდი რა არის!
რედაქტორი
შენ ეგრე გგონია, ჩემო ერთგულო ბაქიავ, იმიტომ, რომ გიყვარვარ, თორემ აქ
კარგი არა არის რა. პატივი, ჩემო ძმაო, ამ შემთხვევაში ნეხვსა ჰქვიან მდაბიურად. აბა
კრიტიკა ნეხვია? ”ხნული” რომ არ წამომცდენოდა, მაშინ იქნება ვერ
მიხვედრილიყვნენ, რომ მე კრიტიკა და ნეხვი ერთი და იგივე მგონია. მართალია, შენ
ჩემის მეგობრობის გამო, შენის კრიტიკებით გულმოდგინეთ მეხმარები, რომ
საქმითაც კრიტიკა ნეხვად ვაჩვენოთ, მაგრამ იქნება ჩვენი მოყვარული ხალხი კი
მოტყუვდეს ამით, თორემ ის შეჩვენებული თერგდალეულები არ მოტყუვდებიან.
ბაქია
მაგისთანაები იმათ კი ცოტა აქვთ!..
რედაქტორი
აბა?
ბაქია
მიმინო?!
რედაქტორი
ეგ აღარ მოაგონო იმ წყეულებს, თორემ ჩვენვე ჩაგვეთვლება ცოდვად.
ბაქია
როგორ?
რედაქტორი
აი ისე, რომ თუ ეგ მიმინოს შემთხვევა ფრანციცულმა ჟურნალმა ”Memorial
d’Amien” ღირსსაცნობლად დაინახა და რუსულმა გაზეთმა * გადიბეჭდა, ჰსჩანს მაგაში
არის რამე. თუ შენი გონება ვერ მიჰსწვდა, იტყვიან ჩვენი მტრები, – ჩვენი რა
ბრალიაო.
ბაქია

*

«Очерки».

მე, იცით, რას ვეტყვი მაგაზედ? თქვენ უნდა იცოდეთ-მეთქი, რომ მე
ავტორიტეტები არ მიყვარს. რა ვუყოთ, რომ რაღაც მორიელმა და რუსულმა გაზეთმა
ღირსსაცნობლად დაინახა! მე ჩემი...
რედაქტორი
დაიცა, თუ ღმერთი გწამს, ”ავტორიტეტები” რომელი კუნძულის ხალხია?
ბაქია
არ ვიცი, თქვენმა მზემ! რა ვიცი, ეხლანდელ რუსულ წიგნებში კი სულ მაგრე
ამბობენ: ”ავტორიტეტები აღარ უნდა იყვნენო”. მეც იქიდამ ვიცი, რომ ამისთანა
შემთხვევაში ხმარობენ ხოლმე და მეცა ვხმარობ იმათის ბაძით. ეგ ხალხი უთუოდ
ამერიკაში უნდა ჰსცხოვრებდეს, დიდი ღვარძლიანი ხალხი უნდა იყოს, რომ ყველანი
ამბობენ, აღარ უნდა იყვნენო; ყველას იმათი ამოწყვეტა უნდა.

რედაქტორი
ეგრე უნდა იყოს. მაგრამ მე კიდევ იმ მიმინოსთანა ვარ. იმ მიმინოს, – შენ რომ
დაჰსცინი, – როგორცა ჩანს იმ გამოცხადებიდამ, ორმოცდაცამეტი წელიწადი
უცხოვრია. არა, თუ ღმერთი გწამს, საკვირველი არ არი! ეხლა მაგდონს კაციც ძლივა
ცხოვრობს და! არა, თქვი, საკვირელი არ არი! თქვი, აქ ხომ არავინ არ არის უცხო.
ბაქია
(აქეთ-იქით იყურება, ხომ არავინ არისო, და რომ დაინახა ის იმერელი ბიჭი, რომელიც
დაცინვით იმის ჯოხის ცხენს ატარებდა, მივიდა და რედაქტორს ჩაჰსჩურჩულა ყურში)

საკვირველია, მე და ჩემმა ღმერთმა!
რედაქტორი (მითამ არ ესმის)
თუ საკვირველია, მაშ რაღად დაჰსცინი ”მოამბესა”, რომ ეგ იშვიათი ამბავი
თავის მკითხველებს შეატყობინა? მართალია, რომ არ შეეტყობინებინა, მკითხველები
ბევრს არ დაჰკარგავდნენ, მაგრამ რაკი შეატყობინა – აქ სასაცილო არა არის რა:
იშვიათი ამბავი ყველასთვის საცნობელია.
ბაქია
ეგ მართალია, მაგრამ აბა ”მოამბეს” როგორ მოუწონო რამე, – ეგ ხომ თქვენი
ორგულობა იქნება. თქვენ არ მიბძანეთ, რომ ცხვირის დაცემინებაზედ რომ ”მოამბემ”
ღვთის წყალობაც გითხრასო, ტუტა აადინეო! მე თქვენიც მიკვირს, რომ იმათ
ამართლებ, აბა ვინ თქვენ და ვინ იმათი გამართლება!

რედაქტორი (თავმოწონებით)
რა ღმერთი გაგიწყრა, რით ვერ მიცანი: რასაც შინ შენთან ვიტყვი, იმას განა
გარეთ სხვასთანაც ვიტყვი? ისინი, მართალია, ბევრში მართალნი არიან, მაგრამ აბა ან
ერთხელ მითქვამს საქვეყნოდ იმათი სიმართლე? აბა განა ღმერთი ისე გამიწყრება,
რომ ჩვენის ჟურნალის მკითხველებს იმათი სიმართლე გავაგებინო, – ეგ ხომ ჩვენი
თავის ღალატი იქნება, აი ღმერთმა ნუ აჩვენოთ თერგდალეულებს ის დღე!
ბაქია (აღტაცებით)
ოჰ, თქვენი ჭირიმე, თქვენი! კიდეც იმიტომ თითქმის ყოველს წელიწადს
ჟურნალის ახალს გამოცემაზედ ქვეყანას ეუბნებოდით, რომ ”ხოლო ჩვენ
თავმოწონებით ვაღვიარებთ, რომ ღირსებად უნდა ჩაგვეთვალოს: ამდენს
დაბრკოლებაებთან სასოწარუკვეთელობა, დადგრომილობა, სიმტკიცე, მხნეობა,
რომელთაც გამოგვიყვანეს თითქმის მძლეველად და მიგვახწევინეს ჩვენდა
წინადადებულს საგნამდი” *. მართალიც არის: ასეთი მტკიცე და დადგრომილი
ყოფილხართ, რომ ერთი იოტის ოდენა თქვენგან თერგდალეულების ქება არ
წაგცდენიათ. დიდება თქვენს სიმტკიცეს, დადგრომილობას და თქვენს
”წინადადებულს საგანსა”.
რედაქტორი (თავმოწონებით)
მაშ რა გგონია! ვაი, რომ როცა ჩვენი ჟურნალი მარტო იყო – ახ, რა ნეტარი დრო
იყო! – მაშინ რომ მე პირში ლაგამი ამომედო, ეხლა მე რა მიჭირდა. მაგრამ რა ვიცოდი,
რომ ღმერთი ჩემზედ ისე ხელს აიღებდა, რომ ”მოამბესაც” გააჩენდა ჩემდა
საუბედუროდ. რომ მცოდნოდა, რაც არ ვიცოდი, იმაზედ მე წერას არ დავიწყობდი.
1857 წ. მაისის ჟურნალში ის რაღაც ეშმაკად კუდიან ვარსკვლავზედ დავიწყე წერა, აბა
ვინ მე და ვინ ვარსკვლავთმრიცხველობა! მაგრამ არა, ბატონო, თავის გამოჩენა
მინდოდა. მე მეგონა, რომ კუდიანი ვარსკვლავი ქვეყნის დასასრულს მოასწავებსმეთქი. თუმცა ასტრონომი არაგო, ბაბინე წინააღმდეგს ამტკიცებდნენ, მაგრამ მე კი
მაინც წამოვროშე ”ეს (მითამ იმათი) ხუმრობანი არაფერს არას გვიმტკიცებენ”-მეთქი *.
ახლა მე რომ მჯეროდა, რომ კუდიანი ვარსკვლავი ქვეყანას ჩაჰყლაპავს, მიკვირდა,
რომ ეგრე გულგრილათა ვართ და ვამბობდი იმ ოხერ სტატიაში: ”ათასი წლის წინად
ამგვარს საგანს გონია ჩვენი წინაპარნი ესრედ გულგრილად არ უყურებდნენ სოფლის
დასასრულის მოახლოვებასა, როგორც ჩვენ, რომელნიცა ყურადღებას არც კი
მივაქცევთ და ყოველნი ჩვენ საქმეს ვასრულებთ უზრუნველად. მართლად, რომ
არარაი მიზეზი არა აქვს ჯერედ სოფლის დასრულებას, (ხედამ, ჩემო ბაქიავ, რა
ლოღიკაა!) ვნახოთ, რა იქნება 13 ივნისს!” **. 13 ივნისი გავიდა, მაგრამ ქვეყანა ისევ
ქვეყანად დარჩა. კარგია, რომ მაშინვე ჩემი ვარსკვლავთმრიცხველობა მასხარად არ
აიგდეს და ქვეყნის სასაცილოდ არ გამხადეს! აბა ვინ მე და ვინ არაგოს, ბაბინეს
აზრზედ თქმა, რომ ”ეს ხუმრობა არასფერს არას გვიმტკიცებს-მეთქი!” იმ ოხერ
*

1858, იანვრის თვისა წიგნი.
1857, მაისის თვისა წიგნი, გვერდი 51.
**
იხილეთ1857 წ. მაისის თვის წიგნი, 51 გვერდი.
*

წელიწადს და იმ უბედურ თვეს განა მარტო ვარსკვლავთმრიცხველობაში შევცდი,
კიდევ ცოტა რამეშიაც. მაშინ გამოვაცხადე, რომ ”ვეფხვის-ტყაოსანს” ვბეჭდავ-მეთქი.
”დაწყებაში ჩაურთევით სურათი მთხუზველისა შოთა რუსთაველისა”-მეთქი.
”რადგანაც წიგნი, – ეწერა ამ გამოცხადებაში, – უნდა დაიბეჭდოს რიცხვისამებრ ამა
წიგნის მსყიდველის მსურველთა, ამისათვის ვითხოვთ, რათა გამოუცხადებდნენ
უფალნი მსურველნი რედაქციასა და პირველადვე (ე. ი. წინადვე) წარმოადგენდნენ
შესახვედრს ფასსა” ***.
ბაქია
მანდ რა გახლავს ცუდი?
რედაქტორი
ისა, ჩემო საყვარელო ბაქიავ, რომ მას აქეთ ექვსი წელიწადი გავიდა და არც
”ვეფხვის-ტყაოსანი” დავბეჭდე და არც რუსთაველის სახე. ეგონებათ, რომ ფულები
რადგანაც წინადვე მოითხოვაო, იქნება (?) მიიღო კიდეცა და დაპირებული კი არ
აასრულაო.
ბაქია
თუნდ რომ ფულიც მიგეღოთ, – მე ცუდს არასა ვხედავ. აი, თქვენივე
სიტყვებით გაგამართლებთ თქვენ: ”იცით, რომ ყოველს საგანს (თუ სულიერს)
ღონისძიება უნდა” *. თქვენ ამ სიტყვების წინააღმდეგ არ მოქცეულხართ: კაცსაც
ცხოვრების ღონისძიება უნდა.
რედაქტორი
კარგი ახლა, რაც იყო, იყო: ყოფილს არა ეშველება რა. (ჩაფიქრდება და ღრმა
ფიქრებიდან რომ გამოვა, იტყვის): ჩემ სიცოცხლეში ბევრი შეცდომები ჩამიდენია. 1861 წ.,
მგონი ივნისის ნომერში, მკითხველებს უმტკიცებდი, რომ ამერიკა მეთექვსმეტე
საუკუნეში გამოაჩინეს მეთქი, თურმე ნუ იტყვით – ეგ წყეული ამბავი მეხუთმეტე
საუკუნეში ყოფილა. მე რა ვიცოდი! მთელი ერთის საუკუნით ვიტყუვე. სულ
მჭევრმეტყველობას რომ ვჩემობდი, აბა იმის ბრალია ესა, აი! იმისი არ იყოს, რომ
იმავე ნომერში ვამტკიცებდი, რომ ქართველები პირუტყვები ვართ-მეთქი. აი ის
ოხერი სიტყვები: ”ჯერ ჩვენი სიტყვიერება არ დაფუძნებულა”-მეთქი. მერე
როგორღაც იარმუკაზედ ძველ წიგნებს ვეძებდი, რომ, როგორც ”შვილი უმანკოებისა”,
ისე ვთარგმნო და ჩემ სახელად გამოვჰსცე: ძველი წიგნებიდამ ამოღებულს უფრო
ძნელად შეიტყობენ-მეთქი. ახლა რომ ვეძებდი, ერთი რიტორიკა ძველი რაღაცა
შემხვდა; გადავშალე და წავიკითხე, რომ ”სიტყვიერება” ჯერ სიტყვის ნიჭსა ჰქვიან,
მერე მთელ იმ სიტყვებს, რომელიც ენაში იხმარებიან. გამოდის, რომ ჩვენი
სიტყვიერება არ დაფუძნებულაო, რომ სთქვა, მითამ გითქვამს, სიტყვები არ

***
*

იხილეთ 1857 წ. მაისის თვის წიგნი, 52 გვერდი.
იხილეთ ოქტომბრის წიგნი 1859 წ. გვერდი 184.

დაგვფუძნებია, სიტყვის ნიჭი არა გვაქვსო, ესე იგი პირუტყვები ვართო. ჩემო
დედაბოძო ბაქიავ! გესმის, რა წამომიროშამს!
ბაქია (ნუგეშსა ჰსცემს)
არცოდნა არცოდვააო, ნათქვამია. მაგაზედ რათა ჰსწუხართ. თუნდ ეგ არ იყოს,
ნეტავი თქვენ, ბატონო რედაქტორო, რომ მაგისთანაებს აჰყოლიხართ. ჩვენი
მკითხველები, ხომ იცით, ისეთი გულკეთილები არიან, რომ მაგისთანაებს არ
გამოუდგებიან. მაგისთანაებს რომ გამოუდგნენ, ხომ მე და თქვენ გასავალი აღარ
გვექნება, ჩვენი ფარ-ხმალი უნდა დავაწყოთ და შინ მშვიდობით წავიდეთ. ჯერ
ღვთის მადლით ისინი იქამდინ არ მიხწეულან, რომ ეგენები ჩაიდინონ, – და თუ მე
თქვენ მეყოლებით ცოცხალი და მე კიდევ თქვენა, – იმედია, რომ ვერც მიახწევენ ეგრე
მალე იქამდინა.
რედაქტორი
რასაკვირველია, – ეგ ჭეშმარიტი ჰსთქვი, მაგრამ მე მაინც გირჩევ ფთხილად
იყო. შენ უფრო ბუნდათა ჰსწერე, საცა გონება არ მიგიწვდეს, ბევრი წერტილები
დასვი – იტყვიან, ლიბერალიაო, თორემ გაგპენტამენ, ღმერთი, რჯული, გაგპენტამენ.
ბაქია (თავმოწონებით)
მე ჯერ ყოჩაღადა ვარ.
რედაქტორი
რაღა ყოჩაღათა ხარ, რომ მარტის კრიტიკაში ნ. ბარათაშვილის ლექსსა მშიერი
მივარდი, გეგონა ლობიო-შეჭამანდი დაგხვდებოდა, და იმის მაგიერ რომ მშვენიერი
ლექსი დაგხვდა – აბა მშიერს რა გელექსებოდა – გაკაპასდი და დაიწყე ყვირილი, რომ
მადა გამიღვიძაო და კუჭი კი ვერ გამიძღოო. პოეზია ლობიო-შეჭამანდის ქოთანი ხომ
არ არის, რომ ლობიო გასვლიპოს! მითამ შენი ლექსი, ჩემო ბაქიავ, ბაირონიდამ რომ
გადმოგიღია, იმაზედ უკეთესია! შენ ცოტა ენა შეიკავე, თორემ მე ხეირს არ დამაყრი.
ბაქია
ბატონო რედაქტორო! იქნება მიწყრებით!.. ახლა დავიყბედე ისე, უთავბოლოდ,
ამისთვის რად უნდა გამიწყრეთ? თუნდ ეგ არ იყოს, ხომ მე და თქვენ შეგვიფიცნია,
რომ მინამ პირში სული გვიდგა, ”მოამბე” უნდა ვლანძღოთ! კლანჭი რომ ვერაფერს
გამოვკარ, ეგ მოუგონე, რომ ლობიო-შეჭამანდი არ არის-მეთქი ნ. ბარათაშვილის
ლექსშია. ჩვენი ჟურნალის მკითხველებს კი ჰსჯერათ, რომ ლექსი კაცს კუჭს უნდა
უძღობდესო, – და თქვენ მეტი რა გინდათ. ოღონდ ”მოამბე” კი ვლანძღოთ და
იმათთვის სულ ერთია, გინდა ტყუილი თქვი, გინდა მართალი. თუნდ ეს შეჰსწამე,
რომ ”მოამბე” საძაგელი რამ არის, რადგანაც თივას, ბზეს, პურსა და ღვინოს არ
გვიგზავნის-თქო. მოდავე ვინ არის? ვენაცვალე ჩვენს მკითხველებს! ღმერთმანი, იმას
მოიკითხამენ, თივისა და ბზის გაგზავნა ჟურნალისა რა საქმეაო! იმათ რასაც ჩვენ
ვეუბნებით, იმას იჯერებენ. პირმოთნეობაში კი ნუ ჩამომართმევთ და თქვენ დიდი
ღვაწლი დასდეთ საქართველოსა, დიდი პატრიოტობა გამოიჩინეთ. შვიდი წელიწადი

სულ იმ მეცადინეობაში დააღამეთ, რომ მკითხველი აზრს, აზრიანობას, ჰსჯას
გადააჩვიოთ, თორემ, თქვენი მტერი, ჩვენი საქმე იქნებოდა!.. დავიღუპებოდით. ვინ
არ იცის აზრიანობა, აზრის ჩხრეკა, ჰსჯა რა მავნებელია ქვეყნისათვის და ნამეტნავად
ჩვენის ჟურნალისთვის. აბა თქვენვე იფიქრეთ, ჩვენმა მკითხველმა მე და თქვენ რომ
აზრები გაგვიჩხრიკოს და აზრების სჯაში შევიდეს, რა ხეირს დაგვაყრის! ტყვილად კი
არა ჰსწერდით ხოლმე, რომ ჩვენი ჟურნალი ჯერ უსუსური ბაშვიაო. აზრს ნუ
მოსთხოვთო. ოო! დიდი შორმხედველობა გქონიათ! აბა რა იცოდით, რომ მე
მოედანზედ გამოვალ უაზროდ? ეგ თქვენმა გენიამ გიწინასწარმეტყველათ და
მკითხველებსაც ისე ჰგონია, რომ ჩვენი ჟურნალი მართლა-და ბაშვია. ის კი არა, თუ
მე და თქვენ თმაში ჭაღარა გამოგვრევია. მაგრამ ჩვენ რა? იმათ კი ისე ჰგონიათ და!
აზრს ისინი ჩვენ არ მოგვთხოვენ და დაგვრჩა მე და თქვენ ბურთი და მოედანი. ეხლა,
ბატონო
რედაქტორო,
ჩვენ
მეცადინეობა
უნდა
ვიხმაროთ,
რომ
მაგ
თვალთმაქციობიდამ მკითხველი არ გამოვიყვანოთ, თორემ ჩვენი საქმე წახდა. უნდა
ვეცადნოთ, რომ არაფერი ჩავაგონოთ, სიტყვისამებრ თქვენისა ”ეს ისეთი საუკუნეა,
რომელიცა არა მოითხოვს რაიმე ჩაგონებასა” *, რომ დღე ღამედ ვაჩვენოთ და ღამე
დღედ. ღმერთი, რჯული და თქვენ მზესა ვფიცავ, რომ ყველაფერს დაგვიჯერებენ.
თქვენის შვიდის წლის ღვაწლი უნაყოფოდ არ დაიკარგა მკითხველთათვის, იმათ
ეხლა ისე ჰგონიათ, რომ რაც სხვისთვის დღეა, ის ჩვენთვის ღამეა, თეთრი – შავია,
შავი – თეთრი. აი, ეგრე მიახწიეთ, ძლევამოსილო, თქვენდა წინადადებულს
საგნამდი, როგორცა თქვით 1858 [წ.] იანვრის თვის ნომერში. მეც – თქვენი
უმორჩილესი მონა – მაგ გზაზედ ვადგივარ. აი, მარტის კრიტიკაში ის მართლა-და
მშვენიერი ნ. ბარათაშვილის ლექსი მე ცუდად დავანახვე მკითხველსა,
გამოგილანძღეთ – ლობიო არ მოგვიხარშა-მეთქი. გამოგილანძღეთ ილ. ჭავჭავაძე –
კაცის შებრალებაზედ რათა ჰსწერს-მეთქი. თუ უნდა, ჩვენ შეგვიბრალოს, კაცს რა
შებრალება უნდა? მეორედაც გამოგილანძღე ილ. ჭავჭავაძე, ის რაღაცა რომ თქვა –
კაცი არავინ არისო, რომ ფიქრი ვანდოვო, გრძნობა განუზიაროვო – ამაზედ კარგად
მივარტყი. მაშ? რად ამაყობს! მე კაცი არა ვარ, თქვენ, ძლევამოსილო რედაქტორო,
კაცი არ ბძანდებით, მა რა ეშმაკი ხართ. მითამ და იმის მეტი პატრიოტი არავინ არის!
თქვენ განა პატრიოტი არა ხართ? მაშ რა იყო, რომ თქვენ ჟურნალში იმდენჯერ
ეფიცებოდით მკითხველებს, რომ პატრიოტი ვარო! აი, მტრობა ეს არის და! რომ ჩვენს
სიკეთეს ვერა ხედვენ! გამოგილანძღე თქვენი მტერი თ. გ. ერისთავი, რა ვიცი რაები
არ დაუროშე, მითამ მესმის რამე და ვლაპარაკობ. იმასაც მივწვდი. ეხლა მკითხამთ,
რათაო? იმიტომ, რომ ჩვენი ”ცისკრის” მკითხველები იტყვიან: ”Ай, Моська, знать она
сильна, что лает на слона!» * ისეთი დავტრიალდი, ისეთი დავტრიალდი, რომ
ციბრუტი ან ბზრიალა გეგონებოდით. აი, ოფლი წურწურით ჩამომდის. მომიტევეთ,
ორი კაცი კი ვაქე: ვ. თულაშვილი და გ. ჩიქოვანი.
რედაქტორი (რისხვით)
*

*

1858 წ. ნოემბრის ნომერში, გვ. 2, ქვევიდამ მეოთხე სტრიქონი. ესე ვრცლად და გარკვევით იმიტომ
ვაჩვენებთ, რომ მართლა ნახოთ, რომ რედაქტორის ”წინადადებული საგანი” ის არის, რომ არავის არა
ჩააგონოს რა. როგორ მოგწონთ? მაშ, მკითხველებო, რა უნდა ქმნათ? მაშ თქვენ ჩააგონეთ მაინცა.
მაგრამ რად უნდა, აი 1859 წ. ოქტომბრის ნომერში ამბობს რედაქტორი, რომ ”მკითხველნო! ყოველი
იმედი წარმატებისა და ამ სახით გამოცემისა თქვენზედ არის დამოკიდებულიო”. – მაშ რაღა გინდათ,
მკითხველნო, ჟურნალის წარმატების იმედს თქვენ გახვევთ კისერზედ. თითონვე გეუბნებათ, ჩემი
იმედი ნუ გექნებათო. როგორია!..
დახე, ჰსჩანს გოშია ღონიერი არისო, რომ სპილოსაცა ჰყეფავსო.

რად აქე? ვინ გეხვეწებოდა! ჯადო გიყო ”მოამბემ”, თუ რა ღმერთი გაგიწყრა?
შენ არ იცი, რომ რუსთაველიც რომ საფლავიდგან ადგეს და ”მოამბეს” დაეხმაროს,
ისიც უნდა ლანძღო!
ბაქია (შემკრთალი)
მაპატივეთ. დღეის იქით, თუ თქვენი ბრძანებისამებრ არ მოვიქცე,
უზიარებლად მომკალით. ეხლა კი ნება მიბოძეთ თავი გავიმართლო. ისინი რომ ვაქე,
ყური მოვჰკარ, რომ თერგდალეულები არა ყოფილან, თორემ რად ვაქებდი! ისინი
ჩვენი საყვარელი მტკვარდალეულები არიან, ის მტკვარი დაულევიათ, რომელიც
თქვენ ისე მშვენივრად აღწერეთ, როცა ჯერ კიდევ პოეტობაზედ ხელი არ აგეღოთ. აბა
ლობიო-შეჭამანდი ის გახლდათ აი, ნივრით შენელებული!.. ღოლო-შეჭამანდის სუნი
ასდიოდა! ლექსებშიაც კი გეტყობათ, რომ პატრიოტი ხართ: ღოლო-შეჭამანდი ხომ
წმინდა ქართულია – იმის სუნიც კი თან აიყოლეთ. უჰ! სად ვიყავ მაშინ, რომ არ
დავიძახე: კუჭი გამიძღო-მეთქი!..
რედაქტორი (თავმოწონებით და ამაყად)
კარგი, ჩემ ქებას თავი დაანებე, თორემ ეგონებათ, მეფერებიო. შენ ის მითხარ,
სხვაფრივ ჩვენ მკითხველებს როგორ აუბი თვალი.
ბაქია
აი, ღვთის წყალობა თქვენა გქონდეთ! მოვყევი, ბატონო, ეს ”ხუდოჟნიკი”
მეთქი, ეს ”ფილოსოფია”, ეს ”პოეზია”, სულ ასეთი სიტყვები ვიხმარე, რომ არც მე
გამეგება, ჩვენ მკითხველს კი, რასაკვირველია, ეგონება, რომ მე ბრძენი ვარ.
გადავრიე, გადმოვრიე, ვყვიროდი, რომ ამ ”პოეზიაში” ფილოსოფია არ არის-მეთქი,
ფილოსოფია პოეზიას მივახალე, პოეზია ფილოსოფიას შეუკეთე, ასეთი მტვერი
ავადინე, – თქვენ არ მამიკვდებით, – რომ მეც თითონ თვალები ამება, მკითხველს ხომ
უარესი მოუვიდოდა.
რედაქტორი
ეგ ვერ მოგსვლია კარგად. შენ არ იცი, რომ ფილოსოფია ფილოსოფიაა და
პოეზია პოეზიაა!
ბაქია (შეშინებული)
როგორ, თქვენი ჭირიმე!
რედაქტორი
მაშ, გრ. ბარათაშვილის სტატია არ წაგიკითხავს? იმ გრ. ბარათაშვილისა,
რომელმაც დაარღვია ფილოსოფიაც და პოეზიაც და ორივეს თავის სამძღვარი
დაუდო.

ბაქია (დამნაშავესავით)
არა, ბატონო! მაპატივეთ.
რედაქტორი
იქა ჰსწერია, რომ ”კაცი ბოროტია” რომ ჰსთქვაო – ”ფილოსოფია იქნებაო” და
”კაცი ბოროტია, როგორც გველი”, ესე რომ ჰსთქვაო – ”პოეზია იქნებაო” *. ამის შემდეგ
როგორ გაბედე, რომ ეს ორი სხვადასხვანაირი საგანი ჭრიანტელსავით
ერთიერთმანეთში აურივე? ჰა! როგორ გაბედე!

ბაქია
იმისთვის გავბედე, თქვენი ჭირიმე, რომ მკითხველისათვის თვალები უნდა
ამება.
რედაქტორი (თითქო ეხლა გამოფხიზლდაო)
ჩემო ბაქიავ! ჩემო ნუგეშო, დედაბოძო! ბეჩავ! შენა ხარ?.. აი დასწყევლოს
ღმერთმა, მე მეგონა, რომ ”მოამბეს” ვებაასები-მეთქი. ხომ არ გამოგლანძღე? რა ვიცი,
”მოამბე” მეგონე და იქნება წამცდა რამე.
ბაქია (გახარებული)
არაფერი წაგცდენიათ. რომ წაგცდენოდათ, აქ არ გახლავარ, გავიგებდი.
რედაქტორი
მაინც და მაინც ბოდიშის მოსახდელად მე შენ ერთი ლექსი უნდა გიძღვნა,
ჩემო ერთგულო! აი, მიყურე, ზეგარდამო შთაგონება მამდის. (მართლა, თვალებს
აბრიალებს, თმას იწეწს, სალოკავს თითს ბაქიასაკენ იშვერს, მეორე ხელით კი მუშტს ”საქართველოს
მოამბის” რედაქციას უღერებს)

ბაქია
ბძანეთ, შენი ჭირიმე! ერთი, სიბერის დროს თქვენის ლექსით კიდევ
დაუტკბეთ ყური თქვენი ჟურნალის მკითხველებსა. ”მოამბემ” რაც უნდა იყროყინოს,
მაინც კიდევ ”ახალსა ნამუდრაგალსა ბერის ჰსჯობია ჩანჩალი”.
რედაქტორი
*

1861 წ. ”ცისკარი”, ნომერი არ მახსოვს, მგონი მაისისა იყო.

(დაიწყობს. ბაქიას ჯერ კი შეეშინდება, მერე კი სასოებით დაუწყებს ყურებას თავის
რედაქტორის ღაღადებას და თანაც ტუჩს ილოკს და ნერწყვი მოსდის, რადგანაც რედაქტორის ყოველი
სიტყვა ლობიოში ამოვლებული ლუკმა ჰგონია)

აბა ყური დამიგდე.
”ვაი ”ცისკრის” დრონი, ნაქებნი მტკბარად,
წარივლტნენ, განჰქრნენ სიზმებრივ ჩქარად,
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
”ცისკრისა” გარდა ”მოამბეც” გაჩნდა,
არ გიკვირთ, მხედავთ კვლავცა სულმდგარად!
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
გლახ ბედისაგან ეგრედ დასჯილი
მე ჩემს ბაქიას ვუწოდე ფარად,
მე კი იგივ ვარ მარად და მარად.
იგიცა იბრძვის, თუმცა ბევრს ცრუობს,
მაგრამ მეც ერთ დროს ვიყავ ამგვარად,
ეხლაც იგივ ვარ მარად და მარად.
მას ვრქვი: ჩვენს მკითხველს აუბი თვალი,
თორემ ”მოამბე” ჩვენ გვჯობს აშკარად,
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
თუმცა მას ჩემებრ თავში უბზუის,
მაგრამ კი იბრძვის ბძანების გვარად.
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
ჯერ მარტო ვიყავ, რაებს ვჩადოდი,
აწ ბაქიაც მყავს ტაკიმასხარად,
მეც იგივე ვარ მარად და მარად.
ზოგი აწ ნახე, ჩემო მკითხველო!
თვალთმაქციობას მოვჰყვეთ რაგვარად,
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
მე ხალხს ვარწმუნებ ყოველ წელს, რომა
ახალ გზაზედა ვადგები მყარად,
მე კი იგივ ვარ მარად და მარად.
მეცა მიჯერებს ჩემი მკითხველი,
ვიბრალებ მკითხველს, შვრების შემცდარად,
მე იგივე ვარ მარად და მარად.
აბა ვინ მე და ვინ ახალი გზა,
შენგან არ მიკვირს: გჯერა ნეტა რად?
მე ხომ იგივ ვარ მარად და მარად.
რით ვერ გაიგეთ, არ ვსდევ ჟამთა ცვლას!..
მე ისევ ის ვარ მარად და მარად!”

როგორია?
ბაქია
დიახ ჩინებულია. მაგრამ მე კი მასხარად რომ არ გეხსენიებინეთ, უფრო
თქვენი სახელის ღირსი იქნებოდა.
რედაქტორი

ახლა, შე დალოცვილო, არ გინდა, რომ ჩემ სიცოცხლეში ერთი მართალი
სიტყვა მაინცა მათქმევინო!..
ბაქია
ნება თქვენია, თუ თქვენს ჩვეულებას უღალატებთ, მე არა მეთქმის რა.
რედაქტორი
ეხლა კი მშვიდობით. ეს კი უნდა იცოდე, რომ შენი მახვილი ყური ”მოამბის”
რედაქციის კედელს არ უნდა მოაშორო. რაც შეიტყო, ამბავი მომიტანე. მერე – მე და
შენ რომ ვიცით – ისე გადავაკეთოთ და ჩვენი მკითხველები გავახაროთ. გესმის თუ
არა? ჰო, მართლა! ივნისის იერიშის ამბავი რომ ვერ მიამბე?!
ბაქია
(გასწორდება და კისერს მოიღერებს)

მიმინოსი ხომ იცით. ეგ ერთი ყუმბარა, მეორედ კი ორი ყუმბარა ერთად
ვესროლე. ერთი, რომელიც ტრედიაკოვსკით იყო გატენილი, დ. ყიფიანს შიგ გულის
ფიცარში დაუნიშნე, მაგრამ ის წყეული უკან დატრიალდა და მევე მამხვდა; მეორე,
სუმაროკოვით გატენილი, ილ. ჭავჭავაძეს შუბლში დაუნიშნე და ისიც უკანვე
დატრიალდა, მეცა თავში და მას აქეთ ისე დავრეტიანდი, რომ ”თავხედი” გავხდი.
რედაქტორი
დაჭრილობისათვის ჯილდოს მოგცემ, ნუ გეშინიან, შენ სხვა თქვი, რა მოხდა?
ბაქია
მერე, ხომ მოგეხსენებათ, რაღაცეები მოვუგონე ”მოამბეს”, რომ ეგება
ქართველებმა იმაზედ ხელი აიღონ-მეთქი. ხანა ვთქვი, ”მოამბე” ყროყინებს-მეთქი;
ხან ვთქვი, სიზმარი ნახა-მეთქი. რა ვიცი, ხომ მოგეხსენებათ ჭორის ამბავი. მართლა,
კინაღამ არ დამავიწყდა: გუშინ სიზმარი ვნახე, რომ იმ შეჩვენებულ ”მოამბეს”
სიზმარი უნახავს, ვითომც თქვენ შემოგეწყოთ თქვენი შვიდის წლის ჟურნალები და
ისე იჯექით ნავტიკებზედ რომ მიცურავდით მტკვარში. მეც თურმე ჩანგალზედ
გამობმული ნავტიკის უკან ავთრევოდი და წყალში ვფორთხალაობდი. ამისას რას
გვიბძანებთ? გამოუცხადოთ ჩვენ მკითხველებს თუ არა?
რედაქტორი
რაო? შენა ნახე სიზმარი, რომ ”მოამბეს” მაგისთანა სიზმარი უნახავს?
ბაქია (თავმოწონებით)
აბა მე ვნახე, აი! რას გვიბძანებთ, გამოუცხადოთ?

რედაქტორი
(შუბლზედ სალოკავ თითს მიიდებს და ღრმა ფიქრში შედის)

არა, ჯერ მოვიცადოთ, შენი მეორე სიზმარი რას იტყვის.
ბაქია
რა მოცდა უნდა: წინადვე მოგახსენებ, რასაც იტყვის.
რედაქტორი
ნუ მასხარაობ! აბა რა იცი, სიზმარში რასა ნახავ?
ბაქია
რომ არ ვიცი, განა ვერ მოვიგონებ. აი, ივნისში რომ დავწერე, ”მოამბეს”
სიზმარი უნახავს-მეთქი, რომ ჩვენს ჟურნალს ხელის მომწერი არ ეყოლება, მაგრამ
მგონი თითონვე აუცხადდეს-მეთქი, – ისე, ჩემ თავად არ მოვიგონე! ეგრე რომ არა
ყოფილიყო, ”მოამბე” თავის სიზმარს მე რად მეტყოდა? მაგასაც ისე მოვიგონებ, რა! მე
ცოცხალი გყვანდეთ, თორემ ბევრს მაგისთანაებსა ნახამთ ჩემგან.
რედაქტორი
მაშ კარგი, ჩემო გულითადო მეგობარო ბაქიავ! წადი, შინ მოიფიქრე, რომ თუ
რამ მაიგონო, კარგი რამ იყოს, გესმის თუ არა? ისე, ჩვენი მოსაწონი.
ბაქია (თავს უკრავს)
ადვილი სამსახურია! ხელში რომ ”მოამბე” მიჭირავს, ამისას რას მიბძანებ?
რედაქტორი
ცეცხლში დაწვი ეგ შეჩვენებული, ეგა.
(ბაქია ჯერ წიხლით შეადგება, რომ პირველი – ჯავრი ამოიყაროს, და მეორე – გულმოდგინება
აჩვენოს რედაქტორს, მერე ანთებულ ბუხარში შეაგდებს უმწეო ”მოამბესა”)
[1863 წ., 9 ივლისი, 26 აგვისტო]

ზოგიერთი რამ
”თქმით ჭმუნვა მაინც შემცირდებისა”.
თ. გ რ. ო რ ბ ე ლ ი ა ნ ი.

I
რაკი ჩვენს ღარიბს ლიტერატურაზედ და ეხლანდელს მწერლობაზედ დაიწყობ
სადმე ლაპარაკსა, მაშინვე რაღაც მოდუნებულის პირის მთქნარებითა და თითქო
რაღაც სიმზაკვრით სავსეს სიხარულითა მოგახლიან ხოლმე: ეხლანდელს მწერლებს
ენა არ უვარგათო.
მეც, ცოტად თუ ბევრად, ამაზედ თანახმა ვარ, მაგრამ ერთი ეს მინდა ვიკითხო:
გვაქვს კი ენა, რომ ვიწუნებთ კიდეც?..
ვიცი ამ ჩემ, პირველ შეხედვით უსაფუძვლო, კითხვაზედ მე ბევრი თქვენგანი,
მკითხველო, მასხარად ამიგდებს; მაგრამ აბა, მკითხველო, შენ მე ყური მომიგდე: მე
გეტყვი და შენ დალაგებით და აუჩქარებლივ მისმინე. მე წინადვე ვიცი, რომ მასზედ,
რასაც მე გეტყვი, გული დაგეთანაღრება, აიტკიცები და შესწუხდები, მაგრამ შენ კი,
მკითხველო, იქნება ის არ იცოდე, რომ თითო სიტყვას, რასაც ეს წერილი ქვევით
მოგახსენებს, იქნება თითო კოშტი სისხლიც თან ამოჰყოლოდეს. რაზედ გაიჭირე
საქმეო, მეტყვი შენ. იმისთვის, ჩემო ძმაო თუ დარო, რომ ”თქმით ჭმუნვა მაინც
შემცირდებისა” ო, ჩვენის პოეტის არ იყოს.
II
აიღებს ბეჩავი ქართველი მწერალი ხელში კალამს თუ არა, მაშინვე
გულამოსკვნით შედგება ხოლმე და თავის თავსა ჰკითხავს: ვის უნდა ველაპარაკოვო,
და სისხლი ძარღვში გაუშრება ხოლმე. მართლა-და, ვის უნდა ელაპარაკოს? მეტყვიან:
ყველასაო. დიაღ, კარგი და პატიოსანი, მაგრამ ჩვენ, ქართველებს, საყოველთავო რა
გვაქვს, რომ მწერალმან ფრთა გაშალოს და იმაზედ განაღვლოს საყოველთავო
ნაღვლითა, ანუ გალხინოს საყოველთავო ლხინითა? ქართველობა ხომ არა გგონია
საყოველთავო სალხინებელი და სანაღვლებელი? დიაღაც ეგ უნდა იყოს, მაგრამ სად
არის ქართველი და ქართველობა? ერთი ეს მინდა გკითხო: ვართღა სადმე? როგორ
თუ ვართღაო, შემომიტევ წყრომით. თუ შენ, ჩემო მკითხველო, ადამიანობა, კაცური
კაცობა ხელში მჩვრად არ გადაგიქცევია, ვიცი, რომ ამ კითხვაზედ ძარღვი ჩაგწყდება;
ისიც ვიცი, რა ტკივილიც ამოგაკვნესებს; მაგრამ ესეც უნდა იცოდე. რომ ბალღამში
ამოვლებულს ჭეშმარიტებასაც ვაჟკაცური მოსმენა უნდა. რით ვერ გაიგე, რომ ჩვენ
უბედურნი ვართ!.. ყური მომიგდე.
III
პატარა დალაგებით რომ დაუფიქრდე იმ ხავსმოკიდებულს გუბეს, რომელსაც
ჩვენ, ქვეყნის სამასხაროდ, ცხოვრებას ვეძახით, რომელშიაც ჩვენ, რაღაც დაუდეგარის
კმაყოფილებით, ვჭყუპალაობთ, და რომლიდამაც ათასი სხვადასხვაფერი ნაკადული
იწრიტება ცალკ-ცალკე და სხვადასხვა გზით მიდის, და ”რაოდენადაც ერთმანეთზედ

შორსა ვალს, ეგოდენ დაუძლურდების”, – ამ გუბეს რომ თვალღია და აუჩქარებლივ
დააკვირდე, მაშინ შენც ჩემთან ამოიკვნესებ და იტყვი: ”ვართღაო!”
აჩქარებული კაცი, ის კაცი, რომელსაც უნდა შავი ფიქრები თავიდამ მალე
მოიშოროს, ადვილად გვიპასუხებს ჩვენ და გვეტყვის: ბრმანი ყოფილხართო. ეს ჩენი
დედაქალაქი და ეს შავის ზღვიდამ კასპიის ზღვამდე გუნდ-გუნდათ მორიგებული
მისი შვილი – სოფლები ქართველები არ არიან, მაშ ვინ არიანო? ქალაქი იქნება დედა
იყოს, სოფლებიც იქნება მისი შვილები იყვნენ, მაგრამ საქმე იმაშია, რომ დედის ძუძუ
დიდი ხანია გაშრა და დედის ძუძუს შვილი აღარა ჰსწოვს.
IV
ქართველები არ არიან, მაშ რა არიანო? არიან თავადნი, აზნაურნი, მღვდელნი,
ვაჭარნი, გლეხნი, ჩინიანნი და უჩინონი – ყველანი არიან, და ქართველი კი არსად
არის. თავადს აზნაური ჰსძულს, აზნაურსა – თავადი, გლეხსა – ორივე, ნუთუ ესენი
ქართველნი არიან, ერთის დედის – საქართველოს ოჯახის შვილნი? თავადის აზრი –
სათავადოა, აზნაურის – სააზნაურო, გლეხისა – საგლეხო, ვაჭრისა – სავაჭრო, ნუთუ
ესენი ქართველნი არიან, ერთს თესლზედ აღმოსულნი? თავადის აზრი აზნაურს არ
უხდება, აზნაურისა – თავადსა, ორივესი – გლეხსა, ნუთუ ესენი ქართველნი არიან,
ერთისა და იგივე ხორცისა და სულისა ნაყოფნი და ერთის დედის – საქართველოს
ძუძუთი გაზდილნი? ეს ასომთავრული რომ ასომხედრულს გზას უღობავს, ეს
თავადი რომ აზნაურს ზურგს უქცევს. აზნაური – თავადსა, ორივენი – გლეხსა; ეს
ვაჭარი რომ სამივე ერთნაირის სიხარბითა სწოვს, ნუთუ ესენი თვითვეულად ცალკე
და ყოველნივე ერთად ქართველი ჰგონია ვისმე! ქართველი საყოველთავო სახელია
და ამათში რა არის საყოველთავო? ეგ თვითო-თვითოდ, ერთის გაწყვეტილის ჯაჭვის
რგოლებივით რომ ცალკ-ცალკე და თავ-თავად დავგორავთ, ზოგი აქეთ, ზოგი იქით,
ნუთუ ეგ თვითვეული ქართველი ჰგონია ვისმე!
თქვენ მე მიჩვენეთ ის ადგილი, საცა მაგ თვითვეულის გზები ერთად იყრება
საყოველთავო საქართველო სიკეთისათვის, მაშინ მეც ვიტყვი: ქართველი აგერ იქ
არის-მეთქი. ის საერთო ნიშანი მიჩვენეთ, საითკენაც თვითვეულის ჩვენგანის ჭკუა,
გონება, ფიქრი, გრძნობა, სურვილი ერთად, ხალისიანად და შეუპოვრად მიიწევდეს
საყოველთავო საქართველო კეთილდღეობისათვის, მაშინ მეც ვიტყვი: ქართველი
აგერ იქ არის-მეთქი. საერთო ლხინი მიჩვენეთ, საერთო ჭირი მაინცა, მაგრამ სად
არის? ჩემი ლხინი შენი ლხინი არ არის, შენი ჭირი ჩემი ჭირი არ არის. ქართველი
საყოველთავო სახელია და კიდევ ამას გკითხავ: საყოველთავო რა გვაქვს? ჩვენში
არის: ”მე თუ შენ, შენ თუ მე”, და ორივენი ერთად კი არაო.
აბა დაიძახე: ქართველო-თქო, თუ შავის ზღვიდან მოყოლებული კასპიის
ზღვამდე მარტო ღიპგადმოგდებულის ქართლელის მეტმა (ე. ი. გორის მაზრაში
მცხოვრებელმა) შემოგხედოს ვინმემ, და თუ გაჭირდა, იქნება კახელმაც თავისი
სხვილი კისერი შენკენ მოიღრიჯოს, სხვანი კი ყურსაც არ გათხოებენ, თითქო იმათ არ
ეძახიო, თითქო ისინი კი ქართველები არ არიანო.
ის შემკრებელობითი, დიდებული ერთიანი აზრი, რომელსაც ყოველი ჩვენგანი
ქართველობაში უნდა ხედავდეს, ის სახელი, რომელიც ყველას გვერქვა, დიდი ხანია
დაირღვა, ჩვენის გონებიდამ ამოშრა, და ქართველი ეხლა ერთის კუნჭულის
მცხოვრებთა საკუთარი კერძოობითი სახელიღა გახდა და არა საერთო, საყოველთავო
მთელის იმ ხალხისა, რომელიც ოდესმე ერთად ტანჯულა, რომელსაც ქართველთა
შესისხლულის ისტორიის მძიმე უღელი ჭირში თუ ლხინში ერთად ძმურად უწევნია,

რომელსაც ერთისა და იგივე ენით ჭირში უგლოვნია, ლხინში უმხიარულნია, და
რომელიც დღესაც ერთისა და იგივე ენით – თუ არაფერს აკეთებს – თავის მოძმეს
მაინც აბეზღებს ღმერთთანაცა და კაცთანაცა.
V
იმერელი, გურული, მეგრელი, ქართლელი, კახელი – ეს ცალკ-ცალკედ
მითვისებული, კერძოობითად მიღებული, განმაყოფელი სახელები ჩემის
ზემოხსენებულის სიტყვის ცხადი მაგალითებია. მაგრამ მეტყვიან: ეგ ყველა ხალხში
არისო. მართალია, მაგრამ არა ეგრე გულსაკლავად, როგორც ჩვენშია. იქ, სხვა
ხალხში, საცა თვითვეულს პირს თავის დამოკიდებულება თავის ხალხთან არ
შეუწყვეტია და სისხლში და ხორცში გამჯდარი აქვს, იქ მაგისთანა სახელები
შინაურობაში იხმარება ურთიერთის გასარჩევად და არა საქვეყნოდ, საგარეოდ.
მარსელში მცხოვრებელი ფრანციელი, რასაკვირველია, ფრანციელსვე ეტყვის,
მარსელელი ვარო, მაგრამ უცხოქვეყნელს კი ეტყვის, ფრანციელი ვარო. ეგ იმას
ნიშნავს, რომ იგი შინაურობაში მარსელელია და გარეობაში – ფრანციელი.
უცხოსათვის ერთი იმათგანია, საცა ყველანი ამისათვის ცხოვრობენ და ყველასათვის
თვითონა ცხოვრობს. ეგ იმას ნიშნავს, რომ ჩემი ძალა – ჩემი ხალხის ძალააო, ჩემი
სიკეთე – ჩემი ხალხის სიკეთეაო, რომ ჩემი სისხლი ყოველს ფრანციელთან ერთადა
დუღსო, ყოველის ფრანციელის ცხოვრების ძარღვი ჩემის ცხოვრების ძარღვიაო, და
თუ გინდაო, ყოვლის ფრანციელის ავად და კარგად მყოფობას ჩემს მაჯაზედ
შეატყობო. ეგ იმას ნიშნავს, რომ ჩემი წყენა უცხოსაგან – ჩემი ხალხის წყენააო, და ჩემი
ხალხის წყენა – ჩემი საკუთარი წყენააო.
ჩვენში? ეჰ, რაღა გითხრა, მკითხველო! შენც კარგად იცი, რომ ”ქართველი”
ჩვენის ტომის საერთო სახელი აღარ არის, აღარც შინა და აღარც გარედ, არც
მახლობლისათვის და არც უცხოსათვის. იმერელი – იმერელია, გურული – გურულია,
მეგრელი – მეგრელია, ქართლელი – ქართლელია, და სულ ყველანი კი ერთად
ქართველები არ არიან.
ვაი იმ ხალხს, რომელსაც საერთო ძარღვი გაუწყდა; ვაი იმ ქვეყანას, საცა
საერთო ძარღვში სისხლი გაშრა, საცა ყველაში თვითო არ არის და თვითოში – ყველა,
საცა თვითვეული ყველასათვის არ ჰფიქრობს და ყველა თვითვეულისათვის, საცა
”მე” ხშირია და ”ჩვენ” – იშვიათი!
VI
განვთვითვეულდით, ცალკ-ცალკე დავიშალენით, ასო-ასოდ დავიჭერით, და
მაგ განთვითვეულებამ, ცალკ-ცალკეობამ ყოველგან და ყოველსფერში ის საქმე
გვიყო, რაც ეზოპეს ზღაპარში თვითვეულს წკეპლას მოუვიდა, ერთად ძნელად
გადასამტვრევს. ამის შემდეგ, რასაკვირველია, საერთო სახელი აღარ შეგვრჩებოდა,
და აკი აღარ შეგვრჩა.
რაკი ის დიდებული ქართველობის აზრი, ის საყოველთავო სახელი გონებიდამ
გამოგვეცალა, ჩვენი გონება დაიფუყა, სულით და ხორცით დავკუწმაწდით. გონება
ჩვენი, როგორც ყოველივე საგანი, რომელიც დაიფუყება, შეგვივიწროვდა,
დაგვისუსტდა და, რასაკვირველია, ვეღარაფერს ფართოსა და დიდს აზრს ვეღარ
დაიტევდა და ვერ ზიდავდა. ამ მიზეზით ყოველივე აზრი, ფიქრი, სურვილი,
გრძნობა დაგვინამცეცდა, გონებითად, ზნეობითად დავპატარავდით. მას აქეთ, რასაც

კი ხელი მოვკიდეთ, ვეღარ მოვერივენით, რასაც კი გონების თვალით დავაკვირდით,
გონებაში ვერ დავიტივეთ; ავიღეთ ყოველი იგი და დავანაკუწეთ, იმოდენა
ნამცეცებად ვაქციეთ, რამოდენის ზიდვასაც თვითვეულის ჩვენგანის ღონე
შესძლებდა, რადგანაც მთელის ზიდვისათვის საერთო მხარი აღარა გვქონდა. ზემოთ
ვსთქვი, რომ ერთიანი სახელი მთელის ჩვენის ხალხობისა ხუთ თუ ექვს ნაჭრად
დავყავით-მეთქი! გონებამ ჩვენმა ერთიანი, მთლიანი აზრი იმ სახელისა ვეღარ
დაიტივა, ვერ ზიდა, აიღო და ის სახელი და მისი აზრი ხალხი მცირე ნაწილს
დაარქვა. ამრიგად, სიტყვას – ქართველს, რომელსაც საზოგადო მნიშვნელობა ჰქონდა,
კერძოობითი მნიშვნელობა მიეცა. სიტყვას – მამულსაც ეგ საქმე დაემართა.

VII
მამული!.. ამ სიტყვის ყოვლადმპყრობელი მნიშვნელობა ვრცელია და ფართო.
იქ, საცა ხალხობა დარღვეული არ არის და განთვითვეულება – ეგ ჭირთაჭირი – არა
მეფობს, იქ მაგ სიტყვის აზრი ცხოვრების მიმნიჭებელი სულია, მთელის ხალხის
ერთიანი მაჯის ერთიანი ძარღვია. იქ მაგ სიტყვის ხსენებაზედ თვითვეულსა –
მთელის ხალხისა და მთელს ხალხს – თვითვეულისა ჭირი და ლხინი წარმოუდგება
ხოლმე. იქ მაგ სიტყვის ხსენებაზედ დიდი და პატარა, ქალი და კაცი თავის ქვეყნის
ნაღვლითა ნაღვლობს, ლხენითა ლხინობს, დღეობითა და დიდებითა
დღესასწაულობს. იქ მაგ სიტყვაში ყოველია და ყოველში ყველა არის.
ჩვენში? ჩვენშიაც მაგ სიტყვას მაგეთი მნიშვნელობა ჰქონია თურმე. იცი
როდის? როცა ჩემი ”მე” და შენი ”მე” ჩვენის ერთიანის ხალხის ცხოვრების საყევარში
ერთად ბმულა.
ეხლაო, მკითხავ, მკითხველო? ნუთუ მაგას კითხვაღა უნდა? განა შენ თვითონ
არ იცი, რომ ეხლა ეს დიდებული სიტყვა თვითვეულის ჩვენგანის გათავთავებულს
უძრავს ქონებასა ნიშნავს და არა მთელი ხალხის სამშობლოს – ბინასა, რომელიც
ქვისა და კირის მაგიერ ჩვენის მამა-პაპის სისხლითა და ძვლებით დამყარებულია.
სადღაა მამული? ხორცის დაუძლურებას სულის დაუძლურებაც ზედ მისდევს:
განვკერძოვდით, და რამოდენადაც თვითვეული ჩვენგანი მთელს ქართველობაზედ
უძლურია და პატარა, იმოდენად თვითვეულის ჩვენგანის აზრი საყოველთავო
საგანზედ დაუძლურდა, დაპატარავდა. ჩვენს დაფუყებულს და შევიწროებულს
გონებას სადღა შეეძლო ექონია ის ვრცელი და დიდებული აზრი დიდებულის
სიტყვისა? მამულის ხსენებაზედ ეხლანდელს ქონდრისკაცს თავისი ნეხვდაყრილი
სახნავი მიწა წარმოუდგება ხოლმე; მამულისათვის ბრძოლა ეხლა სასამართლოში
შეტანილი ღერბიან ქაღალდზედ სადაო საჩივარია; მამულისთვის ძლევამოსილობა –
მოგებულის საქმის განაჩენის პირია, ჯეროვანად შემოწმებული; მამულის სიმაგრე –
ტყრუშული ღობეა, ვენახგარეშემო შემორტყმული; მამულის პატივი – ნეხვია, სახნავ
მიწაზედ სასუქად დაყრილი; მამულისშვილობა – მხვნელისა და მთესველის
სახელიღაა.
VIII
ზღვა კოვზით არ დაილევავო, ნათქვამია. აი, თუ არ დაილევა, სად არის
მამულის ყოვლადმპყრობელი, ვრცელი ფრთაგასაშლელი მნიშვნელობა?

განვიმეორებ, განვთვითვეულდით, და თვითვეულის ზურგმა ვეღარ ზიდა ის
დიდი
აზრი
მამულისა,
რომელიც
ყველასათვის
ადვილად
საზიდია.
თვითვეულობით ტვინი ამოშრა, შევიწროვდა და მაგ სიტყვის დიდი მნიშვნელობა
ვეღარ იტვირთა. რაღა უნდა გვექნა ამის შემდე? ავიღეთ და მთელი მამული, ერთიანი
ჩვენი ბინა დავყავით, გავინამცეცეთ თვითვეულის ღონის კვალობაზედ ასე, რომ
ზიდვაც შესაძლო ყოფილიყო ჩვენის ქონდრისკაცობისათვის და დაპატარავებულს
ტვინშიაც მოთავსებულიყო. დავაქციეთ ჩვენი დიდი ერთიანი სამშობლო ოჯახი,
რომლის ბოძად იყო ერთიანი მხარი მთელის ქართველობისა, და მის ნაშთის
ნამტვრევებისაგან პატარ-პატარა ხუხულები ავაშენეთ, რომელსაც საზოგადო სახელი
”მამული” დავარქვით და რომელშიაც ჩვენც დავეტივენით და ჩვენი ამომშრალის
ტვინის და გონების აზრიც დავტივეთ; დავაქციეთ მამათა ჩვენთა სამარე, შვილთა
ჩვენთა აკვანი; დიდი ”მამული” დავშალეთ, პატარები გავიკეთეთ, და აქაც
გავამართლეთ ჩვენის რუსთაველის სიტყვა: ყოველი მზგავსი მზგავსსა შობსო.
თვითვეულმა ჩვენგანმან თავისი ხვედრი, დიდის ”მამულის” ნაშთი, თავთავად შემოიღობა; იმ შემოღობილში თვითვეულმან ჩვენგანმან თავისი საკუთარი
ქვეყანა აიშენა და საზოგადო სახელი ”მამული” თავის კერძო მამულს დაარქვა და
თქვა: თუ მე არ ვიქნებიო, ქვა ქვაზედაც ნუ იქნებაო. ამ სახით თვითვეული ჩვენგანი
თავის შემოღობილში შეიკეტა, თავისი საკუთარი ჭირი და ლხინი აიჩინა; და რომ
თვითვეულმან ჩვენგანმან საერთო საქმეს თვალი მოაშორა და გონება თვისი საერთო
საგანზედ აღარ ავარჯიშა, ის გონებაც ისე დაუბრმავდა, რომ იგი თავის ქონების
ღობის იქით ვეღარ გადაუცილებია, რომ თავის მოძმეს გაეხმაუროს მაინცა.
IX
ეხლა, ჩემო მკითხველო, შენ შენს კერძო მამულზედა სწუხარ და სტირი, მე –
ჩემს კერძო მამულზედა, ყველას გაცალკევებული, საკუთარი და კერძო ნაღველი
გვაქვს, როგორღა მივუყენებთ ერთმანერთს აზრსა? რადგანაც ვიცით, რომ ვეღარ
მივუყენებთ ერთმანერთს აზრს, ამიტომაც სალაპარაკოდაც აღარ შევყრილვართ. ან
სალაპარაკოდ რიღასთვის უნდა შევყრილვიყავით? ლაპარაკი აზრის აღებ-მიცემობაა.
მე რა მაქვს შენთან საერთო, რომ ერთად გვეაზრნა, საერთო აზრის აღებ-მიცემობა
გაგვეწივა. რაკი შენ იმერლობა დაირქვი და მე კახელობა, მე შენთან სალაპარაკო
აღარა მაქვს რა და შენ – ჩემთან; რაკი შენ შენს სახნავს მიწას და ერთობ შენს უძრავს
ქონებას შენი მამული დაარქვი და მე ჩემსას – ჩემი, მე შენთან საერთო
მოსაფიქრებელი აღარა მაქვს რა და შენ – ჩემთან. ამიტომაც დავშორდით ჩვენ
ერთმანერთსა, შენ იქით წახველ და მე აქეთ წამოვედი, და მას აქეთ მე და შენ ერთად
აღარ გვილაპარაკნია. დიდის ხნის ულაპარაკობამ როგორც აზრით, ისე სიტყვითაც
ერთმანერთს დაგვაშორა. ერთიერთმანერთის სიტყვას ყური გადავაჩვიეთ: შენ ჩემი
სიტყვა ან სულ არ გესმის, და თუ გესმის, შენებურად გესმის, მე კიდევ შენი სიტყვა
ჩემებურად მესმის. ამიტომაც ქართული ვეღარავის გვიცვნია, თუმცა კი ყველანი
ქართულად ვლაპარაკობთ. რად მოხდა ესე? იმიტომ მოხდა, რომ ჩვენ ყოველსფერში
გავთავთავდით, აზრი და ყოველი საგანი გავითავთავეთ და სიტყვაც, რომელიც
მარტო აზრისა და საგნის ნიშანია, გათავთავდა. ამიტომაც ჩვენი ენა კილოიანი გახდა,
იგავიანი, ორპირი შეიქმნა. ასე, რომ ერთ და იგივე სიტყვას მრავალგვარი აზრი მიეცა.
აბა რა გითხრა იმისთანა, რომ შენ კილო არ გამოაბა? მ ი ი რ თ ვ ი ც რომ გითხრა, ამ
კარგს დარბაისლურს სიტყვას, თუ მოინდომებ, ცუდად ჩამომართმევ, თუ
ნამეტნავად ზოგიერთი კაცის გულის გარყვნილებაში შენც წილი ჩაგიდვია.

შ ე მ ო ბ ძ ა ნ დ ი რომ მითხრა, ხომ კაი სიტყვაა, ეგ ჩემზედ ჰკიდია, საწყენად მივიღო
თუ სალხენად. აი აქ ”ჰ კ ი დ ი ა” ვიხმარე და შენც ათასჯერ ხმარობ, მაგრამ ვშიშობ,
რომ მაგ სიტყვას ერთმა ბრიყვმა ვინმე თავისის წამხდარისა და გარყვნილის გონების
აზრი არ მიაწეროს.
X
სადღა არის ეხლა ქართული ენა? ან გვინდაღა ქართული, როცა ჩვენ თვითონ
ჩვენდა დასაღუპავად ქართველობაზედ ხელი ავიღეთ? გონებით რომ აღარ
ვცხოვრობთ, ქართულს ენას აზრს როგორღა გამოათქმევინებთ? ერთობისათვის რომ
აღარა ვართ, ერთნაირს სიტყვის მნიშვნელობას როგორ მოვსთხოვთ ჩვენს ენასა?
თუნდ რომ ჩვენს ენას და სიტყვას აზრიც გამოათქმევინოთ, ვის რად გინდათ, ენას
აზრს ვინღა ჰსთხოვს? ჩვენ თვითონ დავცალიერდით გუდაფშუტასავით, ცარიელი
სიტყვებიღა გვინდა, ცარიელი ხმები, რომ ენამ პირში იშტვინოს და ყურმა ძარღვი
იფხანოს. სხვა რისთვის გვინდა ენა? საერთო სახელი ქ ა რ თ ვ ე ლ ი კერძოობითად
გავხადეთ, მ ა მ უ ლ ი დანეხვილ ნაფუძრად გარდავაქციეთ, პ ა ტ ი ვ ი – ნეხვად,
თ ა ვ ი – გოგრად, და ჩვენი უადამიანობა იქამდინ მივიყვანეთ, რომ კ ა ც ი კაცს
აღარა ნიშნავს, თუ ზედ კ ა ც უ რ ი არ დავუმატეთ. და მის შემდეგ კიდევ გინდათ,
რომ ენა გვქონდეს?
XI
ჩვენ რომ ერთიერთმანეთს გადვუდექით, თავი შევიკეტეთ ჩვენს პატარა
ხუხულაებში და ერთიერთმანეთს აღარ გაველაპარაკენით, რასაკვირველია, ენაც
დაგვიმუნჯდებოდა და დაგვიკოჭლდებოდა. მეტყველების ნიჭს ისეთი ვარჯიშობა
უნდა, როგორც ყველაფერს სხვას. მეტყველების წყარო აზრია და აზრის წყარო
გონებითი ცხოვრებაა. ჩვენ განკერძოვების შემდეგ გონებითად აღარ გვიცხოვრია და
რადგანაც ენას მაინც პირში ტოკვა უნდოდა ჩვეულებისამებრ, ავიღეთ და უაზრო
ხმები, რომელიც ჩვენი ხუხულაების გარეშემო პირუტყვს ბუნებაში ისმოდა, ენის
სალაქლაქო ქართულ სიტყვებად ვაქციეთ, და მადლობა ღმერთსა, დღევანდლამდე
ამგვარის სიტყვებით იოლად მივდივართ. ამიტომაც პირუტყვ-ბუნების ხმის
მზგავსის სიტყვებით აივსო ჩვენი ენა. და დახე, თუ ერთი გონებითის აზრის მცველი
სიტყვა ემატნა. მაგალითები ათასია: ფრიალი, კრიალი, ბრიალი, პრიალი, გრიალი,
ქრიალი, ღრიალი, ჭრიალი, ხრუტუნი, ღრუტუნი, სრუტუნი, წრუტუნი, ჟრუტუნი,
ფრუტუნი, და ათასი ამისთანით აივსო აზრმოკლებული, უნიადაგო ჩვენი უბედური
ენა. სადღაა ქართული ენა? ქართველობა გათავთავდა, მამული – აგრეთვე, სადღა
გაიბას ქართულმა ენამ თავისი ფესვი საერთო აზრიანობისათვის? კიდევ ამას ვიტყვი,
რაც ზემოთა ვსთქვი: მე რა მაქვს შენთან საერთო, რომ ერთად გვეაზრნა, რომ
ერთმანერთის აზრის აღებ-მიცემობისათვის საერთო მნიშვნელობის სიტყვა და ენა
შეგვექმნა? შენ შენთვისო, მე ჩემთვისო, ძმებმა ერთმანეთს ვუთხარით, ცივად
ერთმანერთს თავი დავუკარით, უცრემლოდ ძმა ძმას გამოვესალმენით, უკანასკნელი
საერთო სიტყვა ”მშვიდობითო” უკანასკნელადღა ვახსენეთ, შენ იქით წახველ და მე
აქეთ, თვითვეულად, თავ-თავად, და ვინ იცის, როდისღა შევხვდებით ერთმანერთს,
რომ კიდევ ძმური, ერთიანი, განუყოფელი ქართული ”გამარჯვება” მითხრა შენ მე და
მე – შენ, ჩემო დაკარგულო ძმაო თუ დაო!..
[1866 წ. – 1873 წ. იანვარი]

”კარგი რამ მჭირდეს, გიკვირდეს, ავი რა
საკვირველია”
აი, ესეც ახალი გაზეთი ჩვენის ძველის სახელითა. ძლივს არ დაიბადა!.. მაგრამ
რაღაც უგემური კი გამოდის. ფხა არა აქვს, ფხა!.. მოჰყოლიან, ბატონებო, ეს
მეცნიერებაო, ეს ცხოვრებაო. ეს ისაო, ეს ესაო. ვჰსთქვათ, რომ მართლაც მეცნიერი
იყოს (ტყუის კი, თქვენმა მზემ), ვჰსთქვათ, რომ ცხოვრების ამწონიც და დამწონიცა, –
ვითომ მაგით რაო? არა, ვის წინა თამაშობთ მალაყებსა? მაგითი გინდათ თვალი
აგვიბათ, განა? მაშ კარგად გიცვნიათ ქართველები. მოგესევით, ბატონებო, ასეთს
კორიანტელს აგიყენებთ, რომ თქვენის საქმისა ვერც თავი გაიგოთ და ვერც ბოლო.
ვითომ ბევრი ქექა და თავის ტკენა დაგვჭირდება თუ!.. ამის მეტი ხომ არა
დაგვეხარჯება რა, რომ ეგ თქვენი ”ივერია” უკუღმა წავაკითხოთ საზოგადოებასა. ეგ
სახელი უკუღმა რომ წავიკითხოთ, ”აირევი” გამოვა. აი აგერიოთ გზა და კვალი!.. კაი
სახელი დაგირქმევიათ, ო, თქვენმა მზემ!
რაო? მეცნიერება და ცხოვრებაო?!.. აი, მეხი კი დაგეცათ. გაზეთიო
მეცნიერებისა და ცხოვრების შორის შუამავალიაო. მაჭანკალი გეთქოთ. არა, ჯერ
ერთი ეს მითხარით: ჩვენს უფერულს, უგემურს, ზლაზვნით მოარულს ცხოვრებას რა
აქვს დასაბარებელი მეცნიერებასთან, რომ მოციქული აგიჩენიათ. ან თვითონ
მეცნიერებას ნუთუ უჩვენოდ ვეღარ გაუძლია, ნუთუ უჩვენოდ ფეხი წინ ვერ
წაუდგამს, რომ მის მხარითაც შუამავლის მოგზავნა საჭიროდ დაგინახავთ. ჩვენს
ცხოვრებას მეცნიერებასთან რა ხელი აქვს და მეცნიერებას ჩვენს ცხოვრებასთან?
ვითომ აქამომდე რომ ესენი უმძრახად იყვნენ და უერთმანეთოდ სუფევდნენ, – რა
ცუდი იყო, რა დაგვაკლდა? არაფერი, თქვენმა მზემ. მაშ ისე რა გასჭირებია ან
მეცნიერებას, ან ცხოვრებას, რომ ერთმანეთთან მოციქულის მიგზავნა დაჰსჭირებიათ
და ამ მოციქულად ამოურჩევიათ ეს ახალი გაზეთი. მაგრამ ვინ იცის? იქნება ერთს
მეორის ვალი ედოს, იქნება ეხლა დრო მოვიდა გადახდისა და, ვიდრე ისტორიის
წინაშე განიბჭობიან, სურთ, რომ მოციქულის პირით როგორმე მოშველდნენ? იქნება
თვითონ ცხოვრებაც ადამიანისა სესხი და ვალი იყოს? თუ ეგრეა, ჩვენ, ქართველებს,
ათადამ-ბაბადამ მაგ სესხისა და ვალის მეტი არა გვიკეთებია რა! გვიღია სესხიცა და
გვიხდია ვალიცა. ეგ დიდის ხნის ამბავიაო, მეტყვი, მკითხველო! მაშინდელია, როცა
ჩვენი ცხოვრება ჩვენს მხრებზედ ეყუდა; როცა ამ მძიმე ტვირთიდამ მხარის გამოცლა
ჩვენში სირცხვილი ყოფილა. ეხლაო? ეხლა სესხია ჩვენი ცხოვრება ყველასათვის და
ვალია თუ არა ვისთვისმე – ეგ კი ღმერთმა იცის.
შორს წავედი. რაზედ დავიწყე ლაპარაკი და რაში გავები, ქართველი ვარ და
ტიტინი მიყვარს. შემინდეთ მეტი სიტყვა.
გაზეთმაო მეცნიერების შენობისათვის ცხოვრებისაგან მოგროვილი ქვა-კირი
უნდა ზიდოსო და იქიდამ კიდევ დედაჰაზრები უნდა გადმოიტანოს ცხოვრებაშიო.
ნეტა რას მიჰქარავთ!.. მაშ ჩვენი ცხოვრება ქურახანა ყოფილა და თქვენი გაზეთი
ტვირთთა მზიდველი სახედარი და სხვა არარა? ეგ ეგრეც რომ იყოს, რად გიტკენიათ
თავი, მაგოდენა ტვირთი რად აგიკიდნიათ? ორში ერთი: ან უნდა გვაჩვენოთ, რომ
ღონივრები ვართო, შემოგვხედეთ რამოდენა ტვირთსა ვძრავთო, ან გინდათ
დაგვანახოთ, რომ გაზეთი ტვირთია და არა ქეიფი, შრომაა და არა ცუღლუტობა,
საქმეა და არა მასხარაობა. ვითომ თქვენ მართლა მეცნიერების კარი უნდა
გაგვიღოთ?.. თუ ეგ მაგრე ადვილი იყოს, ვითომ ჩვენ უთქვენოდაც მაგას არ
ვიქმოდით?.. მეცნიერება სალაროა, საცა აწყვია უკეთესი განძი, ადამიანის უკეთესის

ჭკვითა და გრძნობით მოპოებული; იგი უდიდესი ტაძარია, საცა დაყუდებულია
დიდებულ ხატი კაცობრიობისა, ადამიანის ჭკვითა და გულით ძვირფასის თვალებით
შეჭედილი, საცა განუქრობლად ანთია უმშვენიერესი ხომლი ადამიანის ჭკვითა და
სულით ანთებულის ჭეშმარიტებისა. თქვენ იქ, იმ უწმიდესს ტაძარში, თქვენი
გაზეთი – ეგ ტვირთთა მზიდველი სახედარი უნდა შეიყვანოთ?!.. ფიცი მწამს და
მეშინიან ბოლომ არ გამაკვირვოს.
ფიცს მალე ვიწამებთ ხოლმე, იმიტომ რომ გულჩჩვილნი ვართ და მალე
დამჯერნი, მაგრამ ბოლო კი ყოველთვის გვაკვირვებს, იმიტომ რომ უბედურნი ვართ;
ყოველი ჩვენი უკეთესი იმედი მტვრად აუგვია ამ ულმობელს ქვეყნის
უკუღმართობას და ცხოვრების მღვრიე წყალთა დენასა წაულამავს, წაულექნია.
ვჰსტირით და ვვალალებთ, რომ ეს ასრე მოხდება ხოლმე, და როცა ღრმად
ჩავფიქრდებით, ის კი აღარ გვიკვირს, რომ უბედურნი ვართ, მარტო ის გვიკვირს –
როგორღა ვართ ცოცხალნი. შაბაშ, ქართველთ გამძლეობას!..
ნუ დამიღონდი, მკითხველო! რა ვქნა, სიცილით ვიწყობ და გლოვით ვათავებ
ხოლმე. სიცილი და გლოვა ვითომ და-ძმანი არ არიან? ვითომ ხელიხელგაყრილნი არ
დაიარებიან იმ მუშტის-კრივში, რომელიც არსებითის პურისათვის დღე-ყოველ
გამართულია და რომელსაც ცხოვრებას ეძახიან? ორპირია, ბატონო, ცხოვრება: როცა
ერთი პირი უცინის, მეორე უტირის. ნუ დამიღონდი. ავყვეთ კიდევ ამ ჩვენს ახალს
გაზეთსა. თუ ეგრეა დაწესებული, დეე სიცილ-ტირილმა, ამ და-ძმამა გვდიოს ჩვენ
ბოლომდინა.
მოჰყოლია ეს ახალი გაზეთი და ყვირის: ჩვენ არ ვიკადრებთო ადამიანის
შეურაცხყოფასაო. ნუ იკადრებთ, თუ გიყვარდეთ. განა ქართველები არა ხართ? ვაი
თქვენს ლხენასა, თუ ეგრეა. და თუ ქართველები ხართ, გული გაგიძლებთ, რომ არ
იმასხარაოთ?!.. ყოველი წესი, ჩემო საყვარელნო, პაჭიჭსა ჰგავს: თუკი ერთი წვერი
შემოერღვა, გათავდა კიდეც – სულ ბოლომდე რღვევით წავა. ეს კარგად დაიხსომეთ
და ჩაიჭდიეთ გულში.
ეს ადამიანის უფლებაო, ეს ზნეობითი კანონიო!.. დასწყევლოთ ღმერთმა,
რეებს არ მოიგონებენ კაცის მაცდურებისათვის! გვიხსენ, უკუღმართო წუთოსოფელო, ამ ბოროტებისაგან! ბევრი კევრი დატრიალებულა ჩვენს თავზედ და
ამისთანა კი ჯერ არც ერთხელ. რაებს ბოდვენ!.. ახლა გინდათ ეგ ვალიც დაგვადოთ
კისერზედ, რომ კაცის უფლებას, ზნეობითს კანონს საყარაულო გავუმართოთ – ცოტა
ვალი გვაქვს, რომ ეგეც ზედ არ დაართათ. ამ საადგილმამულო ბანკებს კი
გადვურჩით, რომ მაგაებისათვის მოვიცალოთ! თუნდ ეგეც არ იყოს, მაშ მასხარაობას
ქვეყანაზედ ადგილი აღარ ჰქონია. მაშ ადამიანმა რით უნდა მოიშოს გულიდამ ყოველ
ცისამარის დღის ვალალება! რით უნდა გაართოს გული! და თუ მასხარაობას ადგილი
აქვს, რაზედ და ვისზედ იმასხარებთ, თუ არ ადამიანზედ, თუ არ ჩვენს მოძმეზედა?
დავიჯერო, რომ თქვენ აქ ფეხი არ წაგისხლტებათ და ადამიანის უფლებას და
ზნეობითსა კანონსა თქვენ ცოტად თუ ბევრად არ დაარღვევთ? პაჭიჭი გახსოვდეთ,
პაჭიჭი! მაგრამ რა? მიგიხვდით, მიგიხვდით თქვენს ოინბაზობას. დახეთ, დახეთ,
შიშით რა სოროში შეძვრა დაბადებისვე უმალ ეს ”ივერია”? თუმცა სოროში მიმალეთ
თავი, კუდი კი გარედ დაგრჩათ. არ ვიკადრებთო! ეს კაცის უფლებაო, ეს ზნეობითი
კანონიო, დამეკარგენით! თქვენ კარგად იცით, რომ თქვენს გაზეთს გამჩხრეკი
აუჩნდება ვინმე. უამისოდ გაზეთი უსულოა, უფეროა, უღონოა. რადგანაც თქვენ
თქვენის თავის იმედი არა გაქვსთ, რომ თქვენს მოპირდაპირეს სიტყვა შეუბრუნოთ,
თვალი გაუსწოროთ, შიშით და სირცხვილით ხმას გაიკმენდთ და იტყვით: არა
ვკადრულობთო. თუ ეგრეა, ასე მოვუხჩოლებთ ამ თქვენს ”ბურთივით რგვალს”

რედაქტორსა, ასე მოვუყეფავთ, რომ აიღოს და თითონვე გამოძვრეს სოროდამა. აბა
სეირი მაშინ იქნება, აი! აბა მაშინ ვიცინებთ და ვიხარხარებთ. ჩვენს უგემურს
ცხოვრებაში ამის მეტი არც გვინდა. ჩვენ ქართველები ვართ, ბედს ჩვენთვის გული
არასფერზედ არ აუსუყებია, ამიტომაც ზოგჯერ ცოტასაც ვიმყოფინებთ ხოლმე.
ადამიანის უფლების დარღვევაო!.. ვიშ, რა მოუგონიათ! რა გაბერილი
სიტყვაა!.. რამოდენი კალთები აქვს! რასაც გინდა, ქვეშ იმას შეაფარებ. აი, აი, აი!..
ახლა მაგ ქანდარაზედ რომ შემსხდარხართ, ვითომ ფეხს მოიკიდებთ და თავდაყირა
ძირს არ დაეშვებით? ერთი მითხარით, თქვენ ადამიანები ხართ თუ არა? თუ
ადამიანები ხართ, ”არარა ადამიანური თქვენ არ უნდა გეუცხოებოდეთ”... ვითომ
თქვენ უარჰყოფთ ვნებათაღელვის ძალმომრეობასა; ვითომ უმგზავსოდ დაბრეცილი
და აწოწვილი თავმოყვარეობა ადამიანისა არაფრად მიგაჩნიათ, ვითომ ადამიანის
შური, მტრობა, შურისძიება თქვენ დაგიმორჩილებიათ; ვითომ გაწუწკებულის
გულის ლაქლაქობის სენი – ადამიანის თვისებად არ გიცვნიათ! დავიჯერო, რომ
ესენი ყველა ერთად და თვითეულად ცალკე გულიდამ სამუდამოდ გაგიდევნიათ?
მაშ ადამიანობისა საერთოდ და ქართველობისა საკუთრივ რაღა დაგრჩენიათ? აი,
თქვე ანგარების მოყვარენო! თქვე ადამიანის უარმყოფელნო, თქვე ქართველობის
მოღალატენო! მიგიხვდით, მიგიხვდით; რაც ადამიანობის, ქართველობის
უბედურებას შეადგენს, იქიდამ თავს ისხლეტთ, და რაც სიკეთეს და ბედნიერებას,
იმაში კი წილს იდებთ. ფუ, თქვენს ვაჟკაცობასა, გულშემატკივრობასა, თქვენს
სულგრძელობასა! განა ეგრე უნდა? ლხინში მეც შენთანაო, ჭირში კი შენ შენთვისო და
მე ჩემთვისო. ამას უცილოდ თქვენ ვინ დაგითმობთ!..
ჩვენი გაზეთიო ჩვენის ცხოვრების სარკე უნდა იყოსო. თუ ეგრეა, მაშ ხომ ჩვენს
ცხოვრებაში უნდა ჩაებათ. ის კი აღარ იცით, ხარი ხართან დააბიო, ან ზნეს იცვლის, ან
ფერსაო, ვნახოთ, თუ ფერიცა და ზნეც არ გაცვლევინოთ. მე ადამიანის ცხოვრება
ცოტად თუ ბევრად მიწვნევია და მწამს, რომ შექსპირი მართალია; ”სულელთ თამაშაა
ადამიანის ცხოვრებაო, – ამბობს იგი, – გინდათ თუ არა, უნდა ჩავდგეთ და
ვიტრიალოთო”. ჩვენც, გვინდა თუ არა, ჩავდგებით, ვიტრიალებთ და თან ჩავითრევთ
ამ ახალს გაზეთსაცა. მაშინ ვნახავთ, ეს თქვენი ”ივერია” როგორ გადიხატავს ამ
ტრიალსა. ერთი სიტყვით, კარგი რამ გეჭირება – გაგვიკვირდება, ავს კი აღარ
გავიკვირვებთ. ვნახოთ, მოვიცდით! ჯერ კი როგორღაც უგემურია. უფხოა, უფხო, თუ
შენც იტყვი, მკითხველო. იქნება გემო და ფხა იმაშია, რისთვისაც ამ ”ივერიას” თავი
დაუნებებია? ვინ იცის! ეჰა, ქვეყნის უკუღმართობავ, არა იყავნ ნება შენი!..
[1877 წ., 1 მარტამდე]